Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 689/14
POSTANOWIENIE
Dnia 24 września 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Teresa Bielska-Sobkowicz (przewodniczący)
SSN Mirosław Bączyk (sprawozdawca)
SSN Krzysztof Strzelczyk
w sprawie z wniosku Regionalnego Funduszu Gospodarczego S.A.w C.
przy uczestnictwie P. W.
o zakaz prowadzenia działalności gospodarczej,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 24 września 2015 r.,
skargi kasacyjnej uczestnika postępowania od postanowienia Sądu Okręgowego
w C.
z dnia 11 czerwca 2014 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu w C. do ponownego rozpoznania oraz do
rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Postanowieniem z dnia 13 stycznia 2014 r. Sąd Rejonowy orzekł zakaz
prowadzenia przez P. W. działalności gospodarczej na własny rachunek oraz
pełnienia przez niego funkcji określonych w art. 353 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia
28 lutego 2003 r. - Prawo upadłościowe (tj. Dz. U. z 2015 r., nr 283 ze zm.; cyt.
dalej jako „p.u.n.”) na okres trzech lat. Rozstrzygnięcie to zapadło na podstawie
następującego stanu faktycznego.
Przedsiębiorstwo Usług Turystycznych „V.” spółka z o.o. (w likwidacji)
powstało w 2008 r. i jej głównym przedmiotem działalności było świadczenie usług
turystycznych. Od lutego 2010 r. uczestnik postępowania objął funkcję Prezesa
Zarządu. Uchwałą Zgromadzenia Wspólników z dnia 21 marca 2010 r. postawiono
spółkę w stan likwidacji, a funkcję jej likwidatora powierzono uczestnikowi. W dniu
15 września 2011 r. uczestnik złożył rezygnację z tej funkcji. W okresie pełnienia
tych funkcji istniały podstawy do zgłoszenia upadłości spółki, ponieważ stan jej
niewypłacalności (stwierdzony przez biegłego rewidenta) trwał nieprzerwanie od
31 grudnia 2008 r. Wniosek o ogłoszenie upadłości powinien był być zgłoszony
w dwa tygodnie od objęcia funkcji Prezesa Zarządu lub niezwłocznie od czasu
ustanowienia go likwidatorem, ponieważ stan niewypłacalności nadal istniał.
Wniosek taki zgłoszony został w dniu 16 października 2011 r. przez wierzyciela
spółki (jej jedynego wspólnika), a następnie zgłoszono drugi wniosek o upadłość
likwidacyjną w dniu 25 stycznia 2012 r. Wnioski te oddalono w marcu 2012 r.
z powodu braku wystarczającego majątku na pokrycie kosztów postępowania
naprawczego.
Nie wyłącza orzeczenia zakazu to, że w trakcie likwidacji likwidator zbył
majątek spółki z przeznaczeniem na spłatę wierzycieli i realizował na bieżąco
umowę z Hutą C. w zakresie obsługi jej funduszu socjalnego. Wnioskodawca
zachował odpowiedni termin do złożenia wniosku o orzeczenie zakazu wobec
uczestnika postępowania (art. 377 p.u.n.).
3
W ocenie Sądu Rejonowego, uczestnik miał świadomość niewypłacalności
spółki w okresie pełnienia funkcji Prezesa Zarządu i likwidatora, a mimo to nie
podjął wymaganych obowiązków usunięcia tego stanu, tj. nie zgłosił we właściwym
czasie wniosku o ogłoszenie upadłości (art. 21 p.u.n.). Rozważając zakres
przewidzianego w art. 373 ust. 1 pkt 1 p.u.n. zakazu, Sąd Rejonowy stwierdził,
że jego trzyletni okres jest wystarczającym środkiem dla zapobieżenia kolejnym
działaniom w zakresie czynności prawnych podejmowanych w obrocie
gospodarczym oraz właściwym do nabycia przez uczestnika postępowania
wymaganej wiedzy i umiejętności w tym zakresie.
Sąd Okręgowy oddalił apelację uczestnika postępowania. W ocenie tego
Sądu, były podstawy do zgłoszenia wniosku o upadłość spółki „V.” w okresie
sprawowania przez uczestnika funkcji prezesa a następnie likwidatora (art. 11 ust.
2 p.u.n.). Spółka te nie wykonywała swoich wymagalnych zobowiązań, a wartość
zadłużenia przekroczyła wartość jej majątku. Świadczy o tym m.in. opinia biegłego
sądowego. Uczestnik nie wykonał zatem obowiązku ustawowego przewidzianego
w art. 373 ust. 1 pkt 1 p.u.n. Zobowiązania spółki postały w latach 2008-2010 nie
tylko wobec wnioskodawcy. Wykonywane przez uczestnika obowiązki (np.
informowanie wnioskodawcę – jedynego wspólnika spółki o stanie jej finansów,
akceptowanie przez tego wspólnika działań likwidatora, wywoływanie presji na
uczestnika – likwidatora w związku z koniecznością wykonania umowy z I. C.) nie
doprowadziły do wyłączenia winy uczestnika w niewykonaniu obowiązku zgłoszenia
wniosku o upadłość, a mogły być brane pod uwagę w sferze rozważenia zakresu
orzekanego zakazu. Decyzja uczestnika o potrzebie zgłoszenia wniosku o upadłość
powinna być podjęta przez niego samodzielnie, zwłaszcza że nie doszło do
dofinansowania spółki ze strony wspólnika – wnioskodawcy, a uczestnik nie
wykazał, że zapewniono go o takim dofinansowaniu. Pomoc wspólnika dla
likwidatora ograniczała się do delegowania swoich pracowników w dokonywaniu
czynności likwidacyjnych. Obowiązek zgłoszenia przez likwidatora istniał
niezależnie od kontynuowania realizacji umowy z I. C.
W ocenie Sądu, zawsze orzeka się łącznie zakaz prowadzenia wszystkich
wymienionych w art. 373 ust. 1 p.u.n. funkcji, ponieważ przepis ten ma chronić inne
4
podmioty obrotu gospodarczego przed nieodpowiednimi zachowaniami osób
niekompetentnych.
Brak było podstaw do przyjęcia, że sam status prawny wnioskodawcy
(jedyny wspólnik spółki „V.”) prowadził do wyłączenia obowiązku ustawowego
likwidatora przewidzianego w art. 373 ust. 1 pkt 1 p.u.n. Wykonanie tego obowiązku
nie jest uzależnione od uchwały zgromadzenia spółki; akceptacja czynności
likwidatora nie usprawiedliwia jego bierności w zakresie samodzielnego wykonania
czynności likwidacyjnych. Złożenie wniosku o upadłość nie wymagało zgody
wspólnika, a wspólnik jako także wierzyciel spółki objętej likwidacją nie zwolnił jej
z całości lub części z długu.
W skardze kasacyjnej uczestnika postępowania podniesiono zarzuty
naruszenia art. 373 ust. 1 i ust. 2 p.u.n. Skarżący żądał uchylenie zaskarżonego
postanowienia i przekazania sprawy temu Sądowi do ponownego rozpoznania,
ewentualnie uchylenia wspomnianego wyroku i orzeczenie co do istoty sprawy.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
1. W skardze kasacyjnej nie podniesiono zarzutów naruszenia przepisów
prawa procesowego, a jedynie naruszenie przepisów prawa materialnego. Oznacza
to, że w toku postępowania kasacyjnego Sąd Najwyższy był związany ustaleniami
faktycznymi dokonanymi przez Sądy meriti (art. 3983
§ 3 k.p.c.).
2. Przepis art. 373 p.u.n. (w brzmieniu obowiązującym w toku orzekania)
przewiduje m.in. orzeczenie zakazu określonego w tym przepisie wobec osób, które
nie złożyły w terminie dwóch tygodni od dnia powstania podstawy do ogłoszenia
upadłości wniosku o ogłoszenie upadłości, a do takiego działania były ustawowo
zobowiązane. Uczestnik postępowania pełnił początkowo funkcję Prezesa Zarządu
upadłej spółki „V.” (od dnia 24 lutego 2010 r.), a następnie objął funkcję likwidatora
tej spółki (od dnia 31 marca 2010 r. do dnia 15 września 2011 r.). W okresie
pełnienia tych obowiązków istniały podstawy do zgłoszenia wniosku o upadłość
(stan niewypłacalności spółki istniał nieprzerwanie od dnia 31 grudnia 2008 r.).
Uczestnik postępowania powinien był zatem zgłosić wniosek o upadłość najpóźniej
5
w terminie dwóch tygodni od objęcia przez niego jednej ze wspomnianych funkcji,
ponieważ w tym czasie utrzymywał się stan niewypłacalności spółki.
W literaturze i orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjmuje się,
że w przepisie art. 373 p.u.n. określono kilka przesłanek orzeczenia
przewidzianego w nim zakazu. Jak wspomniano, powinno dojść przede wszystkim
do naruszenia obowiązku określonego w art. 373 ust. 1 pkt 1 p.u.n. (zaniechanie
we właściwym czasie zainicjowania postępowania upadłościowego zarządzanego
podmiotu), zawinienia w naruszeniu tej powinności, stwierdzenia określonych
skutków zaniechania, przede wszystkim - w postaci „obniżenia wartości
ekonomicznej przedsiębiorstwa upadłego i rozmiar pokrzywdzenia wierzycieli”
(art. 373 ust. 2 p.u.n.; por. np. postanowienia Sądu Najwyższego: z dnia 7 kwietnia
2011 r., IV CSK 410/10, nie publ.; z 24 września 2010 r., IV CSK 92/10, nie publ.).
Należy zaznaczyć, że nie chodzi tu o jakiś szczególny rodzaj „odpowiedzialności
deliktowej” (pozakontraktowej) osób wskazanych w art. 373 ust. 1 pkt 1 p.u.n., lecz
stwierdzenie odpowiednich podstaw do orzeczenia zakazu i pozbawienia pewnego
kręgu osób możliwości prowadzenia działalności gospodarczej na własny rachunek
lub działalności menadżerskiej. W omawianym przepisie przewidziano zatem
dalsze, jak trafnie stwierdza skarżący, równorzędne z winą przesłanki
orzeczenia zakazu.
Skarżący nie kwestionuje obecnie zawinionego zaniechania w wykonaniu
obowiązku zgłoszenia wniosku o upadłość zarządzanej spółki w odpowiednim
czasie także przez odwołanie się do relacji między wnioskodawcą - jedynym
wspólnikiem spółki (i zarazem jej wierzycielem), a spółką i jej organem
zarządzającym. Natomiast trafnie wskazuje na to, że Sądy meriti nie rozważyły
jednak w dostatecznym zakresie występowania przesłanki skutków zawinionego
niezgłoszenia wniosku o upadłość spółki w postaci obniżenia wartości
ekonomicznej przedsiębiorstwa upadłego oraz rozmiaru pokrzywdzenia wierzycieli.
Sąd Okręgowy stwierdził jednak na wstępie, że takie przesłanki powinny być
brane pod uwagę przy orzekaniu o zakazie (s. 13 uzasadnienia zaskarżonego
wyroku). Nie przekonuje w tej mierze zestawienie w odpowiedzi na skargę ogólnych
i niepogłębionych wypowiedzi Sądu Okręgowego dotyczących „obniżenia wartości
ekonomicznej przedsiębiorstwa upadłego” oraz „rozmiaru pokrzywdzenia wierzycieli”
6
(por. s. 5 tej odpowiedzi). Z uwagi drugiej, trzeciej i piątej wynika tylko ogólne,
niepoparte szerszym wywodem stwierdzenie o skutkach zaniechania
uczestnika w postaci „obniżenia wartości przedsiębiorstwa” spółki, wpłynięcia
„na rozmiar pokrzywdzenia wierzycieli” i „wyrządzenia szkody wierzycielom”
(s. 15 uzasadnienia zaskarżonego wyroku). Wywody przytoczone w uwadze
pierwszej dokonane zostały w celu wykazania podstaw do złożenia wniosku
o upadłość w określonym czasie (por. s. 3 uzasadnienia zaskarżonego wyroku),
a nie w kontekście oceny skutków niezłożenia wniosku o upadłość w sferze majątku
upadłego przedsiębiorcy. Z uzasadnienia zaskarżonego postanowienia nie wynika
np. to, ilu wierzycieli miała spółka w okresie sprawowania funkcji przez uczestnika
postępowania oraz analiza sytuacji prawnej wnioskodawcy jako jednego z tych
wierzycieli i zarazem jedynego wspólnika upadłej spółki. W orzecznictwie Sądu
Najwyższego wskazywano już na niektóre kryteria pozwalające ocenić skutki
niezłożenia w odpowiednim czasie wniosku o ogłoszenie upadłości, przewidziane
w art. 373 ust. 2 p.u.n. (por. uzasadnienie postanowienia Sądu Najwyższego z dnia
24 września 2010 r., IV CSK 92/10, nie publ.).
3. Pojawia się kwestia, w jaki sposób może dojść do sformułowania
zakazu przewidzianego w art. 373 ust. 1 pkt 1 p.u.n., a mianowicie - czy sąd orzeka
- gdy zaistnieją odpowiednie przesłanki - łączne pozbawienie wszystkich
wymienionych uprawnień, czy może określić węziej zakres takiego zakazu i orzec
np. tylko pozbawienie prawa działalności gospodarczej na własny rachunek
lub tylko funkcji menadżerskich określonych w art. 373 ust. 1 pkt 1 p.u.n.,
ewentualnie - jedynie niektórych takich funkcji (jeżeli naruszenie obowiązku
ustawowego nastąpiło w związku z wykonywaniem takich funkcji).
Nie można podzielić interpretacji prawnej przyjętej w zaskarżonym
postanowieniu. Wybitnie ochronny cel przepisu art. 373 p.u.n. (eliminacja z obrotu
gospodarczego osób niewykonujących przewidzianych w tym przepisie
obowiązków służących pewności i bezpieczeństwu tego obrotu) nie oznacza,
że należy rezygnować z reguły odpowiedniego indywidualizowania orzekania
zakazu w stosunku do uczestników postępowania obejmowanych takim zakazem.
Chodzi tu o indywidualizację w znaczeniu temporalnym (zakaz od 3 do 10 lat),
a także przedmiotowym (zakaz prowadzenia działalności gospodarczej tylko na
7
własny rachunek, albo tylko tzw. działalności menadżerskiej, ewentualnie - zakaz
pełnienia tylko niektórych funkcji menadżerskich). Taka indywidualizacja wynika już
z treści art. 373 ust. 2 p.u.n., skoro przy orzekaniu o zakazie należy brać pod
uwagę „stopień winy oraz skutki podejmowanych działań” (zaniechań).
Jeżeli o temporalnym i przedmiotowo ujętym zakazie powinien decydować
ewentualny stopień winy uczestnika postępowania (art. 355 k.c.), to także nie bez
znaczenia pozostaje tu z pewnością skala (rozmiar) konsekwencji negatywnego
działania (zaniechania) tego uczestnika w sferze majątku zarządzanego podmiotu
i w odniesieniu do skali zadłużenia tego podmiotu wobec wierzyciela.
Indywidualizacja w zakresie orzekania zakazu nie może ograniczać się tylko do
czynnika temporalnego (3-10 lat).
Należy zatem przyjąć, że przepis art. 373 ust. 1 i 2 p.u.n. nie wyłącza
możliwości indywidualizowania przez Sąd orzeczenia zakazu także w znaczeniu
przedmiotowym w zależności od stopnia winy i skutków naruszenia przez
uczestnika obowiązków ustawowych przewidzianych w tym przepisie.
W związku z tym należy uznać za trafny zarzut naruszenia art. 373 ust. 1
p.u.n., kwestionujący jedynie łączne orzekanie wobec uczestnika postępowania
zakazu podejmowania aktywności przewidzianej w tym przepisie.