Pełny tekst orzeczenia

POSTANOWIENIE

Dnia 6 lipca 2016 r.

Sąd Okręgowy w Kielcach II Wydział Cywilny Odwoławczy

w składzie następującym:

Przewodniczący: SSO Rafał Adamczyk (spr.)

Sędziowie: SSO Elżbieta Ciesielska

SSO Hubert Wicik

Protokolant: starszy protokolant Beata Wodecka

po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 6 lipca 2016 r. sprawy

z wniosku Miejskiego Ośrodka Pomocy Rodzinie w K.

z udziałem S. G.

o umieszczenie w szpitalu psychiatrycznym

na skutek apelacji uczestnika

od postanowienia Sądu Rejonowego w Kielcach

z dnia 4 lutego 2016 r. sygn. akt III RNs 2499/15

postanawia: uchylić zaskarżone postanowienie, znieść w całości postępowanie przed Sądem Rejonowym w Kielcach i przekazać sprawę temu Sądowi do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania apelacyjnego.

II Ca 260/16

UZASADNIENIE

Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie w K. domagał się umieszczenia
S. G., bez jego zgody, w szpitalu psychiatrycznym. W uzasadnieniu
wniosku podniósł, że uczestnik jest osobą chorą psychicznie, bezkrytyczną wobec
swojej choroby, wymaga leczenia psychiatrycznego w warunkach szpitalnych, a jego
niepodjęcie spowoduje pogorszenie się stanu zdrowia S. G. (k. 2 - 3).

Uczestnik S. G. nie odniósł się jednoznacznie do żądania wniosku
(k. 15).

Postanowieniem z dnia 4 lutego 2016 r. Sąd Rejonowy w Kielcach orzekł
o umieszczeniu w szpitalu psychiatrycznym S. G., urodzonego
(...)(k. 18).

Sąd Rejonowy ustalił, że S. G. ma 54 lata, mieszka z 77-letnią
matką, jest kawalerem, nie ma dzieci, pobiera zasiłek z Miejskiego Ośrodka Pomocy
Społecznej. Uczestnik leczył się psychiatrycznie w poradni zdrowia psychicznego
od 16 - 17 roku życia, jednak od około 10 lat zaniechał leczenia, a nadto spożywa duże
ilości alkoholu. Lekarz psychiatra E. P. w dołączonej do wniosku opinii
psychiatrycznej, po przeprowadzeniu ambulatoryjnego badania psychiatrycznego
stwierdziła, że S. G. jest osobą chorą psychicznie, cierpi na organiczne
zaburzenia urojeniowe, podobne do schizofrenii oraz zespół zależności alkoholowej.
Uczestnik jest całkowicie bezkrytyczny wobec swojej choroby, wskazane jest jego
leczenie psychiatryczne w warunkach szpitalnych. Zdaniem psychiatry E. P.,
nieprzyjęcie S. G. do szpitala psychiatrycznego spowoduje dalsze
pogorszenie stanu zdrowia psychicznego uczestnika. Zgodnie z opinią sądowo
- psychiatryczną, sporządzoną przez biegłego lekarza psychiatrę M. Ć.,
S. G. ma zaburzenia urojeniowe oraz jest uzależniony od alkoholu.
Świadczą o tym: dysforyczny nastrój, napięty afekt, urojenia ksobne, prześladowcze,
doznawanie omamów słuchowych, nieufność, podejrzliwość, dziwaczność
i nieadekwatność zachowań, niespójność reakcji emocjonalnych, zaburzony krytycyzm
odnośnie choroby, leczenia. Opiniowany nie zgłasza się do psychiatry, pije ciągami
alkohol, nadużywa R., wchodzi w konflikt z prawem, jest bezkrytyczny wobec
potrzeby leczenia. S. G. jest osobą chorą psychicznie. Uczestnik wymaga
leczenia w szpitalu psychiatrycznym. Jego dotychczasowe zachowanie wskazuje na to,
że nieprzyjęcie go do szpitala psychiatrycznego spowoduje znaczne pogorszenie jego
stanu zdrowia psychicznego.

Sąd pierwszej instancji przytoczył następnie przepis art. 29 ust. 1 ustawy
z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (tekst jednolity Dz. U.
z 2016 r., poz. 546; dalej powoływana jako u. o.z.p.), zgodnie z którym do szpitala
psychiatrycznego może być rówmez przyjęta, bez zgody wymaganej
wart. 22 U.O.Z.p., osoba chora psychicznie, której dotychczasowe zachowanie wskazuje
na to, że nieprzyjęcie do szpitala spowoduje znaczne pogorszenie stanu jej zdrowia
psychicznego (punkt 1), bądź która jest niezdolna do samodzielnego zaspokajania
podstawowych potrzeb życiowych, a uzasadnione jest przewidywanie, że leczenie

w szpitalu psychiatrycznym przyniesie poprawę jej stanu zdrowia (punkt 2). Zdaniem
Sądu Rejonowego, z wiarygodnych, logicznych i korespondujących ze sobą opinii
lekarza psychiatry E. P. oraz biegłego sądowego - specjalisty psychiatry
M. Ć. wynika, iż S. G. jest chory psychicznie, cierpi
na zaburzenia urojeniowe oraz uzależnienie od alkoholu. Dotychczasowe zachowanie
uczestnika wskazuje, że nieprzyjęcie go do szpitala psychiatrycznego spowoduje
znaczne pogorszenie stanu jego zdrowia psychicznego. S. G. na rozprawie
nie był w stanie odnieść się do dowodów z opinii biegłych i trudne było nawiązanie
logicznej rozmowy z uczestnikiem. Dlatego też Sąd pierwszej instancji, na podstawie
art. 29 ust. 1 U.O.Z.p. orzekł o umieszczeniu S. G. w szpitalu
psychiatrycznym.

Uczestnik wniósł apelację od powyższego postanowienia. Zaskarżył orzeczenie
Sądu Rejonowego w całości. Zarzucił:

1. naruszenie prawa materialnego:

a) art. 23 ust. 1 u.o.z.p. poprzez jego niewłaściwe zastosowanie w sprawie i uznanie,
że zaistniała przesłanka wskazana w tym przepisie, uzasadniająca przyjecie do szpitala
psychiatrycznego bez zgody uczestnika, podczas gdy analiza materiału dowodowego
zgromadzonego w sprawie nie pozwala na poczynienie takich ustaleń,

b) art. 29 ust. 1 U.O.Z.p. poprzez jego niewłaściwe zastosowanie w sprawie i uznanie,
że zaistniała przesłanka wskazana w tym przepisie, uzasadniająca przyjecie do szpitala
psychiatrycznego bez zgody uczestnika, podczas gdy na podstawie opinii biegłego
sądowego nie można z całą stanowczością stwierdzić jakiego rodzaju chorobą
psychiczną jest dotknięty uczestnik, . bo nie wynika to z treści opinii, a nadto nie
ustalono, w jaki sposób dotychczasowe zachowanie uczestnika świadczy o tym,
iż nieprzyjęcie do szpitala psychiatrycznego S. G. spowoduje znaczne
pogorszenie stanu jego zdrowia psychicznego;

2. naruszenie prawa procesowego, które miało istotny wpływ na wynik sprawy:

a) art. 5 i art. 212 § 2 k.p.c. w związku z art. 13 § 2 k.p.c., art. 42 U.O.Z.p.
i art. 48 U.O.Z.p. poprzez nieudzielenie uczestnikowi pouczenia o celowości złożenia
wniosku o ustanowienie pełnomocnika z urzędu, a także o możliwości składania
wniosków dowodowych w sprawie, co w konsekwencji doprowadziło do pozbawienia
uczestnika możliwości obrony swoich praw, skutkującego nieważnością postępowania
na podstawie art. 379 pkt 5 k.p.c.,

b) art. 233 § 1 k.p.c. przez błędną ocenę materiału dowodowego w sprawie i brak
wszechstronnego rozważenia materiału dowodowego, co w konsekwencji doprowadziło
do oparcia rozstrzygnięcia na wniosku biegłego zawartym w opinii, a nie na własnym
rozważeniu zgromadzonego materiału dowodowego.

Wskazując na powyższe zarzuty, uczestnik wniósł o zmianę zaskarżonego
postanowienia przez oddalenie wniosku, ewentualnie o uchylenie zaskarżonego
postanowienia i przekazanie sprawy Sądowi Rejonowemu do ponownego rozpoznania,
a nadto o zasądzenie kosztów nieopłaconej pomocy prawnej świadczonej
w postępowaniu apelacyjnym, które nie zostały w żadnej części uiszczone
przez uczestnika.

Sąd Okręgowy zważył, co następuje :

Apelacja odniosła skutek w postaci uchylenia zaskarżonego postanowienia,
zniesienia w całości postępowania przed Sądem Rejonowym w Kielcach i przekazania
sprawy temu Sądowi do ponownego rozpoznania - z uwagi na nieważność
postępowania przed Sądem pierwszej instancji, przejawiającą się pozbawieniem
uczestnika S. G. możności obrony jego praw (art. 379 pkt 5 k.p.c.
w związku z art. 13 § 2 k.p.c.),

Uczestnik łączy zarzut nieważności postępowania przede wszystkim
z niepouczeniem go przez Sąd o możliwości złożenia wniosku o ustanowienie
profesjonalnego pełnomocnika. Obowiązek przewidziany wart. 5 k.p.c.
w związku z art. 13 § 2 k.p.c. jest uzależniony od ujawnienia się w toku postępowania
okoliczności wskazujących na problemy uczestnika (strony) w samodzielnym
prowadzeniu sprawy i potrzebę skorzystania z fachowej pomocy i aktualizuje się
w szczególności wtedy, gdy z opinii biegłego psychiatry wynika, że zakłócenia
w odbiorze rzeczywistości przez uczestnika (stronę) mogą mu utrudnić podjęcie
racjonalnej obrony jego interesów (por. uzasadnienie postanowienia Sądu Najwyższego
z 22 lipca 2010 r., I CSK 234110, OSNC - ZD 2011/2/32). Zdaniem Sądu Okręgowego,
w niniejszej sprawie występowały tego rodzaju przesłanki, o czym świadczy nie tylko
treść opinii biegłego psychiatry (stwierdzenie u S. G. zaburzeń
urojeniowych, dziwaczność i nieadekwatność zachowań uczestnika - k. 10), lecz także
analiza wypowiedzi uczestnika w toku postępowania, dowodzących niewystarczającej
orientacji skarżącego co do przedmiotu postępowania (k. 15) - co dostrzegł Sąd
Rejonowy w uzasadnieniu zaskarżonego postanowienia, podnosząc, iż uczestnik
nie był w stanie odnieść się na rozprawie do przeprowadzonych dowodów i trudno było
nawiązać logiczną rozmowę ze S. G. (k. 23v). Stosownie do art. 48
U.O.Z.p., sąd może ustanowić dla osoby, której postępowanie dotyczy bezpośrednio,
adwokata z urzędu, nawet bez złożenia wniosku, jeżeli osoba ta ze względu na stan
zdrowia psychicznego nie jest zdolna do złożenia wniosku, a sąd uzna udział adwokata
w sprawie za potrzebny. Sąd pierwszej instancji skorzystał z tej możliwości dopiero
po wydaniu zaskarżonego postanowienia, na etapie postępowania międzyinstancyjnego
(k. 29). Skarżący ma rację, że Sąd Rejonowy naruszył przepisy art. 5 k.p.c.
i art. 212 § 2 k.p.c. w związku z art. 13 § 2 k.p.c. i art. 42 u.o.z.p. - poprzez
nieudzielenie uczestnikowi niezbędnych ze względu na specyfikę postępowania
pouczeń co do możliwości zgłoszenia wniosków dowodowych w sprawie.
Sąd pierwszej instancji dysponował pisemną opinią biegłego psychiatry M.
Ć., sporządzoną na sześć dni przed rozprawą (k. 8); odpis opinii nie został
doręczony S. G., który nie zapoznał się wcześniej z treścią opinii
i nie mógł zgłosić jeszcze przed rozprawą ewentualnych uwag i zarzutów do opinii.
Rozprawa w dniu 4 lutego 2016 r. trwała piętnaście minut, a odebrane przez Sąd
dwuzdaniowe ustne wyjaśnienia do opinii biegłego nie dają odpowiedzi na zagadnienia
istotne z punktu widzenia przepisów prawa materialnego, zastosowanych przez Sąd
Rejonowy. Wymienione uchybienia procesowe Sądu pierwszej instancji stanowią
- w oceme Sądu Okręgowego - wadliwości proceduralne równoznaczne

z pozbawieniem uczestnika możności obrony jego praw i skutkujące nieważnością
postępowania na podstawie art. 379 pkt 5 k.p.c. w związku z art. 13 § 2 k.p.c.
W orzecznictwie przyjmuje się, iż pozbawienie strony możności obrony praw polega
na tym, że ze względu na wadliwe czynności procesowe sądu strona, wbrew swej woli,
została faktycznie pozbawiona możności działania w toku całego postępowania
lub w jego istotnej części, jeżeli skutków tego uchybienia nie można było usunąć przed
wydaniem orzeczenia w danej instancji i to niezależnie od tego, czy takie działanie
strony mogłoby mieć znaczenie dla rozstrzygnięcia (zob. wyrok Sądu Najwyższego
z 4 marca 2009 r., IV CSK 468/08, LEX nr 515415 i powołane tam orzeczenia Sądu
Najwyższego). S. G. nie miał realnej możliwości obrony w postępowaniu
przed Sądem pierwszej instancji, nie mógł zgłosić konstruktywnych wniosków
dowodowych, a niemożność właściwego korzystania z instytucji procesowych
przez osobę uznaną za chorą psychicznie powoduje konieczność ustanowienia przez sąd
pełnomocnika, czego Sąd Rejonowy nie uczynił przed wydaniem merytorycznego
orzeczenia w sprawie (por. postanowienie Sądu Najwyższego z 28 listopada 2002 r.,
II CKN 399/01, LEX nr 196607; postanowienie Sądu Najwyższego
z 15 czerwca 2011 r., V CSK 390110, LEX nr 1129178; postanowienie Sądu
Najwyższego z 5 kwietnia 2013 r., III CSK 222/12, LEX nr 134168).

Dodatkowo należy podnieść, że Sąd Rejonowy nie rozpoznał istoty sprawy.
Przymusowa hospitalizacja osoby chorej psychicznie na podstawie
art. 29 U.O.Z.p. jest ingerencją w sferę wolności i nietykalności osobistej człowieka.
Z tej przyczyny kontrola sądu w zakresie spełnienia ustawowych podstaw
do zastosowania tej ingerencji powinna być szczególnie wnikliwa. Sąd musi więc
sprawdzić w pierwszej kolejności, czy z uprawnienia przewidzianego wart. 29 ust. 2 i 3
U.O.Z.p. korzystają podmioty wyliczone wyczerpująco w tych przepisach. Stosownie
do treści art. 29 ust. 3 U.O.Z.p., wniosek o przyjęcie do szpitala psychiatrycznego osoby,
o której mowa w ust. 1 tego przepisu, może również zgłosić organ do spraw pomocy
społecznej, o ile ta osoba jest objęta oparciem społecznym, o którym mowa
wart. 8 U.O.Z.p. Konieczne było zatem zbadanie, czy S. G. jest objęty
oparciem społecznym, określonym wart. 8 u.O.Z.p. Sąd Rejonowy dysponował jedynie
oświadczeniem uczestnika, złożonym do protokołu rozprawy: "dostaję około 230 zł
miesięcznie z MOPR-u" (k. 15), jednak nie zostały poczynione bliższe i jednoznaczne
ustalenia w tym przedmiocie.

Przepis art. 29 ust. 1 U.O.Z.p. pozwala na przymuszenie osoby chorej psychicznie
do podjęcia leczenia w szpitalu psychiatrycznym jedynie wówczas, gdy:
(1) dotychczasowe postępowanie tej osoby wskazuje na to, że nieprzyjęcie jej
do szpitala spowoduje znaczne pogorszenie stanu jej zdrowia psychicznego
bądź (2) osoba ta jest niezdolna do samodzielnego zaspokajania podstawowych potrzeb
życiowych, a uzasadnione jest przewidywanie, iż leczenie w szpitalu psychiatrycznym
przyniesie poprawę jej stanu zdrowia. Z uzasadnienia zaskarżonego postanowienia
zdaje się wynikać, że Sąd Rejonowy uznał, iż zachodzi pierwszy z tych wypadków,
chociaż przy omawianiu podstawy prawnej orzeczenia Sąd podał przepis art. 29 ust. 1
U.O.Z.p., nie dostrzegając, że przepis ten reguluje w dwóch punktach odrębne
podstawy przyjęcia do szpitala psychiatrycznego osoby chorej psychicznie, bez jej

zgody. Skarżący trafnie zarzuca naruszenie przez Sąd Rejonowy przepisu
art. 233 § 1 k.p.c. w związku z art. 13 § 2 k.p.c. poprzez zaniechanie kompleksowej
oceny dowodu z opinii biegłego psychiatry. Sąd pierwszej instancji wadliwie oparł
swoje ustalenia na dołączonej do wniosku opinii psychiatrycznej E. P.,
traktując ten dokument jako dowód z opinii biegłego w rozumieniu art. 278 k.p.c.
Opinie pozasądowe, wykonane na zlecenie stron lub innych organów niż sąd
orzekający, nawet jeżeli zostały sporządzone przez biegłego sądowego, nie mogą być
traktowane jak dowód z opinii biegłego. Są one elementem stanowiska strony
oraz stanowią - jako dokument prywatny - jedynie dowód tego, że osoba, która
podpisała opinię, wyraziła zawarty w niej pogląd, nie korzystają natomiast
z domniemania zgodności z prawdą zawartych w nich twierdzeń (zob. wyroki Sądu
Najwyższego: z 11 czerwca 1974 r., II CR 260/74, LEX nr 7517; z 8 listopada 1988 r.,
II CR 312/88, LEX nr 8925; z 8 czerwca 2001 r., I PKN 468/00, OSNP 2003, nr 8,
poz. 197; z 15 stycznia 2010 r., I CSK 199/09, LEX nr 570114). Sąd Rejonowy
przytoczył również wnioski opinii biegłego psychiatry M. Ć., zawierające
powtórzenie ustawowego sformułowania z art. 29 ust. 1 pkt 1 u.o.z.p. Dokonywana
przez Sąd kontrola występowania w stanie faktycznym sprawy przesłanek ustawowych
nakazujących uwzględnienie wniosku powinna być dokładna, zwłaszcza gdy osoba,
której dotyczy wniosek kwestionuje, iż jej zachowanie uzasadnia w świetle
obowiązującego prawa przymusową hospitalizację. Sąd nie może biernie poprzestać
na ocenie wyrażonej przez biegłego lekarza psychiatrę. Opinia biegłego nie może być
uznana za wyłączne źródło poczynionych przez Sąd pozytywnych ustaleń
co do wystąpienia materialnoprawnych podstaw wniosku szczególnie wówczas, gdy bez
szerszej motywacji przytacza tylko ustawowe zwroty stanowiące przesłanki
przymusowego umieszczenia w szpitalu psychiatrycznym. Należy przy tym podkreślić,
że o potrzebie przymusowego umieszczenia w szpitalu psychiatrycznym orzeka sąd
a nie biegły, wobec czego sąd musi dysponować nie tylko stanowiskiem biegłego,
lecz także zapoznać się z przesłankami jego rozumowania, a więc z charakterystyką
zdiagnozowanej jednostki chorobowej, jej przebiegiem, sposobami leczenia
oraz prognozami co do skutków zaniechania tego leczenia, konfrontując przesłanki
oceny biegłego z faktami ustalonymi na podstawie innych dowodów przeprowadzonych
w sprawie. Z opinii biegłego M. Ć. nie wynika jednoznacznie, jaką chorobą
psychiczną jest dotknięty uczestnik oraz czy zaburzenia urojeniowe stanowią taką
chorobę. Dodatkowa trudność w sprawie z wniosku o przyjęcie do szpitala bez zgody
chorego wynika ze specyficznego charakteru ustaleń faktycznych, wyrażającego się
w tym, że rozstrzygnięcie opiera się na prognozie, czyli hipotetycznej ocenie sądu
co do skutków mogących nastąpić w przyszłości. Przewidywanie "znacznego
pogorszenia" stanu zdrowia ma być, stosownie do wskazania ustawy, oparte
na "dotychczasowym zachowaniu" chorego. Przez pojęcie "znaczne pogorszenie stanu
zdrowia psychicznego" - uwzględniając art. 2 ust. 1 pkt 2 u.o.z.p. - należy rozumieć
doprowadzenie się przez osobę chorą psychicznie, na skutek niepodejmowania leczenia,
do stanu uniemożliwiającego jej funkcjonowanie w rodzinie, w miejscu zamieszkania
lub w pracy. Takie rozumienie tego pojęcia pozwala ograniczyć hospitalizację
przymusową tylko do tych osób, dla których jest ona niezbędna. Nie należy bowiem

ułatwiać jej stosowania wobec osób chorych psychicznie, które zachowują się w sposób
nawet rażąco odbiegający od wymagań społecznych, ale mogą funkcjonować
bez większych trudności w rodzinie, miejscu zamieszkania i pracy (zob. postanowienie
Sądu Najwyższego z dnia 22 kwietnia 2010 r., V CSK 384/09, LEX nr 688057).
Wymaganie art. 46 ust. 2 u.o.z.p., aby podstawę ustaleń sądu stanowił, między innymi,
dowód z opinii jednego lub kilku lekarzy psychiatrów musi być postrzegane także
w kontekście umiejętnego rozróżnienia pomiędzy kompetencją biegłego do udzielenia
informacji i wiadomości specjalnych niezbędnych do ustalenia i oceny okoliczności
sprawy a kompetencją sądu jako wyłącznie uprawnionego do ustalenia faktów i ocen
(również hipotetycznych) na podstawie tej opinii oraz innych dowodów. Sąd pierwszej
instancji nie wyjaśnił, jakie konkretnie dotychczasowe zachowania uczestnika
uzasadniają prognozę znacznego pogorszenia stanu jego zdrowia w razie nieprzyjęcia
S. G. do szpitala, na czym będzie polegało to pogorszenie oraz jaki
sposób leczenia w szpitalu psychiatrycznym jest konieczny w przypadku jednostki
chorobowej występującej u uczestnika. W konsekwencji, słuszny jest zarzut naruszenia
przez Sąd Rejonowy art. 29 ust. l pkt l u.o.z.p. przez jego niewłaściwe zastosowanie,
ponieważ fakty ustalone przez Sąd pierwszej instancji nie wypełniały przesłanek tego
przepisu.

W świetle powyższych rozważań, w postępowaniu przed Sądem pierwszej
instancji doszło do nieważności postępowania, przejawiającej się pozbawieniem
uczestnika S. G. możności obrony jego praw, a ponadto Sąd Rejonowy
nie dokonał należytej analizy materialnoprawnych podstaw żądania z art. 29 ust. l pkt 1
i ust. 3 u.o.z.p., w tym uprawnienia wnioskodawcy do złożenia wniosku w trybie
art. 29 ust. 3 tej ustawy - przez co doszło do nierozpoznania istoty sprawy. Skutkowało
to koniecznością uchylenia zaskarżonego postanowienia, zniesienia w całości
postępowania przed Sądem Rejonowym w Kielcach i przekazania sprawy
do ponownego rozpoznania temu Sądowi - stosownie do art. 386 § 2 k.p.c.
w związku z art. 13 § 2 k.p.c. Przy ponownym rozpoznaniu sprawy Sąd Rejonowy
przeprowadzi postępowanie dowodowe zgodnie z przedstawionymi wcześniej uwagami
i oceni zasadność wniosku, z uwzględnieniem okoliczności wskazanych przez Sąd
odwoławczy. W przypadku wykazania przez wnioskodawcę uprawnienia
z art. 29 ust. 3 u.o.z.p., Sąd pierwszej instancji ustali, czy zaistniały przesłanki
z art. 29 ust. 1 pkt l u.o.z.p. Trzeba przy tym pamiętać, że rozpoznanie wniosku
Miejskiego Ośrodka Pomocy Rodzinie w K. następuje w postępowaniu
nieprocesowym, a cele tego postępowania są szersze niż przyznanie racji
wnioskodawcy bądź uczestnikowi. W razie braku odpowiedniej inicjatywy dowodowej
uczestników Sąd może również rozważyć dopuszczenie w takiej sytuacji dowodów
z urzędu.

O kosztach postępowania apelacyjnego orzeczono na podstawie

art. 108 § 2 k.p.c. w związku z art. 13 § 2 k.p.c.