Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III UK 32/15
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 27 października 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Maciej Pacuda (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Dawid Miąsik
SSN Jolanta Strusińska-Żukowska
w sprawie z odwołania T. P.
od decyzji Prezesa Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego
z udziałem zainteresowanej M.P.
o podleganie ubezpieczeniu społecznemu rolników,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 27 października 2015 r.,
skargi kasacyjnej odwołującego się od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 23 października 2014 r.,
oddala skargę kasacyjną.
UZASADNIENIE
Prezes Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego decyzją z dnia 21
czerwca 2013 r., wydaną na podstawie art. 36 ust. 1 pkt 1, art. 3a ust. 1, art. 5a ust.
4 i ust. 6 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników
(jednolity tekst: Dz.U. z 2008 r. Nr 50, poz. 291 ze. zm.), stwierdził ustanie
2
podlegania przez T. P. ubezpieczeniu społecznemu rolników w zakresie
ubezpieczenia wypadkowego, chorobowego i macierzyńskiego oraz
emerytalno-rentowego od dnia 1 czerwca 2013 r., a także ustanie obowiązku
opłacania składek z tego tytułu. Drugą decyzją z dnia 9 lipca 2013 r. Prezes Kasy
Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego odmówił natomiast przywrócenia
ubezpieczonemu terminu do złożenia zaświadczenia właściwego urzędu
skarbowego o nieprzekroczeniu kwoty należnego podatku dochodowego od
przychodów z pozarolniczej działalności gospodarczej za 2012 r.
Sąd Okręgowy w T. wyrokiem z dnia 9 kwietnia 2014 r. oddalił odwołanie
wniesione przez ubezpieczonego T. P. od obu tych decyzji.
Sąd pierwszej instancji ustalił, że ubezpieczony T. P.podlegał od dnia 7
stycznia 2004 r. ubezpieczeniu społecznemu rolników jako małżonek rolnika,
natomiast od dnia 1 marca 2011 r. jako rolnik i osoba prowadząca pozarolniczą
działalność gospodarczą w zakresie drobnych usług remontowo - budowlanych.
Ubezpieczony otrzymał decyzję Prezesa KRUS z dnia 16 marca 2011 r., na
odwrocie której w części zatytułowanej „Informacja” został pouczony o warunkach
podlegania ubezpieczeniu społecznemu rolników po podjęciu pozarolniczej
działalności gospodarczej oraz o obowiązkach wynikających z tego faktu.
W punkcie 3 „Informacji” poinformowano go o obowiązku złożenia w KRUS do dnia
31 maja każdego roku zaświadczenia lub oświadczenia o kwocie należnego
podatku dochodowego od przychodów z pozarolniczej działalności gospodarczej za
miniony rok. Do dnia 31 maja 2013 r. ubezpieczony nie przedłożył w KRUS
wymaganego zaświadczenia lub oświadczenia, natomiast w dniu 27 czerwca
2013 r. złożył w organie rentowym wniosek o przywrócenie terminu do złożenia
wymienionego zaświadczenia. Do wniosku dołączył zaświadczenie Urzędu
Skarbowego o wysokości należnego za 2012 r. podatku dochodowego wraz z
zaświadczeniem lekarskim wystawionym w dniu 27 maja 2013 r. przez specjalistę
neurologa, który, rozpoznając u ubezpieczonego dyskopatię i rwę kulszową
prawostronną, stwierdził, że był on chory w okresie od dnia 27 maja 2013 r. do dnia
27 czerwca 2013 r. Lekarz nie wystawił ubezpieczonemu na ten okres
zaświadczenia o czasowej niezdolności do pracy uprawniającego do ubiegania się
o zasiłek chorobowy.
3
Uwzględniając powyższe ustalenia Sąd Okręgowy powołał się na art. 5a ust.
4 ustawy z 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników oraz stwierdził,
że w jego ocenie określony w tym przepisie termin jest terminem zawitym prawa
materialnego, a jego niedochowanie powoduje ustanie ubezpieczenia z dniem, do
którego rolnik lub domownik był obowiązany złożyć zaświadczenie. Sąd pierwszej
instancji dodał przy tym, iż zasada, że terminy prawa materialnego nie podlegają
przywróceniu, chyba że prawo tak stanowi, została potwierdzona w art. 5a ust. 7
ustawy. Stwierdza się w nim bowiem, że terminy określone w art. 5a ust. 1 pkt 1 i
ust. 4 mogą zostać przywrócone na wniosek zainteresowanego rolnika, jeżeli
udowodni on, że niezachowanie terminu nastąpiło wskutek zdarzeń losowych.
Ustanawiając w art. 5a ust. 7 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników
przesłanki przywrócenia terminu ustawodawca nie nawiązał do regulacji
uzależniających przywrócenie terminu od braku winy, lecz odwołał się wyłącznie do
przesłanki obiektywnej, tj. zdarzenia losowego, czyli okoliczności nadzwyczajnej i
nieprzewidzianej, której nie można było przezwyciężyć.
Sąd Okręgowy przypomniał w związku z tym, że w odwołaniach
ubezpieczony podał, że w związku z chorobą zapomniał o obowiązku złożenia
zaświadczenia z Urzędu Skarbowego. Zdaniem tego Sądu, choroba jest wprawdzie
zdarzeniem losowym, ale zapomnienie nie jest już zdarzeniem losowym.
Tymczasem, przy uchybieniu terminu konieczne jest udowodnienie, a nie
uprawdopodobnienie, że to tylko i wyłącznie zdarzenie losowe spowodowało
uchybienie terminu. Kierując się tym poglądem Sąd pierwszej instancji, na
podstawie opinii biegłego neurologa ustalił, że brak jest wskazań do przyjęcia, iż
stan zdrowia T. P. w okresie od dnia 1 do dnia 31 maja 2013 r. uniemożliwił mu
złożenie w KRUS zaświadczenia Urzędu Skarbowego o wysokości podatku za
2012 r. Z zaświadczenia lekarskiego jednoznacznie wynika bowiem, że
ubezpieczony był chory, ale nie był niezdolny do pracy. Tego rodzaju
zaświadczenie nie może być zaś uznane za dowód, że zdiagnozowana u
ubezpieczonego choroba uniemożliwiła mu złożenia w KRUS zaświadczenia
Urzędu Skarbowego w terminie, w sytuacji gdy był zdolny nadal do wykonywania
działalności zarobkowej.
4
Nie znajdując podstaw do przywrócenia ubezpieczonemu terminu do
złożenia zaświadczenia właściwego Urzędu Skarbowego, Sąd Okręgowy uznał
zatem odwołanie od obydwu decyzji za niezasadne.
Sąd Apelacyjny – Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z dnia 23
października 2014 r. oddalił apelację wniesioną przez ubezpieczonego T. P. od
wyroku Sądu pierwszej instancji.
Sąd Apelacyjny przypomniał regulacje zawarte w art. 5a ust. 4 i 7 ustawy z
dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników oraz stwierdził, że w
rozpoznawanej sprawie w pierwszej kolejności pozostawała do rozstrzygnięcia
kwestia przywrócenia terminu do złożenia zaświadczenia urzędu skarbowego o
osiągniętym podatku dochodowym w 2012 r. Zdaniem Sądu drugiej instancji,
kwestię tę bardzo szczegółowo badał jednak Sąd pierwszej instancji, przesłuchując
strony na okoliczność choroby ubezpieczonego oraz przeprowadzając dowód z
opinii biegłego neurologa na okoliczność „ciężkości” jego choroby w okresie od dnia
1 do dnia 31 maja 2013 r. Następnie, opierając się na dokonanych ustaleniach, Sąd
Okręgowy przeprowadził analizę prawną art. 5a ust. 7 ustawy o ubezpieczeniu
społecznym rolników z powołaniem się na orzecznictwo Sądu Najwyższego. Na tej
podstawie Sąd pierwszej instancji stwierdził zaś, że niezachowanie terminu nie
nastąpiło „na skutek” zdarzeń losowych, a co za tym idzie brak było podstaw do
przywrócenia ubezpieczonemu terminu do przedłożenia zaświadczenia urzędu
skarbowego o dochodzie osiągniętym w 2012 r. oraz że decyzja wyłączająca T. P.
z obowiązkowego ubezpieczenia rolniczego była prawidłowa.
Sąd drugiej instancji podzielił tę ocenę w całej rozciągłości. Uznał też, że w
tej sytuacji zarzuty apelującego o naruszeniu przepisów procesowych, jak również
przepisów prawa materialnego stanowią nieuzasadnioną polemikę z prawidłowymi
ustaleniami Sąd Okręgowego oraz z jego trafną oceną prawną.
Ubezpieczony T. P. wniósł do Sądu Najwyższego skargę kasacyjną od
wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 23 października 2014 r., zaskarżając ten wyrok w
całości i zarzucając mu naruszenie przepisów prawa materialnego przez:
- błędną wykładnię art. 5a ust. 1 pkt 5 w związku z ust. 3-4 oraz ust. 6 ustawy
o ubezpieczeniu społecznym rolników, polegającą na nieuwzględnieniu faktu,
iż skarżący w 2012 r. nie osiągnął limitu podatku dochodowego z działalności
5
gospodarczej, a także w związku z faktem, iż nie miał on świadomości, jakie
doniosłe skutki prawne w postaci surowości sankcji niesie za sobą niezłożenie na
czas tego zaświadczenia, bez uwzględnienia sytuacji życiowej skarżącego jako
rolnika, a w szczególności, jakie i z czego rolnik ten osiąga dochody,
- błędną wykładnię art. 5a ust. 3, ust. 4, ust. 5, ust. 6 i ust. 7 ustawy o
ubezpieczeniu społecznym rolników „wykluczającą zachowanie związku
przyczynowego pomiędzy zdarzeniem losowym jaką była choroba skarżącego a
niewykonaniem obowiązku złożenia stosownego zaświadczenia, jeżeli
ubezpieczony mimo wystąpienia zdarzenia losowego mógłby w danych
okolicznościach faktycznych wcześniej złożyć przedmiotowe zaświadczenie,
a także podjąć działania w trakcie choroby, gdzie wykładnia dokonana przez Sąd
Okręgowy i ocena tej wykładni przez Sąd Apelacyjny pozwala jedynie na
przywrócenie terminu w sytuacji kiedy zdarzenie losowe jakim była choroba
ubezpieczonego powinno uniemożliwiać mu fizycznie możliwość spełnienia
przedmiotowego obowiązku i wykluczony zdaniem ww. Sądów jest przypadek, w
którym zdarzenie losowe nie powoduje co prawda, że wykonanie czynności jest
niemożliwe fizycznie, lecz mimo to zdarzenie losowe jest tak doniosłe i w taki
sposób dezorganizuje życie oraz funkcjonowanie ubezpieczonego, że jest
wystarczającą przyczyną uchybienia terminowi do spełnienia określonego
obowiązku”.
Powołując się na tak sformułowane zarzuty skarżący wniósł o uchylenie
zaskarżonego orzeczenia w całości i przekazanie sprawy do ponownego
rozpoznania przez Sąd drugiej instancji.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Oceniana w niniejszym postępowaniu skarga kasacyjna jest nieuzasadniona.
Wstępnie Sąd Najwyższy zauważa, że zgodnie z art. 39813
§ 1 k.p.c., Sąd
Najwyższy rozpoznaje sprawę w granicach zaskarżenia oraz w granicach podstaw.
Jest więc związany granicami skargi kasacyjnej wyznaczonymi jej podstawami, co
oznacza, że nie może uwzględniać naruszenia żadnych innych przepisów niż
wskazane przez skarżącego. Sąd Najwyższy nie jest bowiem uprawniony do
6
samodzielnego dokonywania konkretyzacji zarzutów. Nie może także zastąpić
skarżącego w wyborze podstawy kasacyjnej, jak również w przytoczeniu przepisów,
które mogłyby być naruszone przy wydawaniu zaskarżonego orzeczenia. Sąd
Najwyższy może zatem skargę kasacyjną rozpoznawać tylko w ramach tej
podstawy, na której ją oparto, odnosząc się jedynie do przepisów, których
naruszenie zarzucono.
W tym kontekście Sąd Najwyższy stwierdza, że skarżący nie formułuje w
swojej skardze kasacyjnej zarzutów naruszenia przepisów postępowania,
ograniczając się wyłącznie do zarzutów naruszenia prawa materialnego. Dlatego
też Sąd Najwyższy uznaje, iż dla oceny trafności zarzutu naruszenia prawa
materialnego miarodajny jest jedynie stan faktyczny sprawy, będący podstawą
wydania zaskarżonego wyroku, zwłaszcza że zgodnie z art. 39813
§ 2 k.p.c. Sąd
Najwyższy jest w postępowaniu kasacyjnym związany ustaleniami faktycznymi
stanowiącymi podstawę zaskarżonego orzeczenia.
Uwzględniając powyższe rozważania, Sąd Najwyższy zwraca uwagę, że
zgodnie z ustaleniami faktycznymi dokonanymi przez Sądy meriti decyzje organu
rentowego, od których wniesione przez skarżącego odwołania zainicjowały
postępowanie w niniejszej sprawie, zapadły w związku z niezachowaniem przez
skarżącego terminu do złożenia zaświadczenia urzędu skarbowego o kwocie
należnego podatku dochodowego za 2012 r. Podleganie przez skarżącego nadal
ubezpieczeniu społecznemu rolników na zasadach określonych w art. 5a ustawy z
dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników zostało natomiast
stwierdzone przez organ rentowy już w 2011 r. Dlatego też sytuacja prawna
skarżącego w niniejszej sprawie mogła być i w istocie była rozpatrywana jedynie na
podstawie art. 5a ust. 4, 6 i 7 w związku z art. 5a ust. 1 pkt 5 powołanej ustawy.
Sąd Najwyższy uznaje zatem, że skarżący w sposób oczywiście błędny powołuje w
podstawach zaskarżenia art. 5a ust. 3 i 5 ustawy, ponieważ przepisy te odnoszą się
wyłącznie do momentu rozpoczęcia wykonywania przez rolnika pozarolniczej
działalności gospodarczej, określając termin złożenia pierwszego po rozpoczęciu
tej działalności zaświadczenia lub oświadczenia, że nie została przekroczona kwota
podatku dochodowego, o której mowa w art. 5a ust. 1 pkt 5, a także konsekwencje
niezachowania tego terminu.
7
Odnosząc się zaś do pozostałych zarzutów Sąd Najwyższy przypomina,
iż rolnik, który rozpoczyna prowadzenie pozarolniczej działalności gospodarczej,
może pozostać w ubezpieczeniu rolniczym po wykazaniu spełnienia warunków
określonych w art. 5a ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu
społecznym rolników. Jednym z nich jest opłacanie podatku dochodowego za
poprzedni rok podatkowy od przychodów z pozarolniczej działalności gospodarczej
w wysokości nieprzekraczającej kwoty, o której mowa art. 5a ust. 1 pkt 5 ustawy, w
wysokości ustalonej w obwieszczeniu ministra do spraw rozwoju wsi (art. 5a ust. 9
ustawy). Jedną z materialnych przesłanek dopuszczalności wyboru ubezpieczenia
społecznego rolników przez rolnika prowadzącego pozarolniczą działalność
gospodarczą jest zatem wysokość należnego podatku dochodowego za poprzedni
rok podatkowy od przychodów z pozarolniczej działalności gospodarczej,
nieprzekraczająca określonej kwoty. Natomiast w myśl art. 5a ust. 4 i 6 ustawy
udokumentowanie rozmiarów owego podatku następuje przez złożenie w Kasie
Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego zaświadczenia właściwego naczelnika
urzędu skarbowego w terminie do 31 maja każdego roku podatkowego, a skutkiem
niedopełnienia tego obowiązku jest ustanie ubezpieczenia z dniem, do którego
rolnik lub domownik obowiązany był złożyć zaświadczenie.
Trybunał Konstytucyjny, zarówno w wyroku z dnia 13 marca 2006 r., P 8/05,
w odniesieniu do art. 5 ust. 1 i 3 ustawy z dnia 2 kwietnia 2004 r. o zmianie ustawy
o ubezpieczeniu społecznym rolników oraz o zmianie niektórych innych ustaw
(Dz.U. Nr 91, poz. 873), dotyczącego rolników prowadzących pozarolniczą
działalność gospodarczą w chwili wejścia w życie tego aktu, jak i w wyroku z dnia
18 lipca 2006 r., P 6/05, w relacji do art. 5a ust. 1 i 5 (obecnie ust. 4) ustawy o
ubezpieczeniu społecznym rolników w brzmieniu nadanym powyższym aktem
nowelizującym, nie stwierdził niezgodności wymienionych przepisów z Konstytucją
Rzeczypospolitej Polskiej. W uzasadnieniach obu tych wyroków podkreślono, że
nie istnieją przesłanki pozbawiające ustawodawcę możliwości ustanowienia
czasowych ograniczeń ubiegania się przez obywateli o pewne uprawnienia.
Wyznaczenie terminu udokumentowania formy opodatkowania prowadzonej
działalności oraz wysokości uzyskanego dochodu miało na celu racjonalizację
zasad podlegania ubezpieczeniu społecznemu rolników. Chodziło o to, aby w
8
zakreślonym przez ustawodawcę terminie rolnicy przedstawiali dokumenty, na
podstawie których można dokonać weryfikacji ich uprawnień do objęcia lub
kontynuowania rolniczego ubezpieczenia społecznego. Nie można zatem podzielić
stanowiska, że o ustaniu rolniczego ubezpieczenia społecznego osób
prowadzących pozarolniczą działalność gospodarcza decyduje jedynie kwota
należnego podatku dochodowego od przychodów z tej działalności. Rolnik
(domownik) prowadzący pozarolniczą działalność gospodarczą i zamierzający
nadal podlegać ubezpieczeniu społecznemu rolników z mocy art. 5a ustawy z dnia
20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników powinien, zgodnie z ust. 5
tego artykułu w brzmieniu nadanym ustawą zmieniającą z dnia 2 kwietnia 2004 r.
oraz ust. 3 i 4 tego artykułu w redakcji wprowadzonej ustawą zmieniającą z dnia 1
lipca 2005 r., udokumentować kwotę należnego podatku dochodowego od
przychodów z pozarolniczej działalności gospodarczej za poprzedni rok podatkowy
zaświadczeniem właściwego naczelnika urzędu skarbowego, złożonym w Kasie
Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego do dnia 31 maja każdego roku
podatkowego. Termin do dokonana tej czynności jest terminem prawa
materialnego, a jego niedochowanie implikuje - w myśl obecnie ust. 6
komentowanego artykułu - ustanie rolniczego ubezpieczenia społecznego.
Na materialnoprawny charakter powyższego terminu, po upływie którego
uprawnienie do podlegania rolniczemu ubezpieczeniu społecznemu osoby
prowadzącej pozarolniczą działalność gospodarczą nie może być realizowane,
jednoznacznie wskazuje również orzecznictwo Sądu Najwyższego. Zauważa się w
nim, że wynikające z omawianej regulacji ustawowej czasowe ograniczenie
ubiegania się przez obywateli o pewne uprawnienie (a takim jest podleganie
preferencyjnemu systemowi rolniczego ubezpieczenia społecznego) nie jest
przejawem dyskryminacyjnego wobec ubezpieczonych pozbawienia ich prawa do
ubezpieczenia, ale zmierza do określenia racjonalnego mechanizmu kontroli
ustalonych w ustawie warunków umożliwiających rolnikowi pozostanie w tymże
ubezpieczeniu, pomimo podjęcia innej działalności gospodarczej (por. wyroki Sądu
Najwyższego: z dnia 18 lipca 2006 r., I UK 7/06, niepublikowany; z dnia 27
września 2006 r., I UK 75/06, OSNP 2007 nr 19-20, poz. 285; z dnia 19
9
października 2006 r., III UK 91/06, OSNP 2007 nr 21-22, poz. 329; z dnia 2 lutego
2012 r., III UK 51/11, OSNP 2013 nr 1-2, poz. 214).
Terminy prawa materialnego, co do zasady, nie podlegają przywróceniu,
chyba że ich przywrócenie zostanie przewidziane w przepisach prawa. Takim
przepisem jest zaś art. 5a ust. 7 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników,
który stanowi, że terminy określone w art. 5a ust. 1 pkt 1 i ust. 4 mogą zostać
przywrócone na wniosek zainteresowanego rolnika, jeżeli udowodni, że
niezachowanie terminu nastąpiło wskutek zdarzeń losowych. Sąd Najwyższy w
obecnym składzie aprobuje pogląd prawny wyrażony w wyroku Sądu Najwyższego
z dnia 6 marca 2012 r., I UK 330/111 (OSNP 2013 nr 3-4, poz. 42), w myśl którego
regulację art. 5a ust. 7 powołanej ustawy należy potraktować jako wyraz zgody - ze
względu na nieproporcjonalność przyczyny do skutku - na reasumpcję decyzji
deklarującej wyłączenie z ubezpieczenia rolniczego przez wykazanie stanu rzeczy
uzasadniającego istnienie przesłanek pozostania w ubezpieczeniu rolniczym.
Z punktu widzenia charakteru instytucji, należy bowiem uznać ją za
nieporównywalną z umożliwieniem stronie dokonania spóźnionej czynności
procesowej (por. uchwałę pięciu sędziów Naczelnego Sądu Administracyjnego z
dnia 14 października 1996 r., OPK 19/96, ONSA 1997 nr 2, poz. 56). Zwrócono na
to także uwagę w orzecznictwie Sądu Najwyższego oraz sądów administracyjnych,
stwierdzając, że art. 5a ust. 7 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników stanowi
samodzielną podstawę przywracania terminów określonych w tym przepisie,
wyłączając możliwość i potrzebę powoływania art. 58 k.p.a. i art. 168 k.p.c.
(por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 10 czerwca 2010 r., I UK 49/10, OSNP 2011
nr 23-24, poz. 304 oraz Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie z
dnia 12 września 2007 r., IV SA/Wa 1240/07, z dnia 9 stycznia 2008 r., IV SA/Wa
2214/07 i z dnia 7 listopada 2007 r., IV SA/Wa 1904/07, niepublikowane).
Stosownie do omawianego art. 5a ust. 7 ustawy o ubezpieczeniu
społecznym rolników, czynność materialnoprawna powiązana z uprawnieniem
podmiotów objętych ustawą o ubezpieczeniu społecznym rolników do wyboru
systemu ubezpieczenia może być w sposób usprawiedliwiony opóźniona przez
zdarzenie losowe. To, że wyłączną przesłanką przywrócenia terminu jest zdarzenie
losowe, nie nawiązuje więc w żaden sposób do przesłanek subiektywnych
10
właściwych dla oceny przywrócenia terminów procesowych (por. art. 168 § 1
k.p.c.), ani do innych regulacji przywracania terminów prawa materialnego (np. art.
265 k.p., por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 14 marca 1986 r., III PZP 8/86,
OSPiKA 1987 nr 1, poz. 19, z glosą T. Zielińskiego; wyrok Sądu Najwyższego z
dnia 21 października 2004 r., I PK 646/03, niepublikowany). Ustanawiając w art. 5a
ust. 7 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników przesłanki przywrócenia
terminu ustawodawca nie nawiązał do regulacji uzależniających przywrócenie
terminu od braku winy, lecz odwołał się wyłącznie do przesłanki obiektywnej,
tj. zdarzenia losowego, czyli okoliczności nadzwyczajnej i nieprzewidzianej, której
nie można było przezwyciężyć.
Zdarzenie losowe to zdarzenie nieprzewidziane i nieuchronne, które
uniemożliwia stronie dopełnienie w terminie czynności. Chodzi o każdy przypadek
siły wyższej zachodzący w sposób nieprzewidywalny i nieuchronny, a także o inne
zdarzenia „przypadkowe” (por. orzeczenia Sądu Najwyższego: z dnia 11 lipca
1930 r., III. 2 C. 167/30, PS 1931, poz. 498, wyroki Sądu Najwyższego z dnia 9
kwietnia 1952 r., CR 962/51, OSN 1954 nr I, poz. 2; z dnia 7 lutego 1953 r., I С.
60/53, OSN 1954 nr 2, poz. 35; z dnia 9 lipca 1962 r., I CR 54/62, OSNCP 1963 nr
12, poz. 262; z dnia 28 września 1971 r., II CR 388/71, OSNCP 1972 nr 3, poz. 58;
z dnia 18 grudnia 2002 r., I PK 12/02, OSNP 2004 nr 12, poz. 206 oraz uchwałę
składu siedmiu sędziów z dnia 12 października 1995 r., III AZP 19/95, OSNAPiUS
1996 nr 10, poz. 133). Zgodnie z ustalonym w nauce prawa poglądem, przez siłę
wyższą - według teorii obiektywnej, która została przyjęta w orzecznictwie - należy
rozumieć przyczynę zdarzeń, których nie można było uniknąć ani też uczynić
nieszkodliwymi przez użycie środków leżących w granicach zwyczajnej
zapobiegliwości. Pojęciem siły wyższej nie obejmuje się natomiast wypadków
wywołanych przyczyną wewnętrzną, tzn. pochodzącą od jednostki, która
wypadkiem została dotknięta (por. orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 23
września 1958 r., 3 CR 1230/58, PiP 1960 nr 12, s.1067).
Nie może budzić wątpliwości, że choroby są oczywiście plasowane wśród
okoliczności charakterystycznych dla wystąpienia zdarzeń losowych. Zasadniczo
choroba rolnika lub członków jego rodziny, która wymaga jego aktywności
związanej ze sprawowaniem opieki, może więc stanowić podstawę wniosku o
11
przywrócenie uchybionego terminu. Ważne jest jednak, aby owa choroba będąca
przyczyną, która spowodowała opóźnienie, była tego rodzaju, że uniemożliwiała
dokonanie czynności w znaczeniu obiektywnym, ocenianym w każdym wypadku
ad casum, przy czym nie jest konieczne traktowanie zdarzenia losowego jako akcji
wyłączającej możliwość podejmowania jakichkolwiek czynności przez osobę
poddaną jego działaniu. Istotne jest, aby uchybienie terminowi do złożenia przez
rolnika zaświadczenia właściwego urzędu skarbowego miało taki charakter, jaki
przypisywany jest zdarzeniu losowemu, to znaczy obiektywny i zewnętrzny w
stosunku do rolnika.
Przenosząc powyższe rozważania na grunt rozpoznawanej sprawy Sąd
Najwyższy jest zdania, że nie ma racji skarżący, zarzucając, iż Sądy obu instancji
dokonały „nad wyraz restrykcyjnej” wykładni językowej art. 5a ustawy o społecznym
ubezpieczeniu rolników. Działania Sądu pierwszej instancji podjęte w celu
ustalenia, czy sygnalizowana przez skarżącego jako „zdarzenie losowe” jego
choroba rzeczywiście miała taki charakter, były bowiem w pełni prawidłowe, a ich
akceptacja przez Sąd drugiej instancji uprawniona. Sąd pierwszej instancji dla
zobiektywizowania swej oceny przeprowadził wszak dowód z opinii biegłego
neurologa i dopiero na tej podstawie ustalił, iż brak jest podstaw do przyjęcia, że
stan zdrowia skarżącego w okresie od dnia 1 do dnia 31 maja 2013 r., opisany w
przedstawionym przez niego zaświadczeniu lekarskim, uniemożliwił mu złożenie do
KRUS zaświadczenia Urzędu Skarbowego o wysokości podatku za 2012 r.
Skarżący był wprawdzie w wymienionym okresie chory, ale nie był niezdolny do
pracy. Wypada dodać, że ustalenie to, z przyczyn wcześniej podniesionych, ma
także wiążący w postępowaniu kasacyjnym charakter. Prawidłowo również, wbrew
odmiennemu stanowisku skarżącego, Sądy meriti oceniły podnoszone przez niego
spowodowane chorobą „zapomnienie” o obowiązku złożenia zaświadczenia.
„Zapomnienie” jest bowiem bez wątpienia okolicznością pozostającą w sferze
psychiki osoby, która o czymś zapomniała. Nie ma więc charakteru obiektywnego i
zewnętrznego w stosunku do tej osoby, wobec czego nie można go także uznać za
zdarzenie losowe, o którym mowa w art. 5a ust. 7 ustawy o ubezpieczeniu
społecznym.
12
Zupełnie nietrafnie skarżący podnosi z kolei, że graniczne kryterium
dochodowe w powiązaniu z sytuacją życiową rolnika, a w szczególności to, „jakie i
z czego rolnik ten osiąga dochody”, winno w pierwszej kolejności decydować o
możliwości wyłączenia go z rolniczego ubezpieczenia społecznego. Jak bowiem
wyjaśniono już wyżej, art. 5a ust. 6 ustawy o ubezpieczeniu społecznym wyraźnie
stanowi, że samo tylko niezłożenie zaświadczenia albo oświadczenia, o których
mowa w ust. 4, lub niezachowanie terminu do złożenia tego zaświadczenia albo
oświadczenia, bez względu na wielkość dochodu osiągniętego z tytułu prowadzenia
pozarolniczej działalności gospodarczej, jest równoznaczne z ustaniem
ubezpieczenia z dniem, do którego rolnik lub domownik obowiązany był złożyć
zaświadczenie lub oświadczenie w KRUS.
W okolicznościach faktycznych niniejszej sprawy, jak wynika z wiążących
ustaleń Sądów obu instancji, nie wystąpiło też, sugerowane w ocenianej skardze
kasacyjnej, niedochowanie przez KRUS obowiązku informacyjnego. Sąd Najwyższy
w obecnym składzie zauważa w związku z tym, że w wyroku z dnia 27 listopada
2012 r., I UK 269/12, OSNP 2013 nr 19-20, poz. 240), Sąd Najwyższy wyraził
wprawdzie pogląd, iż niezłożenie przez rolnika prowadzącego w dniu 2 maja
2004 r. działalność pozarolniczą oświadczenia wyrażającego wolę pozostania w
ubezpieczeniu rolniczym, nie powodowało ustania obowiązkowego ubezpieczenia
rolniczego, jeżeli Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego nie skierowała do
niego informacji o znaczeniu prawnym terminu wyznaczonego w stanie faktycznym
niniejszej sprawy na dzień 30 września 2004 r. i o koniecznych czynnościach
wymaganych do pozostania w ubezpieczeniu rolniczym po dniu 1 października
2004 r. (podobnie wypowiadał się Sąd Najwyższy również w wyroku z dnia 22
stycznia 2008 r., I UK 238/07, OSNP 2009 nr 5-6, poz. 76). Pogląd ten w
judykaturze nie ma jednakże ugruntowanego charakteru, albowiem na przykład w
wyroku z dnia 4 kwietnia 2008 r., I UK 287/07 (OSNP 2009 nr 13-14, poz. 182) Sąd
Najwyższy zajął stanowisko przeciwne, stwierdzając, że Kasa Rolniczego
Ubezpieczenia Społecznego nie miała obowiązku indywidualnego zawiadamiania
rolników o konieczności udokumentowania formy opodatkowania oraz wysokości
podatku, a także o skutkach jego zaniechania określonych w art. 5 ust. 1 i 3 ustawy
z dnia 2 kwietnia 2004 r. o zmianie ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników
13
oraz o zmianie niektórych innych ustaw. Powstałą w związku z tym rozbieżność
poglądów judykatury rozstrzygnął zaś Sąd Najwyższy w uchwale składu siedmiu
sędziów z dnia 17 września 2015 r., III UZP 1/15 (dotychczas niepublikowanej),
wyjaśniając, że brak indywidualnego pouczenia ubezpieczonego przez organ
rentowy o wynikającym z art. 5a ust. 3 i 4 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o
ubezpieczeniu społecznym rolników (jednolity tekst: Dz.U. z 2013 r., poz. 1403;
aktualnie Dz.U. z 2015 r., poz. 704) obowiązku złożenia w terminie zaświadczenia
właściwego organu podatkowego o wysokości należnego podatku dochodowego od
przychodów z prowadzonej pozarolniczej działalności gospodarczej nie powoduje
uchylenia określonego w art. 5a ust. 6 tej ustawy skutku w postaci ustania
ubezpieczenia społecznego rolników.
Niezależnie od tego Sąd Najwyższy stwierdza, że jak również wynika w
sposób jednoznaczny z ustaleń Sądów obu instancji, skarżący otrzymał decyzję
Prezesa KRUS z dnia 16 marca 2011 r., na odwrocie której w części zatytułowanej
„Informacja” został pouczony o warunkach podlegania ubezpieczeniu społecznemu
rolników po podjęciu pozarolniczej działalności gospodarczej oraz o obowiązkach
wynikających z tego faktu, w tym o obowiązku złożenia w KRUS do dnia 31 maja
każdego roku zaświadczenia lub oświadczenia o kwocie należnego podatku
dochodowego od przychodów z pozarolniczej działalności gospodarczej za miniony
rok. Choć więc taki obowiązek nie spoczywał na KRUS, ten – niejako z własnej
inicjatywy – udzielił skarżącemu stosownego pouczenia. W tej sytuacji zawarta w
skardze kasacyjnej sugestia, jakoby skarżący nie miał świadomości skutków
niezłożenia w KRUS w obowiązującym go terminie zaświadczenia właściwego
urzędu skarbowego, musi zostać uznana za nieuprawnioną.
Kierując się przedstawionymi motywami oraz opierając się na treści
art. 39814
k.p.c., Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji.
kc