Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 656/14
POSTANOWIENIE
Dnia 17 września 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Anna Kozłowska (przewodniczący)
SSN Wojciech Katner
SSN Krzysztof Strzelczyk (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku A. K.
przy uczestnictwie Przedsiębiorstwa Wodociągów i Kanalizacji Spółki
z ograniczoną odpowiedzialnością z siedzibą w K.
o ustanowienie służebności przesyłu,
oraz z wniosku Przedsiębiorstwa Wodociągów i Kanalizacji Spółki
z ograniczoną odpowiedzialnością z siedzibą w K.
przy uczestnictwie A. K.
o stwierdzenie nabycia własności służebności przesyłu przez zasiedzenie,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 17 września 2015 r.,
skargi kasacyjnej Przedsiębiorstwa Wodociągów i Kanalizacji Spółki
z ograniczoną odpowiedzialnością w K.
od postanowienia Sądu Okręgowego w K.
z dnia 10 kwietnia 2014 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę do
ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu w K.,
pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach
postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Postanowieniem z dnia 10 kwietnia 2014 r. Sąd Okręgowy w K. oddalił
apelację Przedsiębiorstwa Wodociągów i Kanalizacji spółki z o.o. z siedzibą w K. od
postanowienia Sądu Rejonowego w K. z dnia 17 grudnia 2013 r., którym:
ustanowiono na rzecz Przedsiębiorstwa Wodociągów i Kanalizacji spółki z o.o. z
siedzibą w K. służebność przesyłu obciążającą nieruchomość położoną w K. przy ul.
W. […] stanowiącą działkę gruntu nr 5/6, dla której Sąd Rejonowy w K. prowadzi
księgę wieczystą nr [...], polegającą na prawie korzystania z nieruchomości
obciążonej w zakresie niezbędnym do dokonywania konserwacji, remontów, prac
naprawczych, modernizacji oraz usuwania ewentualnych awarii sieci kanalizacyjnej
w pasie gruntu o powierzchni 0,2129 ha znajdującym się pomiędzy punktami nr 89-
90-88-86-84-91-7-4148-80-81-82-83-85-87-89, według załącznika nr 2 do opinii
biegłego geodety L. B. z dnia 26 lutego 2013 r.; zasądzono od wnioskodawcy na
rzecz A. K. kwotę 44 947 zł tytułem jednorazowego wynagrodzenia za ustanowienie
tej służebności wraz z ustawowymi odsetkami od dnia uprawomocnienia się
orzeczenia do dnia zapłaty oraz oddalano wniosek Przedsiębiorstwa Wodociągów i
Kanalizacji spółki z o.o. z siedzibą w K. o stwierdzenie nabycia własności
służebności przesyłu przez zasiedzenie.
Sąd Okręgowy przyjął za własne ustalenia faktyczne poczynione w sprawie
przez Sąd pierwszej instancji. Stwierdził, że A. K. jest właścicielką nieruchomości
położonej w K. przy ul. W. […], oznaczonej jako działka nr 5/6 o powierzchni 1,2083
ha. Przedmiotowa działka jest aktualnie uprawiana rolniczo, ale nie jest
nieruchomością rolną. Przez część działki od strony północnej przebiegają dwie
linie sieci wodociągowe i dalej od strony południowej sieć kanalizacji sanitarnej
oznaczona na mapie jako „ks 400". Sieć kanalizacji sanitarnej przebiega przez całą
długość nieruchomości wzdłuż jej zachodniej granicy północ - południe. Obszar
gruntu niezbędny do korzystania przez Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji
sp. z o.o. z siedzibą w K. z sieci kanalizacyjnej na nieruchomości A. K. stanowi pas
gruntu po 5 metrów od krawędzi przewodu w każdą stronę, o łącznej powierzchni
0,2129 ha. Kanał sanitarny przy ul. Z. i B. został zbudowany w dniu 10 marca 1974
r., na podstawie projektu technicznego z dnia 7 kwietnia 1971 r. Kanał sanitarny
3
został zbudowany na gruncie przez przedsiębiorstwo państwowe bez zgody
ówczesnego właściciela gruntu.
Przedsiębiorstwo państwowe - Wojewódzkie Przedsiębiorstwo Wodociągów
i Kanalizacji z siedzibą w K. zostało utworzone z dniem 1 stycznia 1976 r.
w miejsce Przedsiębiorstwa Wodociągów i Kanalizacji w K. W dniu 3 grudnia 1991 r.
została podjęta uchwała Rady Miejskiej w K. w sprawie przekształcenia
Przedsiębiorstwa Wodociągów i Kanalizacji w K. w jednoosobową spółkę Miasta z
ograniczoną odpowiedzialnością. Spółka wstępuje we wszystkie prawa i obowiązki
Przedsiębiorstwa Wodociągów i Kanalizacji. Spółka została powołana w celu
zapewnienia ciągłości i powszechnej dostępności dostaw wody i odbioru ścieków
na terenie Miasta K. Środki trwałe Wojewódzkiego Przedsiębiorstwa Wodociągów i
Kanalizacji w K. stanowiły przewody wodociągowe o średnicy 300 milimetrów z rur
żeliwnych w ulicach miasta K. o długości 10 149 metrów, budowane w latach 1961 -
1974 oraz przewody kanalizacyjne w ulicach Miasta K., sanitarnych z rur
kamionkowych, budowane w latach 1968 - 1973 o długości 5 184 metrów. W dniu
2 grudnia 1991 r. zostało dokonane zestawienie środków trwałych Przedsiębiorstwa
Wodociągów i Kanalizacji w K. według stanu na dzień 30 listopada 1991 r., gdzie
zostały wymienione przewody kanalizacyjne – K., bez ich zindywidualizowania. Na
nieruchomości A. K. znajdowało się pięć studzienek kanalizacyjnych. Na skutek
interwencji S. K. - ojca A. K. w dniu 4 stycznia 2012 r. zostały zlikwidowane trzy
studzienki kanalizacyjne, a pozostały dwie studnie kierunkowe, które umożliwiają
prawidłową eksploatację sieci i są usytuowane poniżej płaszczyzny gruntu. S. K.
występował o ustanowienie na gruncie służebności przesyłu na rzecz
Przedsiębiorstwa Wodociągów i Kanalizacji spółki z o.o. z siedzibą w K., lecz
uzyskał odpowiedź odmowną.
Umowa spółki Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji spółka z o.o. w K.
została zawarta w dniu 13 grudnia 1991 r., jako jednoosobowa spółka samorządu
terytorialnego, której założycielem jest Zarząd Miasta K. Wszystkie udziały spółki
należą do Miasta K. i wniesiono je w całości wkładami niepieniężnymi. Wkłady te
stanowią mienie komunalne uzyskane przez Miasto K. z mocy prawa z dniem 17
maja 1990 r. na podstawie ustawy z dnia 10 maja 1990 r. - przepisy wprowadzające
4
ustawę o samorządzie terytorialnym i ustawę o pracownikach samorządowych
(Dz.U. Nr 32, poz. 191).
Sąd Okręgowy w K. uznał, za zasadne oddalenie przez Sąd pierwszej
instancji wniosku Przedsiębiorstwa Wodociągów i Kanalizacji spółki z o.o.
z siedzibą w K. o stwierdzenie nabycia własności służebności przesyłu przez
zasiedzenie. Stwierdził, że na podstawie żadnego z załączonych do akt sprawy
dokumentów Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji spółka z o.o. w K. nie
wykazało, aby doszło do przeniesienia na jego rzecz posiadania służebności
gruntowej o treści odpowiadającej służebności przesyłu. Przedsiębiorstwo
nie złożyło do akt sprawy załącznika nr 1 do umowy spółki z dnia 13 grudnia 1991 r.,
który według treści § 10 umowy określał wykaz rzeczowy środków składających
się na wkład niepieniężny Miasta K. wniesionych do spółki. Również
z dokumentów dołączonych do apelacji nie wynika, że stanowią one załącznik nr 1
do umowy spółki z dnia 13 grudnia 1991 r. i z tego względu nie są podstawą do
ustalenia, że doszło do przeniesienia posiadania. W konkluzji należało stwierdzić,
że Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji spółka z o.o. w K. nie wykazało
przeniesienia posiadania przez Skarb Państwa na jego rzecz.
Sąd Okręgowy podkreślił, że Sąd Rejonowy prawidłowo uznał za w pełni
fachową i przekonującą opinię powołanej w sprawie biegłej U. Ż., która oszacowała
wysokość należnego A. K. wynagrodzenia za ustanowienie służebności, mając na
uwadze przeznaczenie gruntu. Zdaniem Sądu odwoławczego należy zwrócić
uwagę na to, że dla ustalenia wysokości wynagrodzenia nie ma znaczenia to, iż
grunt jest aktualnie wykorzystywany rolniczo, gdyż w rzeczywistości jest to teren
zabudowy techniczno- produkcyjnej. Tylko rzeczywiste przeznaczenie decyduje o
wartości rynkowej nieruchomości i tym samym o wysokości wynagrodzenia za
ograniczenie swobodnej możliwości korzystania z tego gruntu.
Skargę kasacyjną od postanowienia Sądu Okręgowego wniosło
Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji spółka z o.o. z siedzibą w K.
zaznaczając, że zaskarża przedmiotowe orzeczenie w całości. Na podstawie art.
3984
§ 1 pkt 3 k.p.c. wniosło o uchylenie w całości zaskarżonego postanowienia
Sądu Okręgowego w K. z dnia 10 kwietnia 2014 r. oraz o uchylenie w całości
5
postanowienia Sądu Rejonowego w K., z dnia 17 grudnia 2013 r. i przekazanie
sprawy Sądowi Rejonowemu w K. do ponownego rozpoznania, ewentualnie o
uchylenie w całości zaskarżonego postanowienia Sądu Okręgowego w K. z dnia 10
kwietnia 2014 r. oraz przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu w K. do
ponownego rozpoznania.
W skardze powołano się na obie podstawy przewidziane w art. 3983
§ 1 k.p.c.
zarzucając:
- naruszenie prawa materialnego, tj. art. 348 k.c. poprzez jego błędną
wykładnię polegającą na przyjęciu, że do wykazania przeniesienia posiadania
służebności gruntowej o treści odpowiadającej służebności przesyłu może dojść
wyłącznie na skutek przedłożenia dokumentu księgowego stanowiącego wykaz
rzeczowych środków trwałych, stanowiących wkład niepieniężny Miast K. w spółkę
prawa handlowego, podczas gdy do przeniesienia posiadania wystarczające jest
wydanie rzeczy;
- naruszenie prawa materialnego, tj. art. 340 k.c. poprzez niezastosowanie
normy wprowadzającej domniemanie ciągłości posiadania do ustalonego w sprawie
stanu faktycznego;
- naruszenie prawa materialnego, tj. art. 341 k.c. poprzez niezastosowanie
normy wprowadzającej domniemanie zgodności z prawem stanu posiadania;
- naruszenie prawa materialnego, tj. art. 176 § 1 k.c. w zw. z art. 172 § 2 k.c.
w zw. z art. 292 k.c. poprzez niezastosowanie tej normy na skutek wadliwego
przyjęcia, że podczas biegu terminu zasiedzenia nie nastąpiło przeniesienie
posiadania przez Miasto K. na rzecz Przedsiębiorstwa Wodociągów i Kanalizacji
spółka z ograniczoną odpowiedzialnością z siedzibą w K. służebności gruntowej o
treści odpowiadającej służebności przesyłu,
- naruszenie prawa materialnego, tj. art. 3052
§ 2 k.c. poprzez błędną
wykładnię pojęcia odpowiedniego wynagrodzenia za ustanowienie służebności
przesyłu,
- naruszenie art. 278 § 1 k.p.c. w związku z art. 378 § 1 k.p.c. poprzez
nieprzeprowadzenie dowodu z opinii biegłego z zakresu budowy i eksploatacji sieci
6
wodociągowych i kanalizacyjnych na okoliczność celowości ustanowienia
służebności przesyłu na nieruchomości wnioskodawczyni i ustalenia obszaru
koniecznego dla prawidłowego wykonywania przez uczestnika postępowania
uprawnień wynikających z ustanowienia służebności przesyłu;
- naruszenie art. 378 § 1 k.p.c. przez nierozpoznanie przez Sąd drugiej
instancji wszystkich zarzutów podniesionych przez uczestnika postępowania
w apelacji;
- naruszenie art. 328 § 2 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. przez nie
wskazanie w uzasadnieniu postanowienia, dlaczego Sąd drugiej instancji odmówił
wiarygodności i mocy dowodowej przedłożonym przez uczestnika postępowania
dowodom w postępowaniu apelacyjnym oraz dowodom zgromadzonych przed
Sądem pierwszej instancji.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Słusznie kwestionuje się w skardze kasacyjnej stanowisko Sądu drugiej
instancji, że niezłożenie przez uczestnika postępowania załącznika do umowy
spółki z dnia 13 grudnia 1991 r., stanowiącego wykaz rzeczowych środków
składających się na wkład niepieniężny Miasta K., oznacza brak wykazania,
iż doszło do przeniesienia posiadania służebności o treści odpowiadającej
służebności przesyłu przez Miasto K. na rzecz Przedsiębiorstwa Wodociągów
i Kanalizacji spółki z ograniczoną odpowiedzialnością.
Wcześniej, zgodnie z poczynionymi w sprawie ustaleniami, doszło na
podstawie art. 5 ust. 3 ustawy z dnia 10 maja 1990 r. przepisy wprowadzające
ustawę o samorządzie terytorialnym i ustawę o pracownikach samorządowych
(Dz. U. Nr 32, poz. 191 ze zm.) do komunalizacji mienia Przedsiębiorstwa
Wodociągów i Kanalizacji w K. jako mienia państwowego. Wobec tego urządzenia
przesyłowe nadal pozostawały częścią tego przedsiębiorstwa, z tym, że od chwili
komunalizacji właścicielem przedsiębiorstwa stała się Gmina, a nie Skarb Państwa.
Ponieważ ustawodawca nie wprowadził żadnych szczególnych zasad
regulujących przeniesienie posiadania służebności, do stwierdzenia przeniesienia
posiadania służebności, w tym także służebności odpowiadającej treści
obecnej służebności przesyłu, mają zastosowanie ogólne reguły przyjęte w art. 348
7
- 351 k.c. Jako pierwszy sposób przeniesienia posiadania ustawa wymienia
wydanie rzeczy (art. 348 zdanie pierwsze k.c.). Za równoznaczne z przeniesieniem
posiadania uważa się też wydanie dokumentów, które umożliwiają rozporządzanie
rzeczą, jak również wydanie środków, które dają faktyczną władzę nad rzeczą (art.
348 zdanie drugie k.c.). Przeniesienie posiadania stanowi zmianę w sferze
faktycznej. Musi ją wykazać osoba, która powołując się na treść art. 176 w zw. z art.
352 § 2 k.c. chce skorzystać z doliczenia posiadania służebności przez swego
poprzednika. Wykazanie tych okoliczności jest możliwe w każdy sposób.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego wskazuje się różne przykłady
okoliczności faktycznych, które mogą przemawiać za przeniesieniem posiadania
służebności (zob. m. in. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 18 maja 2007 r.,
I CSK 64/07 niepubl.). Do przeniesienia posiadania może dojść także na podstawie
czynności prawnej jak również w drodze ustawowo uregulowanej sukcesji
uniwersalnej.
W związku z tym trzeba mieć na względzie, że zarzucany przez Sąd drugiej
instancji brak dowodu wiąże się z przekształceniem dotychczas komunalnego
Przedsiębiorstwa Wodociągów i Kanalizacji w K. w jednoosobową – z wyłącznym
udziałem Miasta K. - spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością. Jak wynika z
ustaleń Sądu, przekształcenie zostało dokonane uchwałą Rady Miejskiej w K. na
podstawie art. 18 ust. 2 pkt 9 lit. g ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie
terytorialnym (Dz. U. Nr 16 poz. 95, ze zm.) w trybie art. 5, 8 ust. 2 i 3 oraz art. 9,
17 ust. 1 ustawy z dnia 13 lipca 1990 r. o prywatyzacji przedsiębiorstw
państwowych (Dz. U. Nr 51 poz. 298 - dalej, jako ustawa prywatyzacyjna).
Następstwem komercjalizacji komunalnego przedsiębiorstwa - dokonanej w oparciu
o wskazane akty prawne, a polegającej na przekształceniu tego przedsiębiorstwa w
jednoosobową spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością Miasta K., która wstąpiła
w prawa i obowiązki przedsiębiorstwa w tym we wszelkie prawa majątkowe i
niemajątkowe - była sukcesja uniwersalna częściowa (por. uchwała Sądu
Najwyższego z dnia 19 maja 1992 r., III CZP 49/92, OSNC 1992, Nr 11, poz. 200,
wyrok Sądu Najwyższego z dnia 8 grudnia 2000 r., I CKN 324/00, OSNC 2001, Nr
6, poz. 96). Skutek ten wynika nie tylko z treści uchwały Rady Miasta K., ale wprost
z art. 8 ust. 2 ustawy prywatyzacyjnej. Sukcesja uniwersalna częściowa dotyczyła
8
wszystkich praw składających się na przedsiębiorstwo, choćby nie były wskazane,
jako jego składniki, także, jeżeli strony nie uświadamiały sobie ich istnienia lub
przynależności do przedsiębiorstwa.
Sąd Najwyższy na tle przekształceń dokonywanych na zasadach i w trybie
określonym w ustawie prywatyzacyjnej w wyroku z dnia 7 sierpnia 2014 r. (sygn.
akt II CSK 610/13) podniósł, że co do służebności gruntowych zbliżonych do
służebności przesyłu, których powstanie potwierdziło późniejsze deklaratywne
orzeczenie sądowe o zasiedzeniu, następstwo prawne dokonane w oparciu
o wskazane podstawy należy przyjąć za wykazane już w wypadku przedstawienia
wskazanego zarządzenia potwierdzającego zakres następstw podmiotowych
i przedmiotowych. Jakkolwiek dla ustanowienia ograniczonego prawa rzeczowego
nabytego na podstawie czynności prawnej niezbędna jest forma aktu notarialnego
i wpis o charakterze konstytutywnym (art. 245 § 1 k.c. w zw. z art. 158 k.c.), to dla
przeniesienia brak wprost określenia formy a wymóg wpisu do księgi wieczystej
dotyczy tylko prawa już ujawnionego w księdze wieczystej (art. 2451
k.c.).
Jeżeli prawo nie jest wpisane do księgi dla jego przeniesienia wystarczy umowa
między uprawnionym a nabywcą, ustawa, akt administracyjny lub inne zdarzenie
prawne z tym ograniczeniem, że nabycie służebności przesyłu (służebności
gruntowej zbliżonej do służebności przesyłu), jako funkcjonalnie związane
z przedsiębiorstwem przesyłowym musi nastąpić na rzecz podmiotu, który
nabywa prawa rzeczowe bądź obligacyjne do całej lub zorganizowanej części
dotychczasowego przedsiębiorstwa, przy czym czynności takie nie musiały
indywidualnie oznaczać przenoszonych służebności, względem których
przedsiębiorstwo jest podmiotem władnącym (por. postanowienia Sądu
Najwyższego z dnia 11 października 2012 r., III CSK 316/11, niepubl., z dnia
30 stycznia 2014 r., IV CSK 252/13). Zakres tego następstwa oznacza także,
że przejście wskazanego ograniczonego prawa rzeczowego następowało
bez względu na wiedzę dotychczasowego uprawnionego o ich istnieniu.
Z tych względów brak jest postaw do wywodzenia skutków z nie ujawnienia tego
składnika majątkowego w bilansach, wykazach majątku, dowodach księgowych
przedsiębiorstw przesyłowych. Dlatego, bez względu na zarzucane w skardze
kasacyjnej wadliwości uzasadnienia zaskarżonego postanowienia w zakresie braku
9
wyjaśnienia przyczyn odmowy wiarygodności i mocy dowodowej dowodów
załączonych do apelacji oraz zgromadzonym w pierwszej instancji, brak było
podstaw do traktowania zestawienia środków trwałych Przedsiębiorstwa
Wodociągów i Kanalizacji w K., które miały w całości pokryć udziały w utworzonej
spółce kapitałowej, jako wyłącznego dowodu na okoliczność przejścia posiadania
służebności z Miasta K. na spółkę uczestniczącą w postępowaniu.
Służebność przesyłu polega na obciążeniu nieruchomości na rzecz
przedsiębiorcy, którego własność stanowią urządzenia, o których mowa w art. 49
§ 1 k.c., prawem polegającym na tym, że przedsiębiorca może korzystać
w oznaczonym zakresie z nieruchomości obciążonej, zgodnie z przeznaczeniem
tych urządzeń. Jak widać w każdym przypadku, koniecznym elementem umowy
o ustanowienie służebności przesyłu lub orzeczenia sądowego prowadzącego
do ustanowienia tego rodzaju służebności jest oznaczenie zakresu korzystania
z nieruchomości obciążonej niezbędnego dla prawidłowego funkcjonowania
urządzeń przesyłowych. Rozstrzygnięcie tej kwestii wymaga niewątpliwie
„specjalnej wiedzy”, czyli wiedzy dostępnej specjalistom w danej dziedzinie. Wobec
tego Sąd nie może samodzielnie rozstrzygać w tym zakresie a także nie może
opierać swego rozstrzygnięcia na opinii biegłego innej specjalności. Sprzeciwia się
temu treść art. 278 § 1 k.p.c., którego sens wyraża się w nakazie zasięgnięcia opinii
biegłego przez sąd wówczas, gdy dla rozstrzygnięcia sporu jest niezbędna „wiedza
specjalna”. Jednocześnie wykładnia tego przepisu akcentuje zakaz samodzielnego
rozstrzygania przez sąd kwestii objętych „wiadomościami specjalnymi”. Słusznie
wobec tego zarzuca się w skardze kasacyjnej naruszenie art. 278 § 1 w zw. z art.
378 § 1 k.p.c. przez nieprzeprowadzenie dowodu z opinii biegłego z zakresu
budowy i eksploatacji sieci wodociągowo kanalizacyjnych na okoliczność ustalenia
obszaru niezbędnego dla prawidłowego wykonywania uprawnień wynikających
z ustanowienia służebności przesyłu. Opinii tej nie może zastąpić dowód z opinii
biegłego innej specjalności a mianowicie dowód z opinii biegłego geodety
i wyznaczenie przez tego biegłego odpowiedniego obszaru na mapie. Podobnie
należy ocenić brak specjalistycznej wypowiedzi odnośnie spełnienia przewidzianej
w art. 3052
§ 2 k.c. przesłanki ustanowienia służebności a mianowicie konieczności
służebności przesyłu.
10
Pomimo sformułowania w skardze kasacyjnej zarzutu naruszenia prawa
materialnego tj. art. 305 2
§ 2 k.c. przez błędną wykładnię pojęcia „odpowiedniego
wynagrodzenia”, w jego uzasadnieniu skarżący koncentruje się jedynie na
wadliwości postanowienia dowodowego Sądu pierwszej instancji, zlecającego
wyliczenie wysokości wynagrodzenia za ustanowienie służebności. Z tej tylko
przyczyny należy uznać wskazany zarzut za nieuzasadniony.
Ponieważ w zasadniczej części skarga kasacyjna okazała się uzasadniona,
Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1 oraz art. 108 § 2 w zw. z art. 13 § 2
oraz art. 39821
k.p.c. orzekł jak w postanowieniu.
eb