Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 47/15
UCHWAŁA
Dnia 16 września 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Iwona Koper (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Irena Gromska-Szuster
SSN Grzegorz Misiurek
Protokolant Bożena Kowalska
w sprawie z wniosku M. S. i A. S.
przy uczestnictwie A. P., L. P., E. S., Ad. S. i Z. S.
o przysposobienie małoletniego A. S.,
po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym
w dniu 16 września 2015 r.
zagadnienia prawnego przedstawionego
przez Sąd Okręgowy w C. postanowieniem z dnia 6 maja 2015 r.,
"Czy w świetle przepisów kodeksu rodzinnego i opiekuńczego
dopuszczalne jest przysposobienie małoletniego z jednoczesnym
ograniczeniem zarządu majątkiem małoletniego przez rodziców
adopcyjnych poprzez ustanowienie kuratora do zarządu tym
majątkiem?"
podjął uchwałę:
Niedopuszczalne jest orzeczenie przysposobienia
z jednoczesnym ograniczeniem zarządu majątkiem małoletniego
przez ustanowienie kuratora do zarządu tym majątkiem.
UZASADNIENIE
2
Wnioskodawcy małżonkowie M. i A. S. wystąpili do Sądu Rejonowego w C. o
pełne i nierozwiązywalne przysposobienie małoletniego A. S. urodzonego 27
października 2005 r. O przysposobienie małoletniego w toku postępowania
wystąpili uczestnicy postępowania małżonkowie A. i L. P. - dziadkowie macierzyści
małoletniego oraz małżonkowie E. i Z. S. dziadkowie ojczyści, lecz jedynie w
przypadku nieuwzględnienia wniosku wnioskodawców.
Postanowieniem z dnia 2 grudnia 2014 r. Sąd Rejonowy, po ponownym
rozpoznaniu sprawy oddalił wnioski.
Sąd Rejonowy ustalił, że małoletni po śmierci rodziców w dniu 22 lipca
2007 r. wychowuje się u dziadków macierzystych A. i L. P. Kontakty małoletniego z
wnioskodawcami - bratem i bratową zmarłego ojca - zostały ustalone
postanowieniem z dnia 13 listopada 2014 r. Postanowieniem z dnia 11 grudnia
2009 r. Sąd Rejonowy w C. ustanowił opiekę prawną nad małoletnim i powierzył ją
A. i L. małżonkom P. i jednocześnie umieścił małoletniego w ich rodzinie zastępczej,
zobowiązując do składania półrocznych sprawozdań dotyczących osoby
małoletniego i rachunków z zarządu jego majątkiem oraz sporządzenia spisu
inwentarza majątku małoletniego. Zobowiązani wywiązują się bez zastrzeżeń z tych
obowiązków. Małoletni ma znaczny majątek pochodzący ze spadku po rodzicach,
po których odziedziczył udziały w spółkach prawa handlowego powiązanych
personalnie z osobami wnioskodawców i uczestników małżonków M. i A. S.
W oparciu o opinię Wojewódzkiego Ośrodka Adopcyjnego w S. Sąd Rejonowy
ustalił, że zarówno wnioskodawcy jak i uczestnicy małżonkowie A. i L. P. posiadają
odpowiednie kwalifikacje osobiste do przysposobienia małoletniego, jednak z
uwagi na silne więzi emocjonalne małoletniego z dziadkami macierzystymi
uzasadnione jest jego pozostawienie w ustanowionej rodzinie zastępczej. Pozwala
to na zachowanie naturalnej hierarchii struktury rodziny i naturalnego porządku, co
może ułatwić budowanie przez małoletniego realnego i prawidłowego obrazu siebie
i bliskich. Stwierdził, że od czasu poprzedniego oddalenia wniosków o
przysposobienie małoletniego nie zaszły okoliczności uzasadniające zmianę
stanowiska Sądu.
W apelacji od postanowienia Sądu Rejonowego wnioskodawcy wnieśli o jego
zmianę przez orzeczenie pełnego przysposobienia przez nich małoletniego A. S. z
3
jednoczesnym ograniczeniem zarządu majątkiem małoletniego przez ustanowienie
kuratora do zarządu tym majątkiem ewentualnie uchylenie postanowienia i
przekazanie sprawy Sądowi Rejonowemu do ponownego rozpoznania. Do
wniosków tych przyłączyli się w swojej apelacji uczestniczy E. i Z. S. wnosząc
ewentualnie o orzeczenie pełnego przysposobienia przez nich małoletniego z
jednoczesnym ograniczeniem zarządu majątkiem małoletniego przez ustanowienie
kuratora do zarządu tym majątkiem.
Postanowieniem z dnia 6 maja 2015 r. Sąd Okręgowy przedstawił Sądowi
Najwyższemu do rozstrzygnięcia powstające w związku z tym zagadnienie prawne,
które sformułował w postaci następującego pytania: ”czy w świetle przepisów
kodeksu rodzinnego i opiekuńczego dopuszczalne jest przysposobienie
małoletniego z jednoczesnym ograniczeniem zarządu majątkiem małoletniego
przez rodziców adopcyjnych poprzez ustanowienie kuratora do zarządu tym
majątkiem?”
Skłaniając się do negatywnej odpowiedzi na przedstawione pytanie Sąd
Okręgowy rozważał także dodatkowo możliwość ograniczenia skutków
przysposobienia przez wydanie w sprawie o przysposobienie, na podstawie art. 109
§ 1 2 pkt 2 i 3 oraz § 3 k.r.o., orzeczenia o powierzeniu zarządu majątku
przysposobionego ustanowionemu w tym celu kuratorowi.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Kodeks rodzinny i opiekuńczy przewiduje trzy rodzaje przysposobienia,
a mianowicie: przysposobienie pełne (art. 121 -123 k.r.o.), przysposobienie pełne
nierozwiązywalne określane także jako całkowite (art. 1251
§ 1 k.r.o.),
przysposobienie niepełne (art. 124 § 1 k.r.o.). Wzgląd na stabilność i pewność
stosunku rodzinnego opartego na przysposobieniu, w którym przeważają elementy
osobiste uzasadnia przyjęcie istnienia na gruncie prawa rodzinnego zasady
numerus clausus rodzajów przysposobienia. Możliwy wybór przysposobienia
obejmuje zatem jedynie rodzaje przysposobienia istniejące w kodeksie rodzinnym
i opiekuńczym. Wyłącza to modyfikowanie w drodze rozszerzającej wykładni
przepisów regulujących przysposobienie przewidzianych w nich rodzajów
przysposobienia, w tym także przez wprowadzenie nowego rodzaju
przysposobienia, które polegałoby na jednoczesnym ograniczeniu władzy
4
rodzicielskiej przysposabiających. Na rzecz sformułowanej tezy przemawiają
również cechy właściwe dla stosunków prawnorodzinnych w ogólności, w tym
także stosunku przysposobienia, w postaci szczególnej ochrony dobra dziecka oraz
charakteru ius cogens norm kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Przedstawione
stanowisko znajduje odzwierciedlenie w Regulaminie urzędowania sądów
powszechnych - rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 23 lutego 2007 r.
(Dz. U. Nr 38, poz. 249), którego § 223 określa treść wzmianki zamieszczanej
w postanowieniu o przysposobieniu odpowiadającej poszczególnym rodzajom
przysposobienia określonym w przepisach kodeksu rodzinnego i opiekuńczego.
Przysposobienie jest odpowiednikiem materialnego stosunku rodzicielskiego,
zgodnie z art. 121 § 1 k.r.o. przez przysposobienie powstaje między
przysposabiającym a przysposobionym taki stosunek jak między rodzicami
a dziećmi. Co do zasady stosunki między rodzicami a dziećmi oznaczają pełną
władzę rodzicielska. Osoba przysposabiająca nabywa więc automatycznie pełnię
władzy rodzicielskiej. Ograniczenie, zawieszenie, czy pozbawienie władzy
rodzicielskiej ma charakter wyjątkowy, a ingerencja sądu w charakteryzujące się
dużą autonomią stosunki rodzinne może nastąpić w szczególnych przypadkach.
Zgodnie z art. 109 § 1 i 3 k.r.o. jeżeli dobro dziecka jest zagrożone sąd
opiekuńczy może powierzyć zarząd majątkiem małoletniego ustanowionemu w tym
celu kuratorowi. Wydanie zarządzeń w trybie art. 109 k.r.o. stanowi ograniczenie
władzy rodzicielskiej, o którym można mówić wówczas, gdy dochodzi do ingerencji
sądu w jej wykonywanie powodującej zmniejszenie jej zakresu w stosunku do
zakresu określonego w art. 95 § 1 i art. 98 § 1 k.r.o. (zob. m.in. uchwała SN z dnia
17 stycznia 1969 r., III CZP 124/68, OSNCP 1969, poz. 169, postanowienia SN:
z dnia 5 maja 2000 r., II CKN 869/00, OSNC 2000, nr 11, poz. 205 nie publ., z dnia
10 maja 2000 r., III CKN 845/00, nie publ., z dnia 13 września 2000 r., II CKN
1141/00, nie publ., z dnia 10 maja 2004 r., III CKN 845/00, nie publ., uchwały SN
z dnia 5 lutego 2004 r., III CZP 113/03, OSNC 2005, nr 5, poz. 75 i z dnia
21 października 2005 r., III CZP 75/05, OSNC 2006, nr 9, poz. 142).
Różnica pomiędzy stosunkiem przysposobienia, a stosunkiem rodzicielskim,
oprócz biologicznej, polega przede wszystkim na tym, że przysposobienie można
rozwiązać z ważnych powodów, o ile wskutek tego nie ucierpi dobro małoletniego
5
dziecka (art. 125 § 1 k.r.o.). Postanowienia o przysposobieniu nie można natomiast
zmienić ani uchylić (art. 588 zd. 2 k.p.c.). Jeżeli zatem sąd orzekłby
przysposobienie połączone z ustanowieniem zarządu kuratora nad majątkiem
przysposobionego, to postanowienie takie nie mogłoby być zmienione ani uchylone.
W takiej sytuacji, z naruszeniem zasady wynikającej z art. 577 k.p.c., sąd
opiekuńczy nie mógłby zmienić rozstrzygnięcia co do powierzenia zarządu
majątkiem małoletniego kuratorowi nawet w sytuacji gdyby wymagało tego dobro
dziecka.
Przedstawiona argumentacja, rozstrzygająca przedstawione Sądowi
Najwyższemu zagadnienia prawne nie udziela odpowiedzi na wykraczające
poza jego zakres, lecz doniosłe wątpliwości Sądu Okręgowego dotyczące
dopuszczalności wydania przez sąd rozpoznający sprawę o przysposobienie
zarządzenia z art. 109 § 3 k.r.o.
Odnosząc się dodatkowo do tej kwestii wskazać trzeba, że sąd opiekuńczy
może na podstawie art. 109 k.r.o. wydać każde zarządzenie, jakiego w danych
okolicznościach wymaga dobro dziecka. Z treści art. 109 § 1 k.r.o. wynika
dyrektywa profilaktycznego działania sądu nakazująca ingerencję w sferę władzy
rodzicielskiej już w razie zagrożenia dobra dziecka. Wydanie zarządzenia w tym
trybie jest niezależne od rodzaju postępowania, może być ono wydane w każdym
postępowaniu dotyczącym dziecka, które prowadzi sąd opiekuńczy. Podjęcie przez
sąd decyzji w przedmiocie wydania zarządzenia na podstawie art. 109 k.r.o. jest
obowiązkowe, jeżeli zaistniały przesłanki w nim określone i nie zależy od inicjatywy
osób zainteresowanych. Od określonego w art. 570 k.p.c. obowiązku wydania
z urzędu zarządzenia z art. 109 k.r.o., stanowiącego w istocie postanowienie co do
istoty sprawy, nie jest zwolniony także sąd opiekuńczy rozpoznający sprawę
o przysposobienie, jeżeli jest to uzasadnione dobrem dziecka. Nie może budzić
wątpliwości, że dobro dziecka mającego być przysposobione, polegające na
ochronie jego interesów majątkowych, może w pewnych sytuacjach wymagać
wydania zarządzenia na podstawie art. 109 § 3 k.r.o. W sprawach dotyczących
dzieci szczególne znaczenie ma postulat szybkości postępowania. Na gruncie art.
569 § 2 k.p.c. przypadkiem nagłym, w którym sąd opiekuńczy wydaje z urzędu
6
potrzebne zarządzania jest taka sytuacja, kiedy chociażby najmniejsze opóźnienie
mogłoby narazić osobę zainteresowaną na krzywdę.
Obowiązek szybkiego działania sądu w sprawach opiekuńczych
zagwarantowany jest przez art. 7 Europejskiej Konwencji o wykonaniu praw dzieci
sporządzonej w Strasburgu dnia 25 stycznia 1996 r. (Dz.U. z 2000 r., Nr 107,
poz. 1128). Wynikający z art. 3 Konwencji o Prawach Dziecka przyjętej przez
Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych dnia 20 listopada 1989 r. (Dz.U.
1991 r. Nr 120/526) stanowiącej część porządku prawnego RP (art. 241 ust. 1,
także art. 91 ust. 1 Konstytucji z 1997), gwarantowany w krajowym porządku
prawnym także innymi aktami normatywnymi w tym w szczególności kodeksem
rodzinnym i opiekuńczym, nakaz kierowania się we wszystkich działaniach
dotyczących dzieci podejmowanych między innymi przez sądy interesem dziecka,
jako wartością nadrzędną odnosi się do każdej indywidualnej decyzji stosowania
prawa przez sąd zarówno w sferze postępowania jak i wykładni prawa materialnego
(zob. m. innymi uchwała SN z dnia 12 czerwca 1992 r., III CZP 48/92, OSNC 1992,
nr 10, poz. 179, uchwała składu siedmiu sędziów SN z dnia 8 marca 2006 r.,
III CZP 98/05, OSNC 2006, nr 10, poz. 158, postanowienie SN z dnia
20 października 2010 r., III CZP 72/10, OSNC 2011, nr 5, poz. 60). Priorytetowe
znaczenie dla rozstrzygnięcia rozważnej kwestii zasady ochrony dobra dziecka,
odsuwającej na dalszy plan formalizm postępowania, przemawia za przyjęciem,
że jeżeli wymagać tego będzie dobro dziecka, sąd może wydać w sprawie
o przysposobienie zarządzenie na podstawie art. 109 k.r.o. Zarządzenie takie,
wydane po orzeczeniu przysposobienia, uzyska skuteczność z chwilą
uprawomocnienia się orzeczenia o przysposobieniu. Takie zarządzenie będzie
mogło być zmienione przez sąd opiekuńczy na podstawie art. 577 k.p.c.
Z tych względów orzeczono jak na wstępie.
(eb)