Pełny tekst orzeczenia

121/10/A/2011

POSTANOWIENIE
z dnia 7 grudnia 2011 r.
Sygn. akt P 15/11

Trybunał Konstytucyjny w składzie:

Małgorzata Pyziak-Szafnicka – przewodniczący
Andrzej Rzepliński
Piotr Tuleja – sprawozdawca,

po rozpoznaniu, na posiedzeniu niejawnym w dniu 7 grudnia 2011 r., pytania prawnego Sądu Rejonowego Poznań-Nowe Miasto i Wilda w Poznaniu, czy:
§ 2 ust. 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 26 stycznia 2005 r. w sprawie szczegółowego trybu postępowania w sprawach o opróżnienie lokalu lub pomieszczenia albo o wydanie nieruchomości oraz szczegółowych warunków, jakim powinno odpowiadać tymczasowe pomieszczenie (Dz. U. Nr 17, poz. 155) w zakresie, w jakim uzależnia wystąpienie przez komornika do gminy o wskazanie tymczasowego pomieszczenia od ustalenia, że dłużnikowi nie przysługuje prawo do innego lokalu lub pomieszczenia, w którym może zamieszkać – jest zgodny z art. 1046 § 4 i 11 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.) w brzmieniu nadanym ustawą z dnia 2 lipca 2004 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 172, poz. 1804) oraz z art. 92 ust. 1 i art. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej,

p o s t a n a w i a:

na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, z 2000 r. Nr 48, poz. 552 i Nr 53, poz. 638, z 2001 r. Nr 98, poz. 1070, z 2005 r. Nr 169, poz. 1417, z 2009 r. Nr 56, poz. 459 i Nr 178, poz. 1375, z 2010 r. Nr 182, poz. 1228 i Nr 197, poz. 1307 oraz z 2011 r. Nr 112, poz. 654) umorzyć postępowanie ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.

UZASADNIENIE

I

1. Postanowieniem z 14 marca 2011 r. Sąd Rejonowy Poznań-Nowe Miasto i Wilda w Poznaniu, Wydział II Cywilny (dalej: pytający sąd) zwrócił się z pytaniem prawnym, czy § 2 ust. 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 26 stycznia 2005 r. w sprawie szczegółowego trybu postępowania w sprawach o opróżnienie lokalu lub pomieszczenia albo o wydanie nieruchomości oraz szczegółowych warunków, jakim powinno odpowiadać tymczasowe pomieszczenie (Dz. U. Nr 17, poz. 155; dalej: rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości) w zakresie, w jakim uzależnia wystąpienie przez komornika do gminy o wskazanie tymczasowego pomieszczenia od ustalenia, że dłużnikowi nie przysługuje prawo do innego lokalu lub pomieszczenia, w którym może zamieszkać, jest zgodny z art. 1046 § 4 i 11 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.; dalej: k.p.c.) w brzmieniu nadanym ustawą z dnia 2 lipca 2004 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 172, poz. 1804) oraz art. 92 ust. 1 i art. 2 Konstytucji.
Pytanie prawne zostało postawione w związku z następującym stanem faktycznym:
Do pytającego sądu wpłynęła skarga dłużniczki na czynność Komornika Sądowego przy Sądzie Rejonowym Poznań-Nowe Miasto i Wilda w Poznaniu (sygn. akt II Co 655/11), tj. zawiadomienie o wszczęciu egzekucji zmierzającej do eksmisji dłużniczki z 29 czerwca 2010 r. doręczone dłużniczce 31 stycznia 2011 r. Postępowanie egzekucyjne zostało wszczęte na wniosek wierzyciela – Spółdzielni Mieszkaniowej – na podstawie tytułu wykonawczego – prawomocnego wyroku Sądu Rejonowego Poznań-Nowe Miasto i Wilda w Poznaniu z 15 kwietnia 2010 r. (sygn. akt I C 497/08) opatrzonego klauzulą wykonalności z 16 czerwca 2010 r., nakazującego dłużniczce opróżnienie i wydanie Spółdzielni Mieszkaniowej lokalu mieszkalnego. W wyroku nie przyznano dłużniczce prawa do lokalu socjalnego bądź zamiennego. W toku postępowania egzekucyjnego Zastępca Komornika Sądowego podjął czynności zmierzające do ustalenia, czy dłużniczce przysługuje tytuł prawny do innego lokalu lub pomieszczenia, w którym może zamieszkać. Zastępca Komornika stwierdził, że dłużniczce przysługuje prawo najmu lokalu, w którym jest zameldowana, chociaż nigdy w nim nie przebywała. Lokal zajmuje jej były mąż i synowie – osoby w znacznym stopniu nadużywające alkoholu, wielokrotni pacjenci Zakładu Leczenia Uzależnień.
W związku z wniesieniem przez dłużniczkę skargi na czynność komornika pytający sąd nabrał wątpliwości co do konstytucyjności § 2 ust. 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości w zakresie, w jakim uzależnia wystąpienie przez komornika do gminy o wskazanie pomieszczenia tymczasowego od ustalenia, że dłużnikowi nie przysługuje prawo do innego lokalu lub pomieszczenia, w którym może zamieszkać. W uzasadnieniu pytania prawnego pytający sąd zwrócił uwagę, że tryb eksmisji w sytuacji braku orzeczenia w tytule wykonawczym o prawie do lokalu socjalnego lub zamiennego reguluje co do zasady art. 1046 § 4 k.p.c., jednocześnie na postawie art. 1046 § 11 k.p.c. zostało wydane zakwestionowane rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości, którego § 2 ust. 2 dotyczy sposobu postępowania komornika w wypadku, gdy tytuł wykonawczy nie zawiera orzeczenia o prawie do lokalu zamiennego lub socjalnego. W ocenie sądu, niezgodność z Konstytucją § 2 ust. 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości wynika z tego, że zawiera on dodatkową – niezawartą w art. 1046 § 4 k.p.c. – przesłankę, polegającą na konieczności badania przez komornika, czy dłużnik posiada prawo do innego lokalu lub pomieszczenia. Ustalenia poczynione przez komornika mogą decydować o braku podstaw do zwrócenia się do gminy o wskazanie pomieszczenia tymczasowego dla dłużnika. Takiej sytuacji art. 1046 § 4 k.p.c. w ogóle jednak nie przewiduje. Delegacja do wydania rozporządzenia zawarta w art. 1046 § 11 k.p.c. pozwala – zdaniem sądu – co najwyżej na określenie szczegółowego trybu postępowania w kontekście (formalnym) podejmowanych czynności, natomiast nie stanowi wystarczającej podstawy do modyfikacji materialnych przesłanek zwrócenia się przez komornika do gminy o wskazanie pomieszczenia tymczasowego dla dłużnika. Tym bardziej, jak podkreślił pytający sąd, nie upoważnia Ministra Sprawiedliwości do wyłączenia w rozporządzeniu ustawowego obowiązku zwrócenia się przez komornika do gminy o wskazanie pomieszczenia tymczasowego. Taka sytuacja podaje w wątpliwość prawidłową realizację upoważnienia udzielonego przez ustawodawcę co do zakresu spraw przekazanych do uregulowania w rozporządzeniu. Pytający sąd zaakcentował, że każdy wypadek niewłaściwej realizacji upoważnienia ustawowego stanowi równocześnie naruszenie zawartych w Konstytucji przepisów proceduralnych. Tym samym § 2 ust. 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości – w istotny sposób zmieniający sytuację prawną dłużnika, wobec którego został wydany tytuł wykonawczy niezawierający orzeczenia o prawie do lokalu socjalnego lub zamiennego – jest niezgodny również z art. 92 ust. 1 Konstytucji. W uzasadnieniu pytania prawnego pytający sąd stwierdził również, że § 2 ust. 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości jest sprzeczny z wynikającą z art. 2 Konstytucji zasadą prawidłowej legislacji, ze względu na to, że nie posiada koniecznej dla funkcjonowania w obrocie prawnym cechy określoności. Sąd zwrócił jednak uwagę, że art. 1046 § 4 k.p.c. został uznany za niezgodny z Konstytucją wyrokiem Trybunału z 4 listopada 2010 r. (sygn. K 19/06, OTK ZU nr 9/A/2010, poz. 96) i traci moc obowiązującą 17 listopada 2011 r.
Sąd pytający wskazał, że orzeczenie Trybunału w sprawie rozbieżnej regulacji zawartej w art. 1046 § 4 k.p.c. i zakwestionowanym § 2 ust. 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości pozwoli na jednoznaczne ustalenie, czy w sytuacji, w której z wyroku eksmisyjnego nie wynika prawo dłużnika do lokalu socjalnego lub zamiennego, konieczne jest badanie przez komornika posiadania przez dłużnika prawa do innego lokalu lub pomieszczenia, w którym może zamieszkać oraz czy w sytuacji, gdy dłużnikowi takie prawo przysługuje, brak jest podstaw do zwrócenia się do gminy o wskazanie pomieszczenia tymczasowego. Będzie to stanowiło podstawę do oceny przez sąd podjętych przez komornika czynności w kontekście skargi dłużniczki i ewentualnie pozwoli na wydanie stosownych zarządzeń w trybie art. 759 § 2 k.p.c.

2. Minister Sprawiedliwości w piśmie z 1 lipca 2011 r. zajął stanowisko, że zakwestionowany § 2 ust. 2 rozporządzenia nie jest niezgodny z art. 1046 § 4 i 11 k.p.c. oraz nie jest niezgodny z art. 92 ust. 1 i art. 2 Konstytucji. Minister przedstawił następujące argumenty.
Wykładnia przepisów k.p.c., regulujących zasady usuwania dłużników niemających przyznanego prawa do lokalu socjalnego lub zamiennego i zajmujących lokale mieszkalne, powinna uwzględniać całość regulacji ustawowych, określających postępowanie komornika i stron tej szczególnej egzekucji. Analiza art. 1046 § 4 i 5 k.p.c. prowadzi do wniosku, że k.p.c. odróżnia dwie sytuacje, w których komornik – nie wstrzymując się z czynnościami egzekucyjnymi – ma obowiązek usunąć dłużnika z zajmowanego przez niego lokalu bez występowania do gminy o wskazanie pomieszczenia tymczasowego. Pierwsza zachodzi wtedy, gdy dłużnik dysponuje pomieszczeniem tymczasowym albo innym lokalem mieszkalnym, druga natomiast wówczas, gdy pomieszczenie takie wskazał wierzyciel. Ratio legis przepisów normujących zasady usuwania z pomieszczeń mieszkalnych osób niemających przyznanego prawa do lokalu socjalnego lub zamiennego jest zapobieganie bezdomności. Wartość chronioną stanowi w tym wypadku humanitarne traktowanie osób podlegających usunięciu z pomieszczeń mieszkalnych w toku egzekucji sądowej. Tylko taka interpretacja art. 1046 § 4 k.p.c., w myśl której komornik nie usunie dłużnika niemającego prawa do lokalu socjalnego lub zamiennego i jednocześnie niedysponującego tytułem do innego pomieszczenia, może zapewnić realizację i ochronę wartości leżących w zainteresowaniu ustawodawcy, który zakazał eksmisji „na bruk”. Zakaz usuwania dłużnika zajmującego pomieszczenie mieszkalne bez zapewnienia mu innego pomieszczenia oznacza, że komornik jest zobowiązany wystąpić do gminy o wskazanie pomieszczenia tymczasowego tylko wówczas, jeżeli dłużnik nie ma innego lokalu, w którym mógłby zamieszkać. Wyłącznie taka okoliczność może uzasadniać wstrzymanie czynności egzekucyjnych komornika sądowego. Natomiast nieuzasadniona zwłoka w dokonaniu czynności egzekucyjnych, powodująca szkodę po stronie wierzyciela, może skutkować odpowiedzialnością majątkową komornika i Skarbu Państwa wobec wierzyciela pozbawionego władztwa nad swoją rzeczą na zasadzie art. 23 ust. 1 i 3 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o komornikach sądowych i egzekucji (Dz. U. z 2006 r. Nr 167, poz. 1191, ze zm.). Nie do pogodzenia z intencją ustawodawcy jest zatem taki stan rzeczy, w którym dłużnik mający prawo do innego lokalu, ale niemający prawa do lokalu socjalnego lub zamiennego, swoim bezprawnym oporem związanym z brakiem dobrowolnego wykonania tytułu nakazującego opróżnienie lokalu doprowadziłby do sytuacji, w której gmina niemogąca na czas dostarczyć pomieszczenia tymczasowego ponosiłaby odpowiedzialność majątkową względem wierzyciela. Dłużnik dysponujący innymi lokalami ma się dokąd przekwaterować, co uchyla obawę o pozbawienie go dachu nad głową.
Rozporządzenie – zdaniem Ministra – nie wykracza poza zakres delegacji ustawowej. Zawarte w nim regulacje uwzględniają rozwiązania przyjęte w art. 1046 § 4 k.p.c. obligujące komornika do wstrzymania się – w określonych sytuacjach – z dokonaniem czynności egzekucyjnych, do czasu wskazania przez gminę pomieszczenia tymczasowego. Ze względu na te właśnie regulacje ustawowe komornik powinien ustalić sytuację faktyczną i prawną dłużnika, w szczególności, czy przysługuje mu prawo do innego lokalu lub pomieszczenia, w którym mógłby zamieszkać, a zatem, czy może sam zaspokoić swoje potrzeby mieszkaniowe. Użyte w rozporządzeniu sformułowania – wbrew tezie pytającego sądu – nie powinny budzić wątpliwości interpretacyjnych i nie uzasadniają naruszenia zasady poprawnej legislacji.

3. Prokurator Generalny w piśmie z 17 listopada 2011 r. zajął stanowisko, że postępowanie w sprawie ulega umorzeniu na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, zen zm.; dalej: ustawa o TK) ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku. Prokurator Generalny podniósł następujące argumenty.
Ustawa z dnia 31 sierpnia 2011 r. o zmianie ustawy o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie Kodeksu cywilnego oraz ustawy – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 224, poz. 1342; dalej: ustawa zmieniająca), która weszła w życie 16 listopada 2011 r., dokonała wielu zmian w art. 1046 k.p.c. Zostały nimi objęte również § 4 i 11, które pytający sąd uczynił wzorcami w niniejszej sprawie. Dokonana nowelizacja k.p.c. została wywołana koniecznością realizacji wyroku Trybunału z 4 listopada 2010 r. (sygn. K 19/06, OTK ZU nr 9/A/2010, poz. 96) oraz w celu uwzględnienia postulatów zawartych w postanowieniu sygnalizacyjnym Trybunału z 4 marca 2008 r. (sygn. S 2/08, OTK ZU nr 2/A/2008, poz. 33). Porównanie art. 1046 § 11 w brzmieniu sprzed nowelizacji i w brzmieniu nadanym mu ustawą zmieniającą prowadzi do wniosku, że w ramach nowelizacji ukształtowano na nowo istotne elementy normy zawartej w przepisie upoważniającym, takie jak: organ upoważniony do wydania aktu wykonawczego, zakres spraw przekazanych do uregulowania w rozporządzeniu oraz wytyczne dotyczące treści tego aktu. W ustawie zmieniającej brak jest zarazem przepisów przejściowych, które wskazywałyby na utrzymanie w mocy aktu wykonawczego, w skład którego wchodzi zakwestionowany w sprawie przepis. Zgodnie z regułą zawartą w § 32 ust. 2 załącznika do rozporządzenia Prezesa Rady Ministrów z dnia 20 czerwca 2002 r. w sprawie „Zasad techniki prawodawczej” (Dz. U. Nr 100, poz. 908, ze zm.), jeżeli zmienia się treść przepisu upoważniającego do wydania aktu wykonawczego w ten sposób, że zmienia się rodzaj aktu wykonawczego albo zakres spraw przekazanych do uregulowania aktem wykonawczym lub wytyczne dotyczące treści tego aktu, przyjmuje się, iż taki akt wykonawczy traci moc obowiązującą z dniem wejścia w życie ustawy zmieniającej treść przepisu upoważniającego. Tym samym przepisy rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości straciły moc obowiązującą w dniu wejścia w życie ustawy zmieniającej, tj. 16 listopada 2011 r. W orzecznictwie Sądu Najwyższego prezentowany jest pogląd, że sprawa ze skargi na czynność komornika sądowego stanowi sprawę egzekucyjną. Jeżeli nowelizacja nie zawiera przepisów przejściowych, to do wprowadzonych przez nią zmian w przepisach proceduralnych należy stosować ogólną zasadę, według której nowe przepisy stosuje się od chwili ich wejścia w życie, także do zaskarżania orzeczeń wydanych wcześniej oraz do wszczętych już postępowań (postanowienie Sądu Najwyższego z 26 listopada 2010 r., sygn. akt III CNP 49/10, Lex nr 707689). W tym świetle rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości po 16 listopada 2011 r. nie może być zastosowane w żadnej sprawie i definitywnie utraciło moc obowiązującą. Zgodnie z art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK utrata mocy obowiązującej zaskarżonej normy prowadzi do niedopuszczalności wydania wyroku.
W ocenie Prokuratora Generalnego, w sprawie nie zachodzi również przesłanka konieczności ochrony konstytucyjnych praw i wolności, uzasadniająca wydanie przez Trybunał wyroku mimo utraty przez zaskarżony przepis mocy obowiązującej, określona w art. 39 ust. 3 ustawy o TK. Umorzenie postępowania uzasadnia ponadto brak przesłanki funkcjonalnej pytania prawnego. Rozstrzygając zawisłą przed nim sprawę, pytający sąd będzie zobowiązany do zastosowania nowych przepisów, a tym samym wydanie przez Trybunał merytorycznego orzeczenia co do legalności i konstytucyjności zaskarżonego rozporządzenia pozostaje bez znaczenia dla przyszłego rozstrzygnięcia, które wyda ten sąd.

II

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

1. W art. 193 Konstytucji ustrojodawca uregulował instytucję pytania prawnego, należącego – oprócz skargi konstytucyjnej – do środków kontroli indywidualnej. Kontrola zgodności aktu prawnego podjęta na podstawie pytania prawnego ma charakter kontroli incydentalnej, służącej prawidłowemu rozstrzygnięciu konkretnej sprawy i uruchamiana jest tylko w takim zakresie, w jakim rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed sądem zależy od odpowiedzi na to pytanie. Zgodnie z art. 193 Konstytucji pytanie prawne musi spełniać trzy przesłanki: 1) podmiotową, 2) przedmiotową i 3) funkcjonalną. W niniejszej sprawie nie budzi wątpliwości, że zarówno przesłanka podmiotowa, jak i przedmiotowa zostały spełnione. Bliższej analizy wymaga jednak zagadnienie spełnienia przesłanki funkcjonalnej.
W dotychczasowym orzecznictwie Trybunał wskazywał, że sens przesłanki funkcjonalnej wystąpienia z pytaniem prawnym wyraża zależność rozstrzygnięcia zawisłej przed sądem sprawy od treści orzeczenia Trybunału, wydanego w trybie kontroli zainicjowanej pytaniem prawnym. W wypadku pytania prawnego przedmiotem kontroli może być zatem niezastosowana jeszcze norma prawna, której zastosowanie w przyszłości rozważa pytający sąd, a jej konstytucyjność ma znaczenie dla wydania przez niego orzeczenia. Przedmiotem pytania powinien być w konsekwencji taki przepis, którego wyeliminowanie z porządku prawnego spowoduje, że treść rozstrzygnięcia wydanego przez pytający sąd będzie inna niż treść rozstrzygnięcia, które zapadłoby z uwzględnieniem obowiązywania normy poddanej kontroli Trybunału (zob. np. postanowienia TK z: 10 czerwca 2009 r., sygn. P 4/09, OTK ZU nr 6/A/2009, poz. 93; 18 lutego 2009 r., sygn. P 119/08, OTK ZU nr 2/A/2009, poz. 22; 16 grudnia 2008 r., sygn. P 53/07, OTK ZU nr 10/A/2008, poz. 192; 16 grudnia 2008 r., sygn. P 17/07, OTK ZU nr 10/A/2008, poz. 179 i 13 grudnia 2000 r., sygn. P 9/00, OTK ZU nr 8/2000, poz. 302 oraz przywoływane w nich starsze orzecznictwo). Wątpliwości pytającego sądu mogą dotyczyć również zagadnień wpadkowych, o ile będzie on konfrontowany z nimi na tle rozstrzyganej sprawy, w ramach toczącego się postępowania. Także więc w wypadkach, gdy wątpliwość konstytucyjna dotyczy konkretnych kwestii wpadkowych, ewentualne wyeliminowanie niekonstytucyjnej normy dotyczącej takiej właśnie kwestii powinno być kwalifikowane jako wywierające wpływ na treść rozstrzygnięcia sprawy, w której postawiono pytanie prawne (por. wyrok TK z 28 lutego 2006 r., sygn. P 13/05, OTK ZU nr 2/A/2006, poz. 20 oraz postanowienia TK z 10 czerwca 2009 r., sygn. P 4/09, OTK ZU nr 6/A/2009, poz. 93 i z 20 listopada 2008 r., sygn. P 18/08, OTK ZU nr 9/A/2008, poz. 168).
Wymogi formalne pytania prawnego zostały określone w ustawie z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK). Zgodnie z art. 32 ust. 3 ustawy o TK sąd zwracający się z pytaniem prawnym do Trybunału Konstytucyjnego zobowiązany jest do uzasadnienia związku pytania prawnego z rozstrzygnięciem sprawy. Na sądzie stawiającym pytanie prawne ciąży tym samym powinność stosownego do charakteru sprawy odrębnego wskazania, w jaki sposób rozstrzygnięcie sądu uległoby zmianie, gdyby określony przepis prawny utracił moc obowiązującą wskutek orzeczenia przez Trybunał Konstytucyjny o jego niezgodności z Konstytucją (por. postanowienie TK z 27 marca 2009 r., sygn. P 10/09, OTK ZU nr 3/A/2009, poz. 40).

2. Sąd Rejonowy Poznań-Nowe Miasto i Wilda w Poznaniu w pytaniu prawnym wyraził wątpliwość, czy § 2 ust. 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 26 stycznia 2005 r. w sprawie szczegółowego trybu postępowania w sprawach o opróżnienie lokalu lub pomieszczenia albo o wydanie nieruchomości oraz szczegółowych warunków, jakim powinno odpowiadać tymczasowe pomieszczenie (Dz. U. Nr 17, poz. 155; dalej: rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości) w zakresie, w jakim uzależnia wystąpienie przez komornika do gminy o wskazanie tymczasowego pomieszczenia od ustalenia, że dłużnikowi nie przysługuje prawo do innego lokalu lub pomieszczenia, w którym może zamieszkać, jest zgodny z art. 1046 § 4 i 11 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.; dalej: k.p.c.) w brzmieniu nadanym ustawą z dnia 2 lipca 2004 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 172, poz. 1804) oraz art. 92 ust. 1 i art. 2 Konstytucji. Pytanie prawne zostało sformułowane w związku z wniesieniem przez dłużniczkę skargi na czynność komornika polegającą na zawiadomieniu o wszczęciu egzekucji zmierzającej do jej eksmisji.

2.1. Pytający sąd wyraził wątpliwości co do uregulowania w rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości, w myśl którego dopiero wówczas, gdy dłużnikowi nie przysługuje prawo do innego lokalu lub pomieszczenia, w którym może zamieszkać, ani nie znalazł on tymczasowego pomieszczenia, komornik niezwłocznie występuje do gminy, właściwej ze względu na miejsce położenia lokalu podlegającego opróżnieniu, o wskazanie tymczasowego pomieszczenia dla dłużnika. W ocenie sądu, miarodajne przepisy rangi ustawowej, tj. art. 1046 § 4 i 11 k.p.c., nie pozwalają jednak na uzależnienie wystąpienia do gminy o wskazanie pomieszczenia tymczasowego od ustalenia, że dłużnikowi przysługuje prawo do innego lokalu lub pomieszczenia, do którego może zostać usunięty. W uzasadnieniu przedstawionego pytania prawnego sąd wskazał, że rozstrzygnięcie Trybunału w sprawie powyższej rozbieżności między treścią ustawy i rozporządzenia pozwoli na jednoznaczne ustalenie, czy w sytuacji, w której dłużnikowi nie przysługuje prawo do lokalu socjalnego lub zamiennego, konieczne jest badanie przez komornika, czy dłużnik ma prawo do innego pomieszczenia oraz czy wówczas, gdy dłużnikowi prawo takie przysługuje, faktycznie zachodzi brak podstaw prawnych do zwrócenia się do gminy o wskazanie pomieszczenia tymczasowego. Odpowiedź na przedstawione pytanie prawne będzie stanowiła podstawę do oceny podjętych przez komornika czynności w kontekście skargi dłużniczki – pozwoli ewentualnie na wydanie stosownych zarządzeń w trybie art. 759 § 2 k.p.c.
Już przy tak postawionym przez sąd zagadnieniu nasuwa się wątpliwość, czy istotnie od orzeczenia Trybunału zależy rozstrzygnięcie sądu w sprawie skargi na czynność komornika polegającą na zawiadomieniu o wszczęciu egzekucji zmierzającej do eksmisji dłużniczki. Pytający sąd powołuje się bowiem na możliwość wydania zarządzeń w trybie art. 759 § 2 k.p.c., zmierzających do zapewnienia należytego wykonania egzekucji. Z okoliczności sprawy wynika, że stwierdzenie niekonstytucyjności § 2 ust. 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości pozwoliłoby sądowi na wydanie w tym trybie zarządzenia nakazującego komornikowi zwrócenie się do gminy o wskazanie dla dłużniczki pomieszczenia tymczasowego. Zarządzenie takie wydawane jest jednak z urzędu, nawet jeżeli sygnałem do jego wydania będzie treść skargi na czynność komornika (por. K. Flaga-Gieruszyńska, art. 759, nb 7, [w:] A. Zieliński, K. Flaga-Gieruszyńska, [w:] Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, Warszawa 2011; M. Romańska, O. Domnicka, art. 759, nb 10, [w:] tychże, Postępowanie zabezpieczające i egzekucyjne. Komentarz, Warszawa 2010). W treści uzasadnienia pytania prawnego brak natomiast wyjaśnienia, jaki wpływ odpowiedź Trybunału będzie miała dla rozstrzygnięcia skargi na czynność komornika polegającą na zawiadomieniu o wszczęciu egzekucji oraz określenia, w jaki sposób treść rozstrzygnięcia, które zamierza podjąć pytający sąd, jest zdeterminowana zastosowaniem (bądź odmową zastosowania) zaskarżonego przepisu rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości.

2.2. Decydujące znaczenie dla oceny przesłanki funkcjonalnej w niniejszej sprawie ma jednak zmiana stanu prawnego, do której doszło już po wniesieniu pytania prawnego. Jak zauważył pytający sąd, wskazany przez niego jako wzorzec kontroli art. 1046 § 4 k.p.c. został uznany za niezgodny z Konstytucją wyrokiem Trybunału z 4 listopada 2010 r. (sygn. K 19/06, OTK ZU nr 9/A/2010, poz. 96). Trybunał odroczył jednak utratę przez ten przepis mocy obowiązującej o 12 miesięcy od dnia ogłoszenia wyroku w Dzienniku Ustaw. Nastąpiło to 17 listopada 2011 r. Zarazem 16 listopada 2011 r. weszła w życie ustawa z dnia 31 sierpnia 2011 r. o zmianie ustawy o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie Kodeksu cywilnego oraz ustawy – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 224, poz. 1342; dalej: ustawa zmieniająca), która nadała nowe brzmienie obydwu wskazanym przez pytający sąd paragrafom art. 1046 k.p.c. (tj. § 4 i § 11). W chwili wszczęcia postępowania przed pytającym sądem miały one następujące brzmienie:
„§ 4. Wykonując obowiązek opróżnienia lokalu służącego zaspokojeniu potrzeb mieszkaniowych dłużnika na podstawie tytułu wykonawczego, z którego nie wynika prawo dłużnika do lokalu socjalnego lub zamiennego, komornik wstrzyma się z dokonaniem czynności do czasu, gdy gmina wskaże tymczasowe pomieszczenie lub gdy dłużnik znajdzie takie pomieszczenie”.
„§ 11. Minister Sprawiedliwości w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw budownictwa, gospodarki przestrzennej i mieszkaniowej określi, w drodze rozporządzenia, szczegółowy tryb postępowania w sprawach o opróżnienie lokalu lub pomieszczenia albo o wydanie nieruchomości oraz szczegółowe warunki, w tym sanitarne, jakim powinno odpowiadać tymczasowe pomieszczenie, mając na względzie ochronę przed bezdomnością osób eksmitowanych, sprawne prowadzenie egzekucji oraz uwzględniając, że tymczasowe pomieszczenie musi nadawać się do zamieszkania, chociażby nie spełniało warunków technicznych wymaganych dla pomieszczeń przeznaczonych na stały pobyt ludzi”.
Podany przez sąd w wątpliwość § 2 ust. 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości wydanego na podstawie art. 1046 § 11 k.p.c. miał następującą treść:
„Jeżeli dłużnikowi nie przysługuje prawo do innego lokalu lub pomieszczenia, w którym może on zamieszkać, ani nie znalazł on tymczasowego pomieszczenia, komornik niezwłocznie występuje do gminy, właściwej ze względu na miejsce położenia lokalu podlegającego opróżnieniu, o wskazanie tymczasowego pomieszczenia”.
Ustawa zmieniająca nadała art. 1046 § 4 i 11 k.p.c. następujące brzmienie:
„§ 4. Wykonując obowiązek opróżnienia lokalu służącego zaspokojeniu potrzeb mieszkaniowych dłużnika na podstawie tytułu wykonawczego, z którego nie wynika prawo dłużnika do lokalu socjalnego lub zamiennego, komornik usunie dłużnika do innego lokalu lub pomieszczenia, do którego dłużnikowi przysługuje tytuł prawny i w którym może zamieszkać. Jeżeli dłużnikowi nie przysługuje tytuł prawny do innego lokalu lub pomieszczenia, w którym może zamieszkać, komornik wstrzyma się z dokonaniem czynności do czasu, gdy gmina właściwa ze względu na miejsce położenia lokalu podlegającego opróżnieniu, na wniosek komornika, wskaże dłużnikowi tymczasowe pomieszczenie, nie dłużej jednak niż przez okres 6 miesięcy. Po upływie tego terminu komornik usunie dłużnika do noclegowni, schroniska lub innej placówki zapewniającej miejsca noclegowe wskazanej przez gminę właściwą ze względu na miejsce położenia lokalu podlegającego opróżnieniu. Usuwając dłużnika do noclegowni, schroniska lub innej placówki zapewniającej miejsca noclegowe, komornik powiadomi właściwą gminę o potrzebie zapewnienia dłużnikowi tymczasowego pomieszczenia”.
„§ 11. Minister Sprawiedliwości określi, w drodze rozporządzenia, szczegółowy tryb postępowania w sprawach o opróżnienie lokalu, lub pomieszczenia albo o wydanie nieruchomości, mając na względzie ochronę przed bezdomnością osób eksmitowanych oraz sprawne prowadzenie egzekucji”.
Wątpliwości konstytucyjne pytającego sądu, które znalazły wyraz w zadanym Trybunałowi pytaniu prawnym, dotyczą wyłącznie przekroczenia przez Ministra Sprawiedliwości przy wydawaniu rozporządzenia delegacji ustawowej polegającego na uzależnieniu zwrócenia się przez komornika do gminy o wskazanie pomieszczenia tymczasowego od ustalenia, że dłużnikowi nie przysługuje prawo do innego lokalu lub pomieszczenia, w którym może zamieszkać. W ocenie pytającego sądu, Minister wprowadził w ten sposób dodatkową materialną przesłankę nieznaną regulującemu zasady usuwania z lokalu dłużnika niemającego orzeczonego prawa do lokalu socjalnego lub zamiennego art. 1046 § 4 k.p.c. w dawnym brzmieniu, podczas gdy na podstawie art. 1046 § 11 k.p.c. w dawnym brzmieniu Minister był upoważniony wyłącznie do uregulowania szczegółowego trybu postępowania (w aspekcie formalnym) w sprawach o opróżnienie lokalu. Zagadnienie to nie powstaje na tle nowego brzmienia art. 1046 § 4 k.p.c. Przepis ten wyraźnie rozstrzyga, że komornik powinien w pierwszej kolejności usunąć dłużnika, niemającego orzeczonego prawa do lokalu socjalnego lub zamiennego, do innego lokalu lub pomieszczenia, do którego ma tytuł prawny i w którym może zamieszkać. Kwestionowana przez pytający sąd przesłanka została tym samym wyraźnie wysłowiona w treści przepisu rangi ustawowej. Ze względu na to, że pytający sąd nie powziął dalej idących wątpliwości dotyczących zgodności § 2 ust. 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z normami konstytucyjnymi innymi niż art. 92 ust. 1 Konstytucji i art. 2 Konstytucji w aspekcie zasady poprawnej legislacji, decydujące znaczenie ma rozstrzygnięcie, które przepisy: art. 1046 § 4 k.p.c. w dawnym brzmieniu i § 2 ust. 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości czy art. 1046 § 4 k.p.c. w nowym brzmieniu powinien zastosować sąd w zawisłej przed nim sprawie.
Sama ustawa zmieniająca nie zawiera przepisów przejściowych, rozgraniczających czasowy zakres zastosowania art. 1046 § 4 k.p.c. w dawnym i nowym brzmieniu, w szczególności brak w niej nakazu stosowania przepisów dawnych do spraw wszczętych przed jej wejściem w życie. Nie zostało również wprost uchylone rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości.
Skarga na czynność komornika przysługująca do sądu rejonowego jest innym (w rozumieniu art. 363 § 1 k.p.c.), niedewolutywnym środkiem zaskarżenia, a rozpatrujący ją sąd rejonowy działa jako sąd pierwszej instancji (por. postanowienie SN z 21 maja 2010 r. sygn. akt III CZP 28/10, OSNC nr 1/2011, poz. 10; I. Gil art. 767, nb 1, [w;] E. Marszałkowska-Krześ red., Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, Warszawa 2011). Uruchamia ona nadzór judykacyjny nad komornikiem, w ramach którego sąd weryfikuje czynności komornika pod względem ich zgodności z przepisami postępowania (por. M. Romańska, O. Dumnicka, art. 767, nb 1, op. cit.; S. Cieślak, art. 767 nb 15, [w:] J. Jankowski red., Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, Warszawa 2011). Jak słusznie zauważył Prokurator Generalny, w postępowaniu cywilnym obowiązuje zasada, że przepisy nowe stosuje się od chwili ich wejścia w życie, chyba że inaczej stanowią przepisy przejściowe, w szczególności nakazujące stosowanie przepisów dawnych do spraw wszczętych przed wejściem w życie przepisów nowych (art. 316 § 1 k.p.c., por. wyrok Sądu Najwyższego z 7 marca 1997 r., sygn. akt II CKN 70/96, OSNC nr 8/1997, poz. 113). Znajduje ona zastosowanie również, w braku normy szczególnej, w postępowaniu egzekucyjnym. Stanowisko takie prezentuje również Sąd Najwyższy (por. postanowienia Sądu Najwyższego z 24 listopada 2010 r., sygn. akt III CNP 59/10, niepubl. i 26 listopada 2010 r., sygn. akt III CNP 49/10, Lex nr 707689.). Oznacza to, że pytający sąd od dnia wejścia w życie ustawy zmieniającej do rozstrzygnięcia zawisłej przed nim sprawy zobowiązany jest stosować art.1046 § 4 k.p.c. w jego nowym brzmieniu, upoważniający komornika do wystąpienia do gminy o wskazanie tymczasowego pomieszczenia dla eksmitowanego dłużnika niemającego orzeczonego prawa do lokalu socjalnego lub zamiennego, jeżeli dłużnikowi nie przysługuje tytuł prawny do innego lokalu lub pomieszczenia, w którym może zamieszkać. W tym świetle od odpowiedzi na pytanie o zgodność § 2 ust. 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z art. 1046 § 4 i 11 k.p.c. w dawnym brzmieniu oraz art. 92 ust. 1 i art. 2 Konstytucji udzielonej przez Trybunał nie zależy rozstrzygnięcie, które podejmie w przyszłości pytający sąd (por. postanowienie TK z 11 czerwca 2010 r., sygn. P 15/09, OTK ZU nr 5/A/2010, poz. 56).

3. Trybunał Konstytucyjny stwierdza, że przedstawione przez Sąd Rejonowy Poznań-Nowe Miasto i Wilda w Poznaniu pytanie prawne nie spełnia przesłanki funkcjonalnej. Po zmianie stanu prawnego spowodowanej wejściem w życie ustawy zmieniającej, od odpowiedzi na pytanie prawne nie zależy rozstrzygnięcie sprawy zawisłej przed pytającym sądem.
W tej sytuacji wydanie wyroku rozstrzygającego sprawę jest niedopuszczalne i na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK postępowanie przed Trybunałem Konstytucyjnym podlega umorzeniu.

Z tych względów Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.