Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 92/10
POSTANOWIENIE
Dnia 24 września 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Mirosława Wysocka (przewodniczący)
SSN Irena Gromska-Szuster
SSN Zbigniew Kwaśniewski (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku Skarbu Państwa – Naczelnika Urzędu Skarbowego w M.
przy uczestnictwie P. M.
o orzeczenie zakazu prowadzenia działalności gospodarczej,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 24 września 2010 r.,
skargi kasacyjnej uczestnika postępowania
od postanowienia Sądu Okręgowego
z dnia 24 lipca 2009 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Sąd pierwszej instancji uwzględnił na podstawie art. 373 ust. 1 p.u.n.
wniosek Skarbu Państwa – Naczelnika Urzędu Skarbowego i orzekł wobec P. M.
zakaz prowadzenia działalności gospodarczej na własny rachunek oraz pełnienia
funkcji członka rady nadzorczej, reprezentanta lub pełnomocnika w spółce
handlowej, przedsiębiorstwie państwowym, spółdzielni, fundacji i stowarzyszeniu
na okres trzech lat. Uwzględnienie wniosku uzasadnił stopniem winy dłużnika,
wysokością jego zobowiązań, brakiem podejmowania konkretnych
udokumentowanych działań w celu zmniejszenia zadłużenia, a także rozmiarem
pokrzywdzenia wierzycieli.
Uczestnik postępowania zaskarżył to postanowienie w całości domagając się
jego zmiany przez orzeczenie zakazu w części prowadzenia działalności na własny
rachunek oraz pełnienia funkcji reprezentanta spółki handlowej stowarzyszenia
oraz fundacji oraz oddalenia wniosku w pozostałej części, a alternatywnie wnosił
o uchylenie postanowienia w całości i zwrot sprawy do ponownego rozpoznania.
Sąd drugiej instancji oddalił apelację uczestnika, podzielając zarówno,
oceniony jako prawidłowo ustalony, stan faktyczny, jak i zastosowanie
odpowiednich przepisów prawa materialnego, wobec uznania wystąpienia
wszelkich przesłanek dla orzeczenia zakazu określonego w art. 373 ust. 1 p.u.n.
Sąd odwoławczy stwierdził, że dłużnik posiada znaczne zadłużenie wobec
wnioskodawcy a także wobec innych wierzycieli, którego nie zmniejszył przez długi
czas, a także nie podjął działań chroniących interesy swoich wierzycieli, wykazując
lekceważący stosunek do obowiązku regulowania należności.
W ocenie Sądu drugiej instancji nie jest możliwe orzeczenie niektórych tylko
zakazów spośród określonych w art. 373 ust. 1 p.u.n. Nie podzielając stanowiska
Sądu Najwyższego wyrażonego w publikowanym postanowieniu z dnia 22 sierpnia
2007 r. (III CSK 45/07), Sąd Okręgowy uznał, że redakcja art. 373 ust. 1 p.u.n.
wymaga by zawsze orzekać łącznie o pozbawieniu wszystkich wymienionych w tym
przepisie praw, a zatem przyjął, że nie jest możliwe pozbawienie wyłącznie jednego
z nich, z jednoczesnym pozostawieniem pozostałych uprawnień, a to wobec
konieczności łącznego orzeczenia wszystkich określonych tym przepisem zakazów.
3
W ocenie Sądu drugiej instancji dotychczasowe zachowanie dłużnika nie daje
gwarancji należytego prowadzenia spraw nie tylko na własny rachunek lecz także
w imieniu innych podmiotów prawnych.
W skardze kasacyjnej uczestnik postępowania zarzucił naruszenie art. 373
ust. 1 i art. 373 ust. 2 ustawy Prawo upadłościowe i naprawcze (p.u.n.) przez
przyjęcie, że możliwe jest orzeczenie zakazów określonych w art. 373 ust. 1 p.u.n.
bez ustalenia skutków podejmowanych przez dłużnika działań, a w szczególności
obniżenia wartości ekonomicznej przedsiębiorstwa upadłego i rozmiaru
pokrzywdzenia wierzycieli.
Skarżący zarzucił nadto wadliwą wykładnię art. 373 ust. 1 p.u.n. wskutek
przyjęcia przez Sąd, że przepis ten nakłada na Sąd obowiązek łącznego
orzeczenia wobec dłużnika wszystkich zakazów wskazanych w tym przepisie,
podczas gdy – zdaniem skarżącego – przepis ten pozwala na orzeczenie tylko
jednego lub niektórych spośród wskazanych w nim zakazów. W ocenie skarżącego
przepis art. 373 ust. 1 p.u.n. określa tylko granice, w których Sąd orzeka o zakazie,
pozostawiając Sądowi swobodę decyzyjną w tym zakresie.
W odpowiedzi na skargę kasacyjną Skarb Państwa wniósł o jej oddalenie
i o zasądzenie kosztów postępowania kasacyjnego, aprobując argumentację
jurydyczną Sądu Okręgowego przedstawioną w uzasadnieniu zaskarżonego
wyroku.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna zasługiwała na uwzględnienie wobec trafności zarzutów
naruszenia oraz wskazanych w nich przejawów naruszenia wymienionych
w skardze kasacyjnej przepisów prawa materialnego.
Zasadnie wywodzi uczestnik postępowania, że Sąd nie mógł skorzystać
z uprawnienia do orzeczenia na podstawie art. 373 ust. 1 p.u.n. określonego w tym
przepisie zakazu, na wskazany w nim w widełkowym rozmiarze okres, bez wzięcia
pod uwagę, a więc bez uwzględnienia przy orzekaniu tego zakazu, obu
kumulatywnych przesłanek wynikających z art. 373 ust. 2 p.u.n.
4
Rezultat dokonania wykładni językowej ostatnio wymienionego przepisu nie
pozostawia wątpliwości, że obowiązkiem sądu przy rozpoznawaniu wniosku
o orzeczenie zakazu w granicach wynikających z art. 373 ust. 1 p.u.n. jest wzięcie
łącznie pod uwagę dwóch przesłanek: 1) stopnia winy oraz 2) skutków
podejmowanych działań wśród których ustawodawca wyartykułował
w szczególności dwa konkretne skutki: a) obniżenie wartości ekonomicznej
przedsiębiorstwa upadłego i b) rozmiar pokrzywdzenia wierzycieli.
Tymczasem uzasadnienie zaskarżonego postanowienia dowodzi, że Sąd
drugiej instancji, aprobując orzeczenie Sądu pierwszej instancji, nie uwzględnił
oceny wszystkich niezbędnych bo kumulatywnych przesłanek ustawowych,
pozwalających przesądzić o zasadności orzeczonego zakazu w jego pełnym
zakreślonym przepisem zakresie.
Aprobując stanowisko Sądu Rejonowego, iż zaniedbanie dłużnika nosi znamiona
winy nieumyślnej, możliwej do zakwalifikowania jako niedbalstwo będące wynikiem
rażących zaniechań dłużnika, Sąd Okręgowy niewątpliwie wziął pod uwagę stopień
winy, a więc tylko jedną spośród przesłanek wymienionych w art. 373 ust. 2 p.u.n.
Ponadto, akceptując ustalenia faktyczne Sądu Rejonowego i oceniając je
jako prawidłowe, Sąd Okręgowy ocenił konkretne wysokości zadłużenia uczestnika
postępowania wobec poszczególnych wierzycieli i zakwalifikował wysokość tych
zadłużeń jako znaczną, zarówno wobec wnioskodawcy jak i innych wierzycieli, tak
publicznoprawnych, jak i prywatnych. W ten sposób doszło do uwzględnienia przez
Sąd tylko jednego spośród dwóch ustawowo określonych skutków podejmowanych
działań, a mianowicie rozmiaru pokrzywdzenia wierzycieli.
Natomiast brak jest w uzasadnieniu zaskarżonego postanowienia oceny
wystąpienia drugiego spośród ustawowo określonych szczególnych skutków
podejmowanych działań, a mianowicie obniżenia wartości ekonomicznej
przedsiębiorstwa upadłego uczestnika postępowania. Zasadnie zatem zarzucił
skarżący naruszenie art. 373 ust. 1 p.u.n. wskutek orzeczenia przewidzianego
w nim zakazu z pominięciem odniesienia się do jednej z niezbędnych ustawowo
określonych kumulatywnych przesłanek, wymagających uwzględnienia z woli
ustawodawcy wyrażonej w art. 373 ust. 2 p.u.n., przy orzekaniu zakazu.
5
Tymczasem w orzecznictwie prezentowane jest jednolite stanowisko, że
poza przesłanką zawinionego działania osoby, wobec której ma zostać orzeczony
zakaz wymieniony w art. 373 ust. 1 p.u.n., Sąd zobowiązany jest wziąć pod uwagę
także skutki podejmowanego działania, a wśród nich w szczególności obniżenie
wartości ekonomicznej przedsiębiorstwa upadłego i rozmiar pokrzywdzenia
wierzycieli (art. 373 ust. 2 p.u.n.). Innymi słowy, samo tylko stwierdzenie winy
w działaniu upadłego nie ma przesądzającego znaczenia dla orzeczenia
wnioskowanego zakazu (postanowienie SN z dnia 14 lutego 2006 r., II CSK 14/05,
niepubl.). W judykaturze wyraźnie podkreślono, że zasadnicze znaczenie ma zatem
nie sam fakt „doprowadzenia do upadłości”, ale związek przyczynowy pomiędzy
uchybieniami wymienionymi w art. 373 ust. 1 pkt 1-4 p.u.n., a obniżeniem wartości
ekonomicznej przedsiębiorstwa upadłego i rozmiarem pokrzywdzenia wierzycieli
(postanowienie SN z dnia 11 grudnia 2008 r., IV CSK 379/08, niepubl.). Zarówno
bowiem stopień winy jak i skutki podejmowanych działań mają wpływ nie tylko na
zakres pozbawienia praw, lecz mogą również oddziaływać na decyzję sądu
o oddaleniu wniosku w konkretnej sytuacji, ponieważ orzeczenie zakazu ma
charakter fakultatywny (postanowienie SN z dnia 13 stycznia 2010, II CSK 364/09,
niepubl.).
Zasadnym okazał się również zarzut błędnej wykładni art. 373 ust. 1 p.u.n.
wskutek przyjęcia przez Sąd drugiej instancji, że przepis ten zobowiązuje Sąd do
łącznego orzeczenia wobec dłużnika wszystkich wskazanych w nim zakazów,
z wyłączeniem możliwości orzeczenia jednego lub niektórych spośród
wymienionych w tym przepisie zakazów. Tymczasem ideą wprowadzonego
obowiązku uwzględniania wszystkich przesłanek wymienionych w art. 373 ust. 2
p.u.n. przy orzekaniu zakazu na podstawie art. 373 ust. 1 p.u.n. jest właśnie
dążenie ustawodawcy do tego, aby wynik oceny ustawowych przesłanek pozwalał
Sądowi na zindywidualizowanie zakresu orzekanego zakazu stosowania do potrzeb
wynikających z konkretnych ustaleń faktycznych i indywidualizujących je
okoliczności rozpoznawanej sprawy. Sąd Najwyższy w składzie rozpoznającym
niniejszą sprawę akceptuje wykładnię normy art. 373 ust. 1 p.u.n., dokonaną
w postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia 22 sierpnia 2007 r., III CSK 45/07,
OSP 2009/3/34, a mianowicie, że wymieniony przepis zakreśla sądowi możliwe
6
maksymalne granice, w których ma orzec o zakazie z uwzględnieniem
indywidualnej oceny potrzeby takiego orzeczenia, a nie nakłada obowiązku
orzeczenia zakazu w maksymalnym ustawowo wyznaczonym zakresie w razie
stwierdzenia zaistnienia przesłanek uzasadniających orzeczenie zakazu. Nie
można zatem podzielić interpretacji przyjętej w zaskarżonym wyroku, że
niezależnie od wyniku ustaleń faktycznych indywidualizujących każdą
rozpoznawaną sprawę Sąd ma zawsze obowiązek orzeczenia zakazu o tej samej,
określonej w ustawie, treści w razie wystąpienia wszystkich ustawowych przesłanek
zastosowania art. 373 ust. 1 p.u.n. Przeciwnie, treść art. 373 p.u.n. wskazuje na to,
że przy uwzględnieniu wniosku o orzeczenie zakazu Sąd ma możliwość orzeczenia
go w zakresie uznanym za celowy i uzasadniony, lecz nie wykraczającym poza
przedmiotowe ramy wyznaczone zakresem przepisu, i to niezależnie od treści
wniosku o orzeczenie zakazu. W orzecznictwie wcześniej już przyjmowano, że
dodatkowym uzasadnieniem przemawiającym za niezastosowaniem sankcji z art.
373 ust. 1 p.u.n. może być np. okoliczność zajmowania się przez uczestnika
sprawami technicznymi w ramach podziału prac w zarządzie spółki (postanowienie
SN z dnia 15 grudnia 2005 r., II CSK 15/05, niepubl.).
W tym stanie rzeczy Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji na podstawie
art. 39815
§ 1 k.p.c.