Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 52/15
UCHWAŁA
Dnia 16 września 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Iwona Koper (przewodniczący)
SSN Irena Gromska-Szuster
SSN Grzegorz Misiurek (sprawozdawca)
Protokolant Bożena Kowalska
w sprawie z powództwa S. F. P. sp. z o.o. w S.
przeciwko F. B. i J. B.
o zapłatę,
po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym
w dniu 16 września 2015 r.
zagadnienia prawnego przedstawionego
przez Sąd Okręgowy w W.
postanowieniem z dnia 12 marca 2015 r.,
"Czy obowiązek pomniejszenia wysokości wszystkich
przewidzianych w umowie leasingu, a niezapłaconych rat o korzyści,
jakie finansujący uzyskał wskutek ich zapłaty - art. 70915
k.c. - przed
umówionym terminem i rozwiązaniem umowy dotyczy także rat
wymagalnych przed rozwiązaniem umowy?"
podjął uchwałę:
Obowiązek pomniejszenia wysokości przewidzianych
w umowie leasingu a niezapłaconych rat o korzyści, jakie
finansujący uzyskał wskutek ich zapłaty przed umówionym
terminem i rozwiązania umowy, nie obejmuje rat wymagalnych
przed rozwiązaniem umowy (art. 70915
k.c.)
2
UZASADNIENIE
Sąd Rejonowy w P. wyrokiem z dnia 28 października 2013 r. uchylił nakaz
zapłaty wydany przez ten Sąd w dniu 19 marca 2013 r. i oddalił powództwo S. F. P.
spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w S. przeciwko F. B. i J. B. o zapłatę
kwoty 18.525,10 zł z ustawowymi odsetkami od dnia wniesienia pozwu.
Sąd Rejonowy ustalił, że w dniu 29 września 2008 r. pozwany - w ramach
prowadzonej działalności gospodarczej - zawarł z powódką umowę leasingu
operacyjnego, której przedmiotem był pojazd marki SCANIA. W celu
zabezpieczenia roszczeń wynikających z tej umowy wystawił weksel in blanco;
za wystawcę weksla poręczyła pozwana. W związku z zaprzestaniem
przez pozwanego regulowania należności wynikających z zawartej umowy,
powódka w dniu 12 czerwca 2012 r. dokonała jej wypowiedzenia a następnie
sprzedała przedmiot leasingu za kwotę 145.000 zł. Korzyść uzyskana przez
powódkę tą drogą przewyższyła sumę rat leasingowych nieuiszczonych w trakcie
trwania umowy oraz rat, które stały się wymagalne w następstwie jej
wypowiedzenia.
Sąd Rejonowy, oceniając tak ustalony stan faktyczny uznał, że powódka
nie może skutecznie domagać się zapłaty rat leasingowych za okres poprzedzający
rozwiązanie umowy, gdyż zostały one - tak, jak raty wymagalne po tym zdarzeniu -
skompensowane korzyścią uzyskaną w wyniku sprzedaży przedmiotu leasingu.
Korzyść tę należy odliczyć - stosownie do art. 70915
k.c. - od łącznej sumy
wszystkich niezapłaconych rat, a nie tylko od rat wymagalnych od chwili
rozwiązania umowy.
Sąd Okręgowy w W., rozpoznając apelację powódki od powyższego
wyroku, powziął wątpliwości sformułowane w zagadnieniu prawnym
przedstawionym Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia na podstawie art. 390 § 1
k.p.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zagadnienie prawne przedstawione przez Sąd Okręgowy do
rozstrzygnięcia dotyczy wykładni art. 70915
k.c., zgodnie z którym w razie
wypowiedzenia przez finansującego umowy leasingu na skutek okoliczności,
3
za które korzystający ponosi odpowiedzialność, finansujący może żądać
od korzystającego natychmiastowego zapłacenia wszystkich przewidzianych
w umowie a niezapłaconych rat, pomniejszonych o korzyści, jakie
finansujący uzyskał wskutek ich zapłaty przed umówionym terminem i rozwiązania
umowy leasingu.
Wątpliwości Sądu Okręgowego dotyczą kwestii, od jakiego rodzaju rat
niezapłaconych przez korzystającego podlegają odliczeniu korzyści uzyskane
przez finansującego wskutek zapłaty tych należności przed umówionym
terminem i rozwiązania umowy leasingu. Ściślej rzecz ujmując, chodzi
o rozstrzygnięcie, czy użyte w art. 50915
określenie „wszystkie przewidziane
w umowie a niezapłacone raty” jest pojęciem zbiorczym, obejmującym raty
wymagalne przed wypowiedzeniem umowy leasingu oraz raty, które stały się
wymagalne wskutek tego wypowiedzenia, czy też należy rozumieć przez nie
jedynie raty wymagalne wskutek rozwiązania umowy.
W piśmiennictwie brak jest wypowiedzi odnoszących się wprost do tego
zagadnienia; było ono natomiast podejmowane w orzecznictwie.
Sąd Najwyższy w wyrokach z dnia 9 września 2010 r. I CSK 641/09
(OSNC-ZD 2011, nr 2, poz. 35) i I CSK 685/09 (OSNC 2011, nr 5, poz. 58) uznał,
że finansujący - w ramach kontraktowej odpowiedzialności odszkodowawczej
korzystającego, przewidzianej w art. 70915
k.c. - może żądać z chwilą rozwiązania
umowy wskutek jej wypowiedzenia nie tylko zapłaty rat, których terminy
wymagalności przypadły przed tą chwilą, ale i wszystkich pozostałych umówionych
rat, których ustalone terminy wymagalności przypadają po tej chwili. Raty te stają
się więc natychmiast wymagalne z chwilą rozwiązania umowy leasingu wskutek jej
wypowiedzenia i do tych właśnie rat ma zastosowanie rozwiązanie, które
przewiduje pomniejszenie wypłacanych finansującemu rat o korzyści, jakie
finansujący uzyskał wskutek ich zapłaty przed umówionym terminem.
Taki sam pogląd Sąd Najwyższy wyraził w wyroku z dnia 12 grudnia 2013 r.,
V CSK 566/12 (OSNC 2014, nr 10, poz. 641) dotyczącym kilku należności
dochodzonych przez finansującego w związku z wcześniejszym zakończeniem
stosunku leasingu operacyjnego. W uzasadnieniu tego orzeczenia wskazał,
że leasingodawcy przysługuje roszczenie o zapłatę równowartości rat
4
leasingowych, które stały się wymagalne do czasu rozwiązania umowy
leasingu i nie zostały dotychczas zapłacone przez leasingobiorcę (art. 471 k.c.).
To samo dotyczy równowartości rat leasingowych za okres po rozwiązaniu
umowy leasingu (art. 70915
k.c.). Leasingodawca mógłby też dochodzić odsetek za
opóźnienie z zapłatą tych dwóch kategorii należności. Sąd Najwyższy podzielił
stanowisko skarżącego co do tego, jakie należności leasingodawcy objęte pozwem
powinny zostać odpowiednio pomniejszone w związku z uzyskaną przez niego
korzyścią po wcześniejszym zakończeniu stosunku leasingu operacyjnego.
Podkreślił, że chodzi tu jedynie o raty leasingowe, których obowiązek zapłaty
powstaje po dniu rozwiązania umowy leasingu, ale już nie o raty, które nie zostały
zapłacone przed tym dniem, mimo że stały się wymagalne. Uzyskana przez byłego
leasingodawcę korzyść powinna pomniejszać właśnie sumę rat leasingowych,
które stały się wymagalne w wyniku rozwiązania umowy leasingu.
Do pomniejszenia powinny być przedstawione także odsetki za opóźnienie
z zapłatą tych rat, ponieważ odsetki dzielą los prawny należności głównej także
w omawianym zakresie.
W orzecznictwie sądów powszechnych przedstawione zagadnienie
prawne rozstrzygane jest niejednolicie. Przeważa zapatrywanie zgodne
z wyrażonym przez Sąd Najwyższy w powołanych orzeczeniach.
Pojawiają się również wypowiedzi prezentujące odmienny pogląd.
W uzasadnieniu tego stanowiska podnosi się, że w następstwie wypowiedzenia
umowy leasingu wszystkie raty obciążające korzystającego są już wymagalne
i w tym kontekście należy odczytywać znaczenie użytego przez ustawodawcę w art.
70915
k.c. zwrotu: „wszystkie przewidziane w umowie a niezapłacone raty”.
Podkreśla się przy tym, że gdyby przez pojęcie to rozumieć wyłącznie raty
leasingowe, które stały się wymagalne wskutek wypowiedzenia umowy z przyczyn
obciążających korzystającego, to w razie uzyskania przez finansującego
w wyniku sprzedaży przedmiotu leasingu ceny wyższej od łącznej wysokości
wszystkich nieopłaconych rat, odniósłby on korzyść przewyższającą wysokość
doznanej szkody; taka wykładnia art. 70915
k.c. nie dałaby się pogodzić
z istotą odpowiedzialności odszkodowawczej korzystającego i pozostawałaby
w sprzeczności z art. 361 § 2 k.c.
5
W ocenie składu orzekającego, przytoczone argumenty nie uzasadniają
rozstrzygnięcia przedstawianego zagadnienia prawnego w sposób odmienny
od stanowiska zajętego przez Sąd Najwyższy w powołanych orzeczeniach.
W judykaturze i piśmiennictwie zgodnie wskazuje się na odszkodowawczy
charakter odpowiedzialności korzystającego, przewidzianej w art. 70915
k.c. (zob. -
poza powołanymi wyżej - wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 5 lutego 2008 r.,
I CSK 354/07, nie publ.; z dnia 13 stycznia 2012 r., I CSK 176/11, nie publ.).
Przepis ten ułatwia finansującemu dochodzenie odszkodowania w celu
przywrócenia położenia, w którym znajdowałby się on w przypadku należytego
wykonania zobowiązania przez korzystającego. Pozwala ustalić wysokość
odszkodowania w sposób uproszczony w stosunku do typowego roszczenia
odszkodowawczego, odwołując się w tym zakresie do przewidzianych w umowie
a nie zapłaconych rat leasingowych; jednocześnie jednak przewiduje mechanizm
dostosowania odszkodowania do rozmiaru doznanego uszczerbku przez nakaz
uwzględnienia oznaczonych korzyści odniesionych przez finansującego.
Obowiązek pomniejszenia wysokości należnych rat o wspomniane korzyści
nie obejmuje rat wymagalnych przed rozwiązaniem umowy. Wypowiedzenie umowy
wywiera skutek jedynie ex nunc, a zatem nie może odnosić się do rat już
wymagalnych; obowiązek ich zapłaty wynika z zasad ogólnych (art. 7091
, art. 70913
§ 1 k.c.). Skoro rozwiązanie umowy rodzi skutki jedynie na przyszłość, to nie może
prowadzić jednocześnie do podważenia skutków prawnych powstałych na jej
gruncie wcześniej. Przyjęcie odmiennego stanowiska prowadziłoby do - nie
dającego się zaakceptować - wniosku, że termin wymagalności rat już
wymagalnych zostaje przesunięty w następstwie wypowiedzenia umowy do chwili
jego dokonania; w ten sposób dłużnik uzyskałby dodatkową, niczym nie
usprawiedliwioną, korzyść w zakresie obowiązku zapłaty odsetek.
Nie można zgodzić się z twierdzeniem, że tylko szerokie rozumienie
pojęcia „wszystkich przewidzianych w umowie a niezapłaconych rat” leasingowych
może zapobiec sytuacji, w której zakres roszczenia finansującego wobec
korzystającego przenosiłby wysokość szkody doznanej wskutek rozwiązania
umowy. Zapatrywanie to opiera się na błędnym założeniu, że jedynie wartość
rzeczy będącej przedmiotu leasingu wyznacza maksymalny zakres żądania
6
odszkodowania należnego finansującemu; nie uwzględnia ono uregulowania
zawartego w art. 7091
k.c., zgodnie z którym łączna wysokość rat powinna być
co najmniej równa cenie lub wynagrodzeniu z tytułu nabycia rzeczy przez
finansującego. Wartość rzeczy stanowi istotny czynnik cenotwórczy, jednak łączna
wysokość rat jest z reguły kształtowana również przez inne czynniki (np. koszty
poniesione przez finansującego, spodziewany przez niego zysk, strukturę popytu
i podaży).
Zaprezentowana wykładnia art. 70915
k.c. niewątpliwie stawia finansującego
w korzystnej sytuacji. Rozwiązanie takie znajduje jednak usprawiedliwienie
w funkcji ochronnej tej regulacji, uwzgledniającej cel umowy leasingu i jego
gospodarcze uwarunkowania. Umowa ta pełni funkcje kredytowe, gdyż finansujący
nabywa określoną rzecz jedynie w celu dysponowania nią w ramach umowy
leasingu; jego interes nie zostaje zaspokojony tylko przez sam zwrot rzeczy
w przypadku wcześniejszego zakończenia umowy. Z reguły finansujący
jest zmuszony do podjęcia starań o zawarcie kolejnej umowy i ponosi związane
z tym ryzyko. Nie oznacza to automatycznego przerzucenia tego ryzyka na
korzystającego, gdyż ma on możliwość odliczenia korzyści odniesionych
przez kupującego wskutek zapłaty rat przed umówionym terminem i rozwiązania
umowy.
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 390 § 1 k.p.c.
rozstrzygnął zagadnienie prawne, jak w uchwale.
eb