Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 5/15
POSTANOWIENIE
Dnia 14 października 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Dariusz Zawistowski (przewodniczący)
SSN Maria Szulc (sprawozdawca)
SSN Katarzyna Tyczka-Rote
Protokolant Izabella Janke
w sprawie z wniosku F. Spółki z o.o. w W.
przy uczestnictwie P.M.
o stwierdzenie zasiedzenia,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 14 października 2015 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy od postanowienia
Sądu Okręgowego w W.
z dnia 29 lipca 2014 r.,
oddala skargę kasacyjną.
2
UZASADNIENIE
Zaskarżonym postanowieniem Sąd Okręgowy w W. oddalił apelację
wnioskodawcy od postanowienia Sądu Rejonowego w W., którym został oddalony
wniosek F. sp. z o.o. w W. o stwierdzenie zasiedzenia służebności odpowiadającej
treścią służebności przesyłu.
Sąd drugiej instancji ustalił, że uczestnik postępowania jest właścicielem
nieruchomości, na której posadowiona jest sieć ciepłownicza wybudowana
w 1976 r., stanowiąca trwałe i widoczne urządzenie. Wnioskodawca jest następcą
prawnym przedsiębiorstwa państwowego, a następnie komunalnego,
przekształconego w dniu 23 kwietnia 1993 r. w spółkę z ograniczoną
odpowiedzialnością a później w spółkę akcyjną. Kolejne przedsiębiorstwa
ciepłownicze dokonywały napraw i konserwacji sieci. Pierwotnym właścicielem
nieruchomości był Skarb Państwa, a od dnia 27 maja 1990 r. Gmina Miejska W. na
podstawie art. 18 ust. 1 w zw. z art. 5 ustawy z dnia 10 maja 1990 r. Przepisy
wprowadzające ustawę o pracownikach samorządowych (Dz. U. Nr 32, poz. 191,
Nr 43 poz. 253; dalej ustawa Przepisy wprowadzające). W dniu 30 grudnia 1983 r.
zostało ustanowione prawo użytkowania wieczystego na rzecz osoby fizycznej,
przekształcone decyzją z dnia 2 października 1998 r. w prawo własności.
Podstawę oddalenia wniosku przez Sąd pierwszej instancji stanowiła ocena,
że zasiedzenie przeciwko Skarbowi Państwa mogło biec od uchylenia z dniem
1 października 1990 r. artykułu 177 k.c. ustawą z dnia 28 lipca 1990 r. o zmianie
ustawy - Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 55, poz. 321; dalej ustawa nowelizująca), jak
również wyłączone było zasiedzenie służebności w okresie do dnia 30 stycznia
1989 r., w którym Skarb Państwa był właścicielem nieruchomości i urządzeń
przesyłowych. Ponadto wnioskodawca nie wykazał nieprzerwanego posiadania
służebności przez jego poprzedników prawnych.
W ocenie Sądu drugiej instancji posiadanie urządzenia widocznego
i trwałego przez wnioskodawcę i jego poprzedników prawnych miało charakter
ciągły i było posiadaniem w zakresie służebności przesyłu. Odnosząc się do
zagadnienia początku biegu terminu zasiedzenia służebności Sąd ten wyjaśnił, że
z uwagi na treść art. 128 k.c. w brzmieniu obowiązującym przed dniem 1 lutego
1989 r. posiadanie to nie mogło być wykonywane przez przedsiębiorstwo
3
przesyłowe wykonujące zarząd majątkiem Skarbu Państwa na rzecz tego
przedsiębiorstwa, a jedynie na rzecz Skarbu Państwa. Tożsamy stan prawny istniał
okresie od dnia 1 lutego 1989 r. do dnia 1 października 1990 r. tj. dnia wejścia
w życie ustawy z dnia 29 września 1990 r. o zmianie ustawy o gospodarce
gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości (Dz. U. Nr 79, poz. 464) oraz przepisów
określających ustrój majątkowy państwowych osób prawnych, czyli do czasu ich
uwłaszczenia co do składników mienia państwowego znajdującego się w ich
zarządzie. Przedsiębiorstwo państwowe, poprzednik prawny wnioskodawcy, nie
zostało uwłaszczone, lecz po nabyciu przez Gminę Miejską W. z dniem 27 maja
1990 r. własności nieruchomości, przekształcone w przedsiębiorstwo komunalne.
Zasiedzenie omawianej służebności nie było więc też dopuszczalne w okresie, gdy
właścicielem nieruchomości i urządzeń przesyłowych była Gmina, a zatem do dnia
24 grudnia 1992 r., kiedy wprowadzono uwłaszczenie komunalnych osób prawnych
z datą wsteczną od dnia 5 grudnia 1990 r., także w zakresie urządzeń służących
do wykonywania służebności (art. 5 ust. 1 i art. 8 ust. 1 ustawy z dnia 10 maja 1990
r. Przepisy wprowadzające, art. 2a ustawy z dnia 7 października 1992 r.
zmieniającej ustawę o zmianie ustawy o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu
nieruchomości - Dz.U. Nr 91, poz. 455; dalej ustawa zmieniająca). Uwłaszczenie
przedsiębiorstw komunalnych z datą wsteczną nie ma wpływu na bieg zasiedzenia,
bo skoro przed wejściem w życie ustawy zmieniającej z dniem 24 grudnia 1992 r.
posiadanie służebności nie mogło prowadzić do zasiedzenia i jego bieg nie mógł
się rozpocząć, to wskazana data nabycia własności urządzeń tj. 5 grudnia 1990 r.
nie może być miarodajna dla oceny objęcia służebności w posiadanie.
Z tych względów Sąd Okręgowy uznał, że rozpoczęcie biegu terminu
zasiedzenia nastąpiło w dacie wejścia w życie ustawy z dnia 7 października 1992 r.
tj. 24 grudnia 1992 r. i wnioskodawca może, na podstawie art. 176 § 1 i 292 k.c.,
doliczyć posiadanie poprzedników prawnych od tej daty. Jest ona miarodajna także
dla oceny dobrej lub złej wiary posiadacza, przy czym kwestia ta została uznana za
nieistotną, bo nawet przy przyjęciu dobrej wiary nie mogło dojść do zasiedzenia
służebności wobec upływu jego terminu po złożeniu przez wnioskodawcę wniosku
w niniejszej sprawie – w zależności od dobrej lub złej wiary w dniu 24 grudnia
2012 r. lub 24 grudnia 2022 r.
4
W związku z ustanowieniem na nieruchomości, na której jest posadowiona
sieć ciepłownicza, prawa użytkowania wieczystego, Sąd drugiej instancji wyraził
pogląd, że nie jest dopuszczalne zasiedzenie służebności odpowiadającej treścią
służebności przesyłu przez właściciela nieruchomości Skarb Państwa lub Gminę na
prawie wieczystego użytkowania, bo uzyskałby on prawo słabsze – służebności
gruntowej podczas gdy przysługuje mu prawo najsilniejsze – prawo własności.
W skardze kasacyjnej od powyższego postanowienia wnioskodawca wniósł
o jego uchylenie i przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu do ponownego
rozpoznania. W ramach podstawy naruszenia prawa materialnego zarzucił błędną
wykładnię art. 292 w zw. z art. 177 k.c. w brzmieniu sprzed nowelizacji
wprowadzonej ustawą z dnia 28 lipca 1990 r. o zmianie ustawy Kodeks cywilny
(Dz. U. z 1990 r., Nr 55, poz. 321 ze zm.), zaś w ramach drugiej podstawy
kasacyjnej podniósł zarzut naruszenia przez błędną wykładnię art. 234 k.p.c. w zw.
z art. 7 k.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Stanowisko wnioskodawczyni ewoluowało w toku postępowania, we wniosku
twierdziła bowiem, że nabyła służebność treścią odpowiadającą służebności
przesyłu obciążającą nieruchomość nr 113/13 z dniem 2 marca 1999 r., przy
przyjęciu początku biegu zasiedzenia na dzień 1 marca 1979 r. i dobrej wiary
posiadacza, później wskazywała jako datę zasiedzenia służebności dzień 1 marca
1989 r. przy przyjęciu dziesięcioletniego okresu zasiedzenia zgodnie z art. 172 k.c.
w brzmieniu sprzed dnia 1 października 1990 r., natomiast w toku postępowania
kasacyjnego wskazywała na początek biegu zasiedzenia w dniu 30 grudnia 1983 r.,
przy czym wnosiła o doliczenie okresu posiadania Skarbu Państwa na prawie
wieczystego użytkowania ustanowionego na nieruchomości, której był właścicielem
i przyjęcia dobrej wiary posiadacza.
Żaden z tych poglądów nie jest prawidłowy, a na obecnym etapie
postępowania zasadniczym zagadnieniem prawnym jest dopuszczalność nabycia
przez zasiedzenie służebności odpowiadającej treścią służebności przesyłu przez
właściciela nieruchomości Skarb Państwa (Gminę) na prawie wieczystego
użytkowania ustanowionego na tej nieruchomości. Rozstrzygnięcie ma istotne
znaczenie dla stwierdzenia, czy przedsiębiorstwo przesyłowe domagając się
5
stwierdzenia zasiedzenia takiej służebności na swoją rzecz może doliczyć do
swego okresu posiadania okres posiadania poprzednika na prawie użytkowania
wieczystego, który to poprzednik był właścicielem nieruchomości i urządzeń
przesyłowych; problem ten w niniejszej sprawie dotyczy okresu przed
uwłaszczeniem przedsiębiorstw komunalnych tj. przed dniem 24 grudnia 1992 r.
Rozstrzygnięcie omawianego problemu wymaga rozważenia zarówno
stosunków własnościowych w zakresie własności państwowej i samorządowej jak
i charakteru prawnego wieczystego użytkowania, jego relacji z prawem własności
oraz charakteru prawnego służebności gruntowych i służebności odpowiadających
treścią służebności przesyłu.
Sąd Okręgowy w sposób prawidłowy przedstawił stosunki własnościowe
w zakresie własności państwowej i samorządowej w okresie do dnia 24 grudnia
1992 r.
Z uwagi na treść art. 128 k.c. do dnia 1 lutego 1989 r. obowiązywała zasada
jednolitej własności państwowej, co oznacza że Skarb Państwa był właścicielem
zarówno nieruchomości państwowych, jak i mienia (urządzeń przesyłowych)
państwowych osób prawnych pozostających w zarządzie tych osób. Uchylenie tego
przepisu nie powodowało z mocy prawa uwłaszczenia przedsiębiorstw
państwowych na składnikach mienia pozostających w ich zarządzie. Z mocy ustawy
Przepisy wprowadzające z dniem 27 maja 1990 r. w przypadkach określonych
w ustawie mienie Skarbu Państwa i mienie pozostające w zarządzie określonych
przedsiębiorstw państwowych stało się z mocy prawa własnością gmin,
a przedsiębiorstwa te uzyskały status przedsiębiorstw komunalnych. Do czasu
uwłaszczenia tych przedsiębiorstw, również w zakresie urządzeń przesyłowych,
ustawą zmieniającą tj. do dnia 24 grudnia 1992 r., najpierw Skarb Państwa,
a później gmina byli więc właścicielami urządzeń przesyłowych oraz przedmiotowej
nieruchomości, na której były posadowione. W takiej sytuacji nie mogło więc
w ogóle być mowy o posiadaniu prowadzącym do zasiedzenia i dojść do
rozpoczęcia biegu zasiedzenia służebności odpowiadającej treścią służebności
przesyłu na rzecz właściciela nieruchomości, na której były posadowione
urządzenia przesyłowe (konfuzja). Z tej przyczyny uchyla się spod oceny kwestia
dobrej lub złej wiary posiadacza w okresie do dnia 24 grudnia 1992 r.
6
Unormowanie zawarte w art. 49 § 1 k.c. w brzmieniu obowiązującym do
2008 r., stanowiące, że określone w nim urządzenia nie należą do części
składowych gruntu lub budynku, jeżeli wchodzą w skład przedsiębiorstwa lub
zakładu, dla rozstrzygnięcia zagadnienia ma takie tylko znaczenie, że urządzenia
przesyłowe pozostające w zarządzie przedsiębiorstwa państwowego były
własnością Skarbu Państwa, a następnie Gminy i stanowiły rzecz ruchomą nie
będącą częścią składową nieruchomości, wobec czego w razie ustanowienia prawa
użytkowania wieczystego na nieruchomości, na której były posadowione, nie
stawały się własnością użytkownika wieczystego.
Charakter prawny posiadania w zakresie omawianej służebności przez
przedsiębiorstwo państwowe na nieruchomości nie stanowiącej własności Skarbu
Państwa (Gminy) był przedmiotem rozbieżnych stanowisk, ale jako dominujący
ukształtował się pogląd, że posiadanie wykonywało ono w stosunkach prawnych
z osobami trzecimi we własnym imieniu, z tym że zasiedzenie mogło nastąpić
wyłącznie na rzecz Skarbu Państwa (gminy). Oznacza to, że posiadanie było
wykonywane na rzecz Skarbu Państwa (gminy) jako właściciela urządzeń
przesyłowych, który w rezultacie musi być kwalifikowany jako posiadacz w zakresie
służebności.
Użytkowanie wieczyste jest prawem rzeczowym i jak się podkreśla
w doktrynie, jest prawem na rzeczy cudzej, zbliżonym w zakresie uprawnień
użytkownika wieczystego do prawa własności. Przysługują mu bowiem dwa
uprawnienia – prawo do wyłącznego korzystania z rzeczy i prawo do
rozporządzania prawem. Uprawnienie do korzystania z rzeczy wyłącza prawo do
korzystania z niej przez właściciela, który nie może sobie pozostawić uprawnienia
do częściowego korzystania z nieruchomości oraz obejmuje wyłączne uprawnienie
użytkownika wieczystego w stosunkach z osobami trzecimi. Udzielić trzeba
negatywnej odpowiedzi na pytanie, czy w okresie do dnia 24 grudnia 1992 r.
przedsiębiorstwo państwowe (komunalne) może być uważane za osobę trzecią,
a więc pozostającą poza stosunkiem użytkownik wieczysty – właściciel,
w stosunkach z użytkownikiem wieczystym w odniesieniu do posiadania urządzeń
przesyłowych posadowionych na gruntach objętych użytkowaniem wieczystym i nie
stanowiących części składowej nieruchomości. Wyklucza to zasada niepodzielnej
7
własności państwowej i skupienie prawa własności nieruchomości i prawa
własności urządzeń przesyłowych w sferze prawnej jednego podmiotu - Skarbu
Państwa lub Gminy. To właściciel nieruchomości, przez oddanie urządzeń
przesyłowych w zarząd przedsiębiorstwa państwowego, wykonywał na swoją rzecz
posiadanie przez posadowienie własnych urządzeń przesyłowych na własnej
nieruchomości, w stosunku do której miał czasowo ograniczone prawo korzystania.
W tym stanie prawnym nie było możliwości przyznania przedsiębiorstwu
państwowemu (komunalnemu) odrębnego uprawnienia do korzystania w zakresie
służebności z gruntu stanowiącego własność wskazanych podmiotów (patrz też
wyrok Sądu Najwyższego z dnia 21 maja 2015 r., IV CSK 514/14, nie publ.).
W takiej sytuacji, zważywszy na silne uprawnienia wieczystego użytkownika,
określenie zakresu korzystania mogło nastąpić tylko w ramach stosunków
obligacyjnych.
Dodatkowym argumentem przemawiającym za poglądem, że nie jest
dopuszczalne nabycie przez zasiedzenie służebności odpowiadającej treścią
służebności przesyłu przez Skarb Państwa (gminę) na prawie wieczystego
użytkowania ustanowionego na nieruchomości stanowiącej jego własność, jest to,
że służebnością gruntową można obciążyć nieruchomość, a nie prawo. Służebność
odpowiadająca treścią służebności przesyłu jest służebnością zbliżoną do
służebności gruntowej i ma do niej odpowiednie zastosowanie art. 285 § 1 k.c., co
oznacza jego zastosowanie z modyfikacjami (np. brak nieruchomości władnącej),
ale to odpowiednie stosowanie nie może prowadzić w wyniku wykładni
rozszerzającej do sprzeczności ani z istotą danego rzeczowego prawa
ograniczonego, ani do naruszenia innego prawa rzeczowego, którego obciążenie
nie jest ustawowo przewidziane. Istotą służebności gruntowej jest obciążenie
nieruchomości i ograniczenie to skierowane jest przeciwko prawu własności
każdorazowego właściciela nieruchomości obciążonej. W tych wypadkach,
w których dopuszczalne jest ustanowienie ograniczonego prawa rzeczowego na
prawie, ustawodawca wskazał to wyraźnie w przepisach rangi ustawowej. Pogląd
ten wspiera także stanowisko ustawodawcy, który normując ustawowo służebność
przesyłu z dniem 3 sierpnia 2008 r., nie zdecydował się na dopuszczenie
8
obciążenia tą służebnością prawa, a pozostał przy rozwiązaniu polegającym na
obciążeniu nieruchomości.
Te przypadki, w których judykatura dopuściła ustanowienie służebności na
prawie wieczystego użytkowania lub na rzecz użytkownika wieczystego dotyczą
służebności drogi koniecznej (uchwały Sądu Najwyższego z dnia 22 października
1968 r., III CZP 98/68, OSNC z 1969 r., nr 11, poz. 188, z dnia 19 maja 1974 r.,
III CZP 21/74, OSNC z 1975 r., nr 4, poz. 55, postanowienia z dnia 17 stycznia
1974 r., III CRN 316/73, OSNC z 1974 r., nr 11, poz. 197, z dnia 15 października
2008 r., I CSK 135/08, OSNC – ZD z 2009 r., nr 3, poz. 62).
Na szczególny jej charakter wskazuje jej usytuowanie w kodeksie cywilnym –
w Księdze Drugiej, Tytule I, Dziale II wśród przepisów dotyczących wykonywania
własności, a nie w Tytule III, Dziale I wśród przepisów dotyczących praw
rzeczowych ograniczonych. Służebność drogi koniecznej (art. 145 k.c.) jest tzw.
służebnością przymusową. Jest ona częścią składową nieruchomości, kształtuje
ramy własności i odnosi się do prawa, które umożliwia wykonywanie zarówno
prawa własności, jak i użytkowania wieczystego. Stąd podzielić trzeba zarówno te
poglądy, które wskazują, że w razie ustanowienia użytkowania wieczystego
służebność ta mieści się w jego zakresie, jak i pogląd wyrażony przez Sąd
Najwyższy w postanowieniu z dnia 20 marca 2014 r., IV CSK 174/13 wyjaśniający,
że dopuszczając możliwość ustanowienia służebności gruntowej na użytkowaniu
wieczystym Sąd Najwyższy traktował taką sytuację jako wyjątek od reguły ustalonej
w art. 285 § 1 k.c.; służebność ta powstaje bowiem jako obciążenie nieruchomości
w określonej relacji do prawa własności wpływając na sposób jego wykonywania.
Odnotować trzeba również poglądy, który wykluczają nabycie przez
właściciela nieruchomości służebności drogowej przez zasiedzenie na prawie
użytkowania wieczystego ustanowionego na tej nieruchomości oraz przysługiwanie
użytkownikowi wieczystemu legitymacji czynnej lub biernej w sprawie
o ustanowienie służebności przesyłu (uchwała Sądu Najwyższego z dnia 18 marca
1994 r., III CZP 28/94, postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 15 maja 2009 r.,
II CSK 674/08 i z dnia 28 marca 2014 r., III CSK 174/13 – nie publ.).
Reasumując, uznać należy, że powołane wyżej argumenty wykluczają
dopuszczalność nabycia przez zasiedzenie służebności odpowiadającej treścią
9
służebności przesyłu przez właściciela nieruchomości Skarb Państwa (gminę)
na prawie wieczystego użytkowania ustanowionego na tej nieruchomości,
a w konsekwencji przedsiębiorstwo przesyłowe nie może doliczyć okresu
posiadania w zakresie służebności w okresie, w którym na nieruchomości objętej
prawem własności tych podmiotów było ustanowione prawo wieczystego
użytkowania i korzystanie z urządzeń przesyłowych wykonywało przedsiębiorstwo
państwowe (komunalne).
Rozstrzygnięcie zagadnienia prawnego w sposób wskazany wyżej uchyla
konieczność odniesienia się do zarzutu naruszenia art. 345 k.p.c. w zw. z art. 7 k.c.
Wobec niezasadności wniosku o doliczenie okresu posiadania Skarbu Państwa
i Gminy od dnia 30 grudnia 1983 r. do dnia 23 grudnia 1992 r., bieg terminu
zasiedzenia mógł się rozpocząć dopiero od dnia 24 grudnia 1992 r. i nawet przy
przyjęciu dobrej wiary posiadacza jego zakończenie po upływie 20 lat mogło
nastąpić już po wniesieniu wniosku kwestionowanego przez uczestnika
postępowania. Na marginesie jedynie trzeba wskazać, że dobrą lub złą wiarę
posiadacza oceniać należy na datę rozpoczęcia biegu terminu zasiedzenia. Błędnie
też podnosił skarżący, że zastosowanie mają terminy zasiedzenia obowiązujące
przed zmianą art. 172 k.c. ustawą nowelizującą z dnia 28 lipca 1990 r., skoro bieg
terminu zasiedzenia rozpoczął się po jej wejściu w życie.
Z tych względów orzeczono jak w sentencji na podstawie art. 39814
k.p.c.
w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.
eb