Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III KK 140/15
POSTANOWIENIE
Dnia 25 września 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Krzysztof Cesarz (przewodniczący)
SSN Andrzej Ryński (sprawozdawca)
SSN Dorota Rysińska
Protokolant Łukasz Biernacki
w sprawie G. S.
oskarżonego z art. 217 § 1 k.k.
po rozpoznaniu w Izbie Karnej na rozprawie
w dniu 25 września 2015 r.,
kasacji, wniesionej przez pełnomocnika oskarżyciela prywatnego
od wyroku Sądu Okręgowego w S.
z dnia 23 września 2014r., utrzymującego w mocy wyrok Sądu Rejonowego w L.
z dnia 16 stycznia 2014r.,
1. oddala kasację,
2. obciąża E. M. kosztami sądowymi postępowania
kasacyjnego.
UZASADNIENIE
G. S. i B. K. prywatnym aktem oskarżenia zostali oskarżeni o to, że dnia 11
sierpnia 2012 r. w miejscowości K. poprzez szarpanie za odzież, ciągnięcie za ręce,
duszenie i bicie pięściami po całym ciele, spowodowali u pokrzywdzonego E. M. rozległe
siniaki na klatce piersiowej od tyłu po stronie prawej, zasinienie na klatce piersiowej w linii
pachowej, zasinienie na prawym ramieniu oraz otarcie kostki prawej bocznej, czym
naruszyli nietykalność cielesną w/w, tj. o czyn z art. 217 § 1 k.k.
Wyrokiem z dnia 16 stycznia 2014 r. Sąd Rejonowy w L. uniewinnił obydwu
oskarżonych od popełnienia zarzucanego im czynu obciążając oskarżyciela prywatnego
2
kosztami procesu. Ponadto wymierzył E. M. opłatę w kwocie 240 zł.
Apelację od powyższego orzeczenia w stosunku do oskarżonego G. S. wywiódł
pełnomocnik oskarżyciela prywatnego.
Zaskarżając wyrok na niekorzyść tego oskarżonego zarzucił orzeczeniu Sądu I
instancji:
1. błąd w ustaleniach faktycznych przyjętych za podstawę rozstrzygnięcia, polegający na
uznaniu, iż zgromadzony w sprawie materiał dowodowy nie pozwala na stwierdzenie
sprawstwa oskarżonego w zakresie zarzucanego mu czynu z art. 217 § 1 k.k. mimo, iż
przeczy temu materiał dowodowy sprawy oraz przyjęciu, że oskarżony G. S.ki działał w
warunkach kontratypu obrony koniecznej z art. 25 § 1 k.k.,
2. obrazę przepisów postępowania, a mianowicie art. 4 k.p.k. i art. 7 k.p.k.. poprzez
przekroczenie granic swobodnej oceny dowodów przy ocenie zeznań oskarżyciela
prywatnego E. M., wyjaśnień oskarżonego G. S., zeznań świadków A.H., Z. B. oraz
opinii biegłego lekarza M. K.
Powołując się na powyższe zarzuty, autor apelacji wniósł o uchylenie zaskarżonego
wyroku w części dotyczącej oskarżonego G. S. i przekazanie w tym zakresie sprawy
Sądowi I instancji do ponownego rozpoznania oraz o zasadzenie od niego na rzecz
oskarżyciela prywatnego zwrotu kosztów związanych z ustanowieniem pełnomocnika w
postępowaniu odwoławczym.
Po rozpoznaniu apelacji pełnomocnika oskarżyciela prywatnego, Sąd Okręgowy
wyrokiem z dnia 23 września 2014 r., utrzymał w mocy zaskarżony wyrok, uznając apelację
za oczywiście bezzasadną.
Kasację od tego orzeczenia wniósł pełnomocnik oskarżyciela prywatnego
zarzucając wyrokowi Sądu odwoławczego rażące naruszenie prawa mogące mieć istotny
wpływ na treść zaskarżonego orzeczenia, tj. przepisu art 17 § 1 pkt 7 k.p.k. polegające na
uznaniu przez Sąd II Instancji, iż postępowanie w sprawie Sądu Rejonowego w L., sygn.
akt II K …/13, której przedmiotem było naruszenie nietykalności cielesnej oskarżyciela
prywatnego E. M. przez oskarżonego G. S., dotyczyło innego fragmentu tego samego
czynu, co do którego prawomocnie procedowano w sprawie Sądu Rejonowego w L., sygn.
akt II K …/13 wszczętej z oskarżenia publicznego przeciwko G. S. o czyn z art. 190 § 1 k.k.,
na skutek czego naruszono zasadę ne bis in idem wyrażoną w tymże artykule, podczas
gdy w ramach jednego zdarzenia historycznego mającego miejsce w dniu 11 sierpnia 2012
3
r. w Kozinie oskarżony G. S. dopuścił się dwóch różnych czynów, a w sprawie Sądu
Rejonowego w L., sygn. akt II K …/13 wszczętej z oskarżenia publicznego przeciwko G. S.
o czyn z art. 190 § 1 k.k. nie procedowano w zakresie naruszenia nietykalności cielesnej
oskarżyciela prywatnego przez oskarżonego.
W oparciu o tak sformułowany zarzut skarżący wniósł o uchylenie powyżej
opisanego wyroku w całości i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi II
Instancji.
W pisemnej odpowiedzi na kasację, obrońca uniewinnionego G. S. wniósł o jej
oddalenie jako oczywiście bezzasadnej.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Kasacja nie zasługiwała na uwzględnienie, chociaż nie można uznać, że jej
bezzasadność jawi się jako oczywista.
Wbrew stanowisku autora kasacji Sąd odwoławczy przy wydaniu zaskarżonego
orzeczenia trafnie stwierdził wystąpienie bezwzględnej przyczyny odwoławczej w postaci
res iudicata wobec faktu, że czyn zarzucany oskarżonemu przez oskarżyciela prywatnego
stanowił już przedmiot rozpoznania w sprawie II K …/13 zakończonej prawomocnym
wyrokiem Sądu Rejonowego z dnia 16 września 2013 r. Trafnie Sąd odwoławczy w
zaskarżonym orzeczeniu uznał, że zdarzenie jakie rozegrało się między stronami w dniu
11 sierpnia 2012 r. w K., należy traktować jako jeden czyn stanowiący jedno przestępstwo,
jednak ujawniając na etapie postępowania odwoławczego wystąpienie bezwzględnej
przyczyny odwoławczej nie uniknął błędu w zakresie wskazania podstawy normatywnej
swojego rozstrzygnięcia, które to uchybienie miało bezpośredni wpływ na rodzaj
rozstrzygnięcia Sądu ad quem.
Natomiast kasacja podnosząc zarzut obrazy art. 17 § 1 pkt 7 k.p.k. kwestionuje, aby
orzeczenie Sądu I instancji dotknięte było uchybieniem w postaci res iudicata, albowiem
zdaniem skarżącego oskarżony G. S., w ramach jednego historycznego zdarzenia,
dopuścił się dwóch odrębnych przestępstw na szkodę pokrzywdzonego E. M. –
przestępstwa z art. 190 § 1 k.k., ściganego z oskarżenia publicznego w odniesieniu do
którego zapadł prawomocny wyrok warunkowo umarzający postępowanie w sprawie II K
…/13 oraz przestępstwa z art. 217 § 1 k.k., ściganego z oskarżenia prywatnego,
stanowiącego przedmiot rozpoznania w sprawie niniejszej.
Dlatego też na gruncie tak wyznaczonego kasacją zakresu zaskarżenia wyroku
4
Sądu odwoławczego należało w tej sprawie przede wszystkim odnieść się do problemu
ewentualnego wystąpienia tożsamości czynów objętych orzeczeniami Sądu Rejonowego
w sprawach […].
Tytułem wstępu podkreślić należy, że kwestia ustalenia, czy czyn będący
przedmiotem osądu jest tożsamy z czynem, co do którego oskarżenie rozpoznano (bądź
jest rozpoznawane) w innym postępowaniu, nasuwa trudności w praktyce orzeczniczej,
bowiem brak jest jednoznacznych kryteriów pozytywnych oceny tej tożsamości (zob. np. M.
Rogalski, Przesłanka powagi rzeczy osądzonej w procesie karnym, Kraków 2005, s. 219).
Zakaz prowadzenia postępowania w postaci res iudicata zachodzi wówczas,
gdy uprzednio zakończone zostało prawomocnie postępowanie co do tego samego
czynu tej samej osoby, nowe zaś postępowanie pokrywa się z przedmiotem
postępowania w sprawie już zakończonej, a także gdy jego przedmiot jest częścią
przedmiotu osądzonego w sprawie już zakończonej. Natomiast przyjęcie odmiennej
kwalifikacji prawnej czynu, czy też różnice w opisie sposobu działania sprawcy, nie
otwierają możliwości ponownego postępowania. Nowe postępowanie nie jest także
dopuszczalne w razie uprzedniego niepełnego rozpoznania sprawy. Powaga rzeczy
osądzonej nie pozwala na ponowne postępowanie przeciwko tej samej osobie o ten
sam przedmiot odpowiedzialności prawnej, innymi słowy - o ten sam czyn w
znaczeniu prawnym (zob. np. wyroki SN: z dnia 13 października 2011 r. IV KK
193/11, LEX nr 1027190 z dnia 18 lutego 2009 r., V KK 4/09, LEX nr 486533, z
dnia 15 października 2008 r., IV KK 118/08, LEX nr 469419, wyrok SA w Gdańsku z
16 stycznia 2013 r., II AKa 441/12, LEX nr 1369089 ). Zatem, o jedności czynu,
jako jednego impulsu woli, decyduje zwartość czasowa i sytuacyjna, identyczność
kręgu podmiotów oskarżonych o udział w zdarzeniu, a przede wszystkim realizacja
tego samego zamiaru, choćby rozwój zdarzeń w trakcie zajścia, nie zawsze zależny
od sprawców, dzielił zdarzenie na kilka zajść, z pozoru odrębnych (zob. wyrok SN z
dnia 13 października 2011 r., IV KK 193/11, LEX nr 1112345; postanowienie SN z
dnia 19 października 2010 r., III KK 97/10 (OSNKW 2011, z. 6, poz. 50, wyrok SA w
Krakowie z dnia11 kwietnia 2001 r. , II AKa 63/01, KZS 2001, Nr 5, poz. 24 ).
Analizując obszar zagadnień, który był przedmiotem orzeczeń zapadłych w
obydwu wskazanych wyżej sprawach, należy stwierdzić, że obejmował on to samo
zdarzenie historyczne oraz tożsame zachowania oskarżonego i pokrzywdzonego,
5
mimo, że w sprawie niniejszej wszczętej prywatnym aktem oskarżenia
koncentrował się tylko na fragmencie zajścia związanym z agresją fizyczną jego
uczestników. Również Sąd I instancji w uzasadnieniu wyroku w sprawie II K …/15
wszczętej z oskarżenia publicznego stwierdził, że nie rozstrzyga o tym czy w
wyniku rozpatrywanego zdarzenia doszło do naruszenia nietykalności cielesnej
pokrzywdzonego wskazując na toczące się wówczas w tym zakresie postępowanie
prywatnoskargowe w sprawie II K …/13 (s. 5 uzasadnienia SR), jednak przy
dokonaniu oceny prawnej czynu oskarżonego, także ta sekwencja zdarzenia była
przedmiotem analizy prawnokarnej czynu oskarżonego w kontekście jego
odpowiedzialności za przestępstwo z art. 190 § 1 k.k. Sąd Rejonowy w sprawie II K
…/13 ustalił bowiem, że w krytycznym czasie doszło do szarpaniny między G. S. i
E. M., czemu towarzyszyły powtarzane kilkakrotnie w toku całego zdarzenia groźby
pozbawienia życia pokrzywdzonego, które stanowiły element dominujący w
zachowaniu oskarżonego (s. 1 uzasadnienia SR). Rozstrzygając, czy wypowiadane
przez oskarżonego G. S. groźby powodowały u pokrzywdzonego obawę ich
spełnienia Sąd Rejonowy wyraził pogląd, że „(…) późniejsze wydarzenia również
mogły utwierdzać pokrzywdzonego w poczuciu zagrożenia, albowiem doszło
pomiędzy nim a G. S. do szarpaniny, w czasie której nadal padały ze strony
oskarżonego te same słowa zapowiadające pozbawienie go życia. Wielokrotność
wypowiadanych gróźb o tej samej treści, zaciekłość oskarżonego oraz wzajemne
wcześniejsze animozje sąsiedzkie, pozwalały z pewnością pokrzywdzonemu na
odczuwanie uzasadnionej obawy przed spełnieniem tych słów…” (s.10
uzasadnienia SR w sprawie II K …/15). Z kolei Sąd I instancji przyjął w sprawie
niniejszej, że brak jest dowodu aby wzajemnemu szarpaniu się pokrzywdzonego i
oskarżonego, towarzyszyło naruszanie nietykalności cielesnej uczestników zajścia
(str. 8 uzasadnienia SR w sprawie III K …/15).
Zatem, ustalony w sprawach II K …/15 i II K …/15 Sądu Rejonowego
kontekst sytuacyjny przebiegu zdarzenia pozwala uznać, iż szarpanie
pokrzywdzonego przez oskarżonego, któremu towarzyszyło podobne zachowanie
wzajemne pokrzywdzonego wpisywało się w kompleks działań oskarżonego,
wspierających werbalizowane groźby pozbawienia życia E. M., po to aby wzbudzić
u adresata uzasadnioną obawę, że groźby te zostaną spełnione, a zatem było
6
objęte jednolitym zamiarem. Zamiar ten poprzedzał wszystkie dokonywane przez
oskarżonego czynności sprawcze, co decyduje o tym, że w analizowanym
przypadku mamy do czynienia z jednym czynem, który stosownie do treści art. 11 §
1 k.k. stanowi jedno przestępstwo. Dlatego trafnie Sąd Okręgowy w uzasadnieniu
zaskarżonego wyroku wskazał, iż w wyroku Sądu Rejonowego w L. sygn. akt II K
…/15 poddano pod osąd całość czynu oskarżonego stanowiącego jedno zdarzenie
historyczne, które było także przedmiotem orzeczenia wydanego w sprawie II K
…/13 (zob. uzasadnienie SO w sprawie VI Ka …/14).
Taka sytuacja spowodowała określone implikacje procesowe, które należało
rozważyć w kontekście ewentualnego wystąpienia negatywnych przesłanek
procesowych w postaci stanu zawisłości sprawy i powagi rzeczy osądzonej, skoro
w obydwu wskazanych wyżej sprawach tyczących G. S., postępowanie
prowadzono w zakresie tego samego przestępstwa popełnionego na szkodę tego
samego pokrzywdzonego.
Dlatego też warto przypomnieć, że negatywna przesłanka procesowa - lis
pendens (art. 17 § 1 pkt 7 k.p.k.) oznacza, iż nie wszczyna się postępowania, a
wszczęte umarza, jeżeli postępowanie wcześniej wszczęte toczy się co do tego
samego czynu tej samej osoby, a więc gdy zachodzi tożsamość podmiotowo –
przedmiotowa obu tych postępowań. Stan zawisłości sprawy, jako przeszkoda
prawna prowadzenia postępowania powstaje z chwilą wejścia postępowania
przygotowawczego w fazę in personam.
Przenosząc te rozważania na grunt niniejszej sprawy wskazać należy, że
sprawa o sygnaturze akt II K …/13 zawisła w Sądzie Rejonowym w dniu 18 marca
2013 r. w związku ze skierowaniem do tegoż Sądu przez E. M. prywatnego aktu
oskarżenia przeciwko G. S. o przestępstwo z art. 217 § 1 k.k. Postępowanie przed
Sądem I instancji zakończyło się wydaniem w dniu 16 stycznia 2014 r. wyroku
uniewinniającego. Natomiast w sprawie II K …/13 postępowanie wszczęto później,
ponieważ dochodzenie osiągnęło fazę in personam w dniu 10 kwietnia 2013 r.,
skoro w tej dacie ogłoszono G. S. zarzut popełnienia przestępstwa z art. 190 § 1
k.k. i przesłuchano go w charakterze podejrzanego (zob. wyrok SN z dnia 5 marca
2014 r., IV KK 341/13, LEX nr 1444341). Sąd Rejonowy w L. w dniu 16 września
2013 r. wydał w tej sprawie wyrok warunkowo umarzający to postępowanie. Zatem,
7
w momencie wydania tegoż wyroku dotknięty był on negatywną przesłanką
procesową w postaci stanu zawisłości sprawy, wobec faktu, że co do tego samego
czynu tej samej osoby toczyło się wówczas wcześniej wszczęte postępowanie w
sprawie II K 145/13 (art. 17 § 1 pkt 7 k.p.k.). Wyrok ten został utrzymany w mocy
wyrokiem Sądu Okręgowego w S. z dnia 30 stycznia 2014 r., sygn. akt VI Ka …/13.
Oznacza to, że był on prawomocny w dniu 23 września 2014 r., kiedy to Sąd
Okręgowy w S., zaskarżonym wyrokiem, sygn. akt VI Ka …/14, po rozpoznaniu
apelacji wniesionej przez pełnomocnika oskarżyciela posiłkowego od wyroku Sądu
Rejonowego z dnia 16 stycznia 2014 r. w sprawie II K …/13 utrzymał tenże wyrok w
mocy, uznając apelację za oczywiście bezzasadną. Dlatego też w zaskarżonym
wyroku słusznie przyjęto wystąpienie, zaktualizowanej w tej fazie postępowania,
negatywnej przesłanki procesowej w postaci powagi rzeczy osądzonej, stanowiącej
tzw. bezwzględną przyczyną odwoławczą (art. 439 § 1 pkt 8 k.p.k.).
Odnosząc się do tego szczególnego układu procesowego, warto zwrócić
uwagę, że przesłanka lis pendens stanowiąca względny powód odwoławczy,
formułuje zakaz równoległego prowadzenia postępowań karnych dotyczących tego
samego przedmiotu procesu, w stosunku do tej samej osoby, podyktowany
względami ekonomiki procesowej. Jednak zakaz ten ustaje z chwilą, gdy w jednym
z tych postępowań zapadnie prawomocny wyrok kończący postępowanie w
sprawie. Wówczas zaczyna funkcjonować negatywna przesłanka procesowa w
postaci powagi rzeczy osądzonej (res iudicata), która rodzi zakaz ne bis in idem,
czyli zakaz zarówno ponownego wszczynania, jak i kontynuowania postępowania o
ten sam czyn tej samej osoby, co do którego zapadło prawomocne orzeczenie.
Przesłankę res iudicata, zaliczaną do tzw. bezwzględnych przyczyn odwoławczych
(art. 439 § 1 pkt 8 k.p.k.) tworzą zawsze prawomocne orzeczenia merytoryczne, a
także formalne, o ile oparte są na ujemnej przesłance bezwzględnej. Ma to na celu
zapewnienie stabilności prawa i orzeczeń organów procesowych w postępowaniu
karnym, a także służy realizacji wspomnianej zasady ne bis in idem, stanowiącej
gwarancję, że nikt nie będzie pociągany więcej niż raz do odpowiedzialności karnej
za ten samy czyn zabroniony pod groźbą kary (zob. postanowienie SN z dnia 6
listopada 2014 r., sygn. akt III KK 169/14, Lex nr 1565774; wyrok SN z dnia 12
lutego 2014 r., sygn. akt V KK 407/13, Lex nr 1439399).
8
Sąd uwzględniając wystąpienie powagi rzeczy osądzonej nie ustrzegł się
błędów, które jednak ze względu na zakres zaskarżenia wyroku Sądu
odwoławczego kasacją wywiedzioną na niekorzyść oskarżonego nie mogły zostać
skorygowane z uwagi na ograniczenia przewidziane w art. 536 k.p.k.
Z treści uzasadnienia Sądu odwoławczego wynika, że podstawą utrzymania
w mocy wyroku Sądu I instancji był fakt wystąpienia na etapie postępowania
odwoławczego bezwzględnej przyczyny odwoławczej w postaci powagi rzeczy
osądzonej, który zdaniem Sądu ad quem uzasadniał zastosowanie art. 439 § 2
k.p.k. pozwalającego na uchylenie zaskarżonego orzeczenia tylko na korzyść
oskarżonego w przypadku ujawnienia się powodów określonych w art. 439 § 1 pkt
9-11 k.p.k. Sąd odwoławczy wyraził błędny pogląd, że przepis ten odnosi się
również do negatywnych przesłanek procesowych wskazanych w art. 17 § 1 pkt 7
k.p.k. Uszło bowiem uwagi Sądu II instancji, że w pkt. 9 art. 439 § 1 k.p.k.
wskazano na okoliczności wyłączające postępowanie, określone w art. 17 § 1 pkt 5,
6 i 8-11 k.p.k. Zatem, przepis art. 17 § 1 pkt 7 k.p.k., który wyodrębnia dwie
negatywne przesłanki procesowe: powagę rzeczy osądzonej (res iudicata) oraz
zawisłość sprawy (lis pendens) pozostaje poza obszarem zastosowania art. 439 §
2 k.p.k. Jednocześnie powaga rzeczy osądzonej, stanowi odrębną bezwzględną
przyczynę odwoławczą zamieszczoną w art. 439 § 1 pkt 8 k.p.k., której wystąpienie
winno skutkować uchyleniem zaskarżonego wyroku i umorzeniem postępowania,
niezależnie od granic zaskarżenia i podniesionych zarzutów, a nie zastosowaniem
art. 439 § 2 k.p.k.
Zauważyć jednak trzeba, że w kasacji pełnomocnik oskarżyciela prywatnego
wysunął jedynie zarzut rażącego naruszenia przez Sąd odwoławczy przepisu art.
17 § 1 pkt. 7 k.p.k. (odpowiadającego, jak wskazano, uchybieniu określonemu w
art. 438 § 1 pkt. 8 k.p.k.) przez błędną ocenę przesłanek leżących u podstaw
przyjętego przez ten Sąd stanowiska co do powagi rzeczy osądzonej. Nie
sformułował natomiast procesowego zarzutu rażącego uchybienia przez Sąd ad
quem przepisowi art. 439 § 2 k.p.k., regulującemu zakaz uchylenia orzeczenia na
niekorzyść tylko w wymienionych w tym unormowaniu wypadkach, oraz
pozostającemu z nim w powiązaniu przepisowi art. 437 § 2 k.p.k. W tej sytuacji,
przy zważeniu bezzasadności rozważonego zarzutu kasacyjnego i stwierdzeniu, że
9
kwestia przyjętego przez Sąd odwoławczy procesowego sposobu rozstrzygnięcia w
przedmiocie stwierdzonego w sprawie naruszenia zakazu ne bis in idem
pozostawała poza granicami zarzutów wniesionej na niekorzyść oskarżonego
kasacji, Sąd Najwyższy nie znalazł podstaw do wykroczenia poza tę granicę (art.
536 k.p.k.) i podjęcia rozstrzygnięcia wzruszającego zaskarżony wyrok w celu
umorzenia postępowania.
Z tych wszystkich względów kasacja podlegała oddaleniu. Orzeczenie o
kosztach postępowania kasacyjnego oparto na podstawie art. 637a k.p.k. w zw. z
art. 636 § 1 k.p.k.
kc