Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 298/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 13 sierpnia 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Jerzy Kuźniar (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Zbigniew Hajn
SSN Zbigniew Korzeniowski
w sprawie z wniosku J. K.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddziałowi w O.
o emeryturę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 13 sierpnia 2015 r.,
skargi kasacyjnej organu rentowego od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 25 marca 2014 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
Wyrokiem z dnia 25 marca 2014 r. Sąd Apelacyjny oddalił apelację
pozwanego Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddziału w O. od wyroku Sądu
Okręgowego - Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w O. z dnia 6 września 2013
2
r., którym zmieniono decyzję organu rentowego z dnia 9 maja 2013 r., przyznając
wnioskodawcy J. K. prawo do emerytury z tytułu pracy w szczególnych warunkach
od dnia 1 kwietnia 2013 r., po zaliczeniu do okresu pracy w szczególnych
warunkach zatrudnienia od dnia 1 czerwca 1976 r. do dnia 30 września 1992 r. w
Spółdzielni Usług Rolniczych w K.
W ustalonym stanie faktycznym wnioskodawca (ur. w dniu 6 listopada
1952 r.), w dniu 24 kwietnia 2013 r. złożył wniosek o wcześniejszą emeryturę.
Organ rentowy uznał 31 lat, 4 miesiące i 3 dni okresów składkowych i
nieskładkowych w związku z zatrudnieniem w latach 1967-2013 w Fabryce Maszyn
„C.” w Ł., Spółdzielni Usług Rolniczych w K. i Domu Pomocy Społecznej
Zgromadzenia Sióstr […] w G. Bezspornie wnioskodawca nie jest członkiem OFE.
W sprawie spornym było czy wnioskodawca wykazał 15 lat pracy w warunkach
szczególnych wykonywanej w Spółdzielni Usług Rolniczych K. w okresie od dnia 1
kwietnia 1976 r. do dnia 30 września 1992 r. Sąd Okręgowy ustalił, że
wnioskodawca z dniem 1 czerwca 1976 r. został zatrudniony na stanowisku
traktorzysty na 3-miesięczny okres próbny, a następnie - od dnia 1 października
1976 r. na czas nieokreślony, w czasie trwania której powierzono mu obowiązki
traktorzysty. W dokumentacji jego stanowisko pracy jest określane jako kierowca
ciągnika (traktorzysta, kierowca ciągnikowy). Od dnia 9 października 1989 r.
powierzono wnioskodawcy obowiązki spawacza, niemniej w aktach osobowych
brak dokumentacji potwierdzającej, aby obowiązki te wykonywał. Z kolei z zeznań
świadków - współpracowników wnioskodawcy wynika, że pracował on na
stanowisku traktorzysty. Spółdzielnia świadczyła usługi dla rolników i usługi
transportowe. W bazie w K. było około 30 ciągników i 11 traktorzystów. Traktorzyści
zatrudnieni byli przy pracach polowych i świadczyli usługi dla rolników, pracowali na
roli, wykonywali orki, siewy, opryski, kultywacje. Dodatkowo zajmowali się
transportem i m.in. wywozem fekalii, przy czym usługi te, (będące pracą stałą)
wykonywali w obrębie województwa i poza nim.
Po przeprowadzonym postępowaniu dowodowym Sąd, powołując się na art.
32 ust. 1, 2 i 4 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2013 r., poz. 1440 ze
zm., dalej ustawa o emeryturach i rentach), oraz § 2 i 4 rozporządzenia Rady
3
Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników
zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze (Dz.U.
Nr 8, poz. 43 ze zm.) - dalej rozporządzenie, przyjął, że wnioskodawca wykonywał
we wskazanym okresie pracę w warunkach szczególnych wymienioną w wykazie A,
dziale VIII, pod poz. 3, spełniając wszystkie wymogi do przyznania prawa do
dochodzonego świadczenia.
Zaskarżonym wyrokiem, Sąd Apelacyjny oddalił apelację organu rentowego,
podzielając ustalenia Sądu pierwszej instancji oraz zapadłe orzeczenie. W ocenie
Sądu drugiej instancji Sąd Okręgowy trafnie uznał, że okres pracy wnioskodawcy
od dnia 1 czerwca 1976 r. do dnia 30 września 1992 r. był okresem pracy w
warunkach szczególnych - prace wymienione w wykazie A dziale VIII (transport i
łączność) poz. 3 (prace kierowców ciągników, kombajnów lub pojazdów
gąsienicowych). Sąd drugiej instancji ustalił, że w czasie zatrudnienia w Spółdzielni
Usług Rolniczych w K. wnioskodawca wykonywał faktycznie wszelkie zlecone prace
w ramach usług wykonywanych przez pracowników pracujących w wyodrębnionym
w ramach tej Spółdzielni dziale transportu, przywołując wyrok Sądu Najwyższego z
dnia z 14 marca 2013 r., I UK 547/12, (OSNP 2014 nr 1, poz. 11). Zdaniem Sądu
można bowiem uznać, że chodzi o szeroko rozumianą branżę transportową ze
względu na jej uciążliwość i szkodliwość dla zdrowia, tym bardziej, że nie można
sztucznie rozgraniczać poszczególnych rodzajów prac i czynności w ramach
wykonywanej faktycznie pracy, oraz przypisywać ich częściowo do branży rolniczej,
a częściowo do transportowej.
Powyższy wyrok zaskarżył w całości skargą kasacyjną pełnomocnik organu
rentowego, zarzucając naruszenie prawa materialnego poprzez błędną wykładnię
art. 184 ust. 1 w związku z art. 32 ustawy o emeryturach i rentach oraz § 2 i 4
rozporządzenia, polegającą na przyjęciu, że „praca kierowcy ciągnika rolniczego
zatrudnionego przy pracach polowych w Spółdzielni Kółek Rolniczych, a zatem
zakładzie pracy branży rolniczej, jest pracą w warunkach szczególnych wymienioną
w wykazie A stanowiącym załącznik do powołanego rozporządzenia w Dziale VIII
dotyczącym transportu i łączności pod poz. 3 (…)”. Pełnomocnik wniósł o uchylenie
zaskarżonego wyroku w całości i orzeczenie co do istoty sprawy poprzez oddalenie
odwołania wnioskodawcy.
4
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna ma usprawiedliwione podstawy.
Okoliczności faktyczne przedmiotowej sprawy, wiążące Sąd Najwyższy z
mocy art. 39813
§ 1 k.p.c., są bezsporne i zamykają się stwierdzeniem, że
ubezpieczony legitymuje się niekwestionowanymi przez organ rentowy okresami
składkowymi i nieskładkowymi wymiarze 31 lat, 4 miesięcy i 3 dni oraz nie jest
członkiem OFE. Niewątpliwe jest też, że w okresie od 1 czerwca 1976 r. do 30
września 1992 r. był zatrudniony na podstawie umowy o pracę w pełnym wymiarze
czasu pracy, w Spółdzielni Usług Rolniczych w K. na stanowisku kierowcy
ciągnikowego, wykonując prace polowe, transportowe, a nadto świadcząc usługi na
rzecz rolników. Sporna pozostaje ocena tej pracy jako pracy w warunkach
szczególnych, uprawniająca do dochodzenia tzw. wcześniejszej emerytury.
Wstępnie należy przypomnieć (na co trafnie wskazał Sąd Apelacyjny w ślad
za ustalonym orzecznictwem Sądu Najwyższego), że ustawą z dnia 27 marca
2003 r. o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 56, poz. 498) zmieniono treść
art. 32 ustawy emerytalnej, w związku z czym od dnia 2 maja 2003 r., w celu
ustalenia uprawnień, o których mowa w jego ust. 1, za pracowników zatrudnionych
w szczególnych warunkach uważało się pracowników zatrudnionych przy pracach o
znacznej szkodliwości dla zdrowia oraz o znacznym stopniu uciążliwości lub
wymagających wysokiej sprawności psychofizycznej ze względu na
bezpieczeństwo własne lub otoczenia w podmiotach, w których obowiązują wykazy
stanowisk ustalone na podstawie przepisów dotychczasowych. Przepis ten, w
zakresie, w jakim posługiwał się określeniem „w podmiotach, w których obowiązują
wykazy stanowisk ustalone na podstawie przepisów dotychczasowych”, został
wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z dnia 14 czerwca 2004 r., P 17/03 (OTK-A
2004 nr 6, poz. 57 i Dz.U. Nr 144, poz. 1530) pozbawiony mocy prawnej. Przepis
art. 32 ust. 4 ustawy pozostał bez zmian, stanowiąc, że wiek emerytalny, o którym
mowa w ust. 1, rodzaje prac lub stanowisk oraz warunki, na podstawie których
5
osobom wymienionym w ust. 2 i 3 przysługuje prawo do emerytury, ustala się na
podstawie przepisów dotychczasowych.
Wykładni pojęcia „przepisy dotychczasowe” dokonał Sąd Najwyższy w
uchwale siedmiu sędziów z dnia 13 lutego 2002 r., III ZP 30/01 (OSNP 2002 nr 10,
poz. 243), wskazując na przepisy rozporządzenia, z wyłączeniem tych, które
zobowiązywały ministrów, kierowników urzędów centralnych i centralne związki
spółdzielcze do ustalenia wykazu stanowisk pracy w podległych im zakładach
pracy. Stwierdził, że odesłanie do przepisów dotychczasowych w kwestii wykazów
obejmujących świadczenie pracy w warunkach szczególnych, zawarte w art. 32 ust.
4 ustawy emerytalnej, nie obejmuje przepisów kompetencyjnych § 1 ust. 2-3
rozporządzenia. Odesłanie dotyczy więc tylko wieku emerytalnego, rodzajów prac,
stanowisk, warunków uprawniających do wcześniejszej emerytury. To pozwala na
wniosek, że przepisy dotychczasowe, o których mowa w odesłaniu, to § 2 ust. 1
rozporządzenia, stanowiący, iż okresami pracy uzasadniającymi prawo do
świadczeń na zasadach określonych w rozporządzeniu są okresy, w których praca
w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze jest wykonywana stale i
w pełnym wymiarze czasu pracy obowiązującym na danym stanowisku pracy;
przepisy § 4-8a, określające wiek emerytalny i okres wykonywania pracy w
szczególnych warunkach pracowników wykonujących prace wyszczególnione w
wykazach A i B stanowiących załącznik do rozporządzenia oraz przepisy § 9-15,
dotyczące wieku emerytalnego i warunków przechodzenia na emeryturę osób
zatrudnionych w szczególnym charakterze. Sąd Najwyższy w konsekwencji
stwierdził więc, że odesłanie do przepisów dotychczasowych nie dotyczy
kompetencji do tworzenia wykazów obejmujących stanowiska, na których świadczy
się pracę w szczególnych warunkach, ale obejmuje samą treść tych wykazów i inne
okoliczności wyraźnie wskazane w art. 32 ust. 2 ustawy emerytalnej in principio, co
zostało zaakceptowane przez Trybunał Konstytucyjny w motywach wskazanego
wyżej wyroku.
W judykaturze przyjmuje się, że w świetle przepisów wykazu A,
stanowiącego załącznik do rozporządzenia, wyodrębnienie poszczególnych prac
ma charakter stanowiskowo - branżowy. Pod pozycjami zamieszczonymi w
kolejnych działach wykazu wymieniono bowiem konkretne stanowiska przypisane
6
danym branżom, uznając je za prace w szczególnych warunkach uprawniające do
niższego wieku emerytalnego. Przyporządkowanie danego rodzaju pracy do
określonej branży ma istotne znaczenie dla jej kwalifikacji jako pracy w
szczególnych warunkach. Usystematyzowanie prac o znacznej szkodliwości i
uciążliwości do oddzielnych działów oraz poszczególnych stanowisk w ramach
gałęzi gospodarki nie jest przypadkowe, gdyż należy przyjąć, że konkretne
stanowisko narażone jest na ekspozycję na czynniki szkodliwe w stopniu
mniejszym lub większym w zależności od tego, w którym dziale przemysłu jest
umiejscowione. Konieczny jest bezpośredni związek wykonywanej pracy z
procesem technologicznym właściwym dla danego działu gospodarki (por. wyroki
Sądu Najwyższego z dnia 16 czerwca 2009 r., I UK 20/09 i I UK 24/09; z dnia 1
czerwca 2010 r., II UK 21/10 a także z dnia 14 marca 2013 r., I UK 547/12;
niepublikowane). Oznacza to, że przynależność pracodawcy do określonej gałęzi
przemysłu ma znaczenie istotne i nie można dowolnie, z naruszeniem postanowień
rozporządzenia, wiązać konkretnych stanowisk pracy z branżami, do których nie
zostały przypisane w tym akcie prawnym (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19
maja 2011 r., III UK 174/10, niepublikowany).
Powyższe uwagi mają znaczenie w okolicznościach sprawy, w tym
zwłaszcza w kontekście zarzutów skargi kasacyjnej organu rentowego,
sprowadzających się do stwierdzenia, że brak było podstaw prawnych do
kwalifikowania okresu pracy wnioskodawcy jako traktorzysty rolniczego do pracy
kierowcy ciągnika w transporcie, traktowanej w tej branży jako praca w warunkach
szczególnych - wykaz A załącznika do rozporządzenia, Dział VIII, poz. 3.
Nie można więc podzielić bez zastrzeżeń stanowiska Sądu Apelacyjnego, że
istotny dla stwierdzenia wykonywania pracy w szczególnych warunkach jest
wyłącznie rodzaj tej pracy, a bez znaczenia pozostaje okoliczność zatrudnienia
pracownika w określonym sektorze gospodarki. Zdaniem Sądu Apelacyjnego „w
czasie zatrudnienia w Spółdzielni (…) wnioskodawca wykonywał faktycznie
wszelkie zlecone prace w ramach usług wykonywanych przez pracowników
pracujących w wyodrębnionym w ramach tej Spółdzielni dziale transportu. Zatem
jego praca była też de facto pracą w transporcie (…)”. Konstatacja ta jest
przedwczesna, biorąc pod uwagę ustalenia faktyczne sprawy. Winna być one
7
uzupełniona o ustalenie, że stopień szkodliwości lub uciążliwości pracy
wnioskodawcy jako kierowcy traktora w Spółdzielni Usług Rolniczych (w rolnictwie)
nie wykazuje żadnych istotnych różnic w stosunku do pracy kierowcy ciągnika w
transporcie, rozumianym słownikowo jako zespół czynności związanych z
przemieszczaniem osób i dóbr materialnych przy użyciu odpowiednich środków
(np. samochodu, kolei czy rurociągu). W wyroku z dnia 6 lutego 2014 r., I UK
314/13 (Lex nr 1439383), Sąd Najwyższy uznał, że za wykonaną w warunkach
szczególnych należy uznać również pracę przyporządkowaną w załączniku A do
rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. do innego działu przemysłu
niż ten, w którym jest świadczona, jeżeli stopień szkodliwości lub uciążliwości tego
rodzaju pracy nie wykazuje żadnych różnic w zależności od branży, w której
pracownik jest zatrudniony (por. także wyrok z dnia 25 marca 2014 r., I UK 337/13,
Lex nr 1458817). Niewątpliwie prace kierowcy ciągnika czy traktora w transporcie i
rolnictwie, mimo podobieństw, są różne, stąd też dla przyjęcia, że praca kierowcy
traktora w Spółdzielni Usług Rolniczych, może być kwalifikowana jako praca w
warunkach szczególnych w transporcie, wymaga poczynienia ustaleń
wykazujących podobieństwo pracy w tych różnych branżach, przy czym
jednocześnie warto wskazać, że pod poz. 3, działu VIII tego wykazu (transport),
wymienione zostały prace m.in. kierowców kombajnów, które to urządzenia w
zdecydowanej większości są maszynami rolniczymi, wykorzystywanymi nie w
transporcie, ale przy pracach w rolnictwie.
Wszystkie te uwagi dają podstawę do przyjęcia, że Sąd Apelacyjny
zastosował prawo materialne do nie w pełni ustalonego stanu faktycznego, co czyni
uzasadnionym podniesiony w skardze zarzut naruszenia prawa materialnego przez
jego niewłaściwe (przedwczesne) zastosowanie.
Mając to na względzie orzeczono jak w sentencji, po myśli art. 39815
§ 1
k.p.c.
O kosztach orzeczono po myśli art. 108 § 2 w związku z art. 39821
k.p.c.
8