Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 899/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 5 listopada 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Katarzyna Tyczka-Rote (przewodniczący)
SSN Mirosław Bączyk (sprawozdawca)
SSN Antoni Górski
Protokolant Justyna Kosińska
w sprawie z powództwa A. R.
przeciwko Muzeum […] w W.
z udziałem interwenienta ubocznego po stronie powodowej M. R.-G.
o zapłatę i wydanie,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 29 października 2015 r.,
skargi kasacyjnej powoda
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 16 kwietnia 2014 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania oraz rozstrzygnięcia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Powód A. R. w pozwie z dnia 6 lipca 1999 r. wystąpił początkowo przeciwko
pozwanym Muzeum […] w W. i Muzeum Pałacu […] w W. (poprzednio - Muzeum
Pałac w W.) z powództwem o zwrot rękopisów i ksiąg iluminowanych
średniowiecznych, a następnie w 2011 r. sprecyzował swoje żądanie i domagał się
zasądzenia od pozwanych odszkodowania w wysokości 750.000 zł w związku z
utratą tych przedmiotów (15 pozycji). Muzeum Pałac w W. zostało wezwane do
udziału w sprawie na podstawie art. 194 § 1 k.p.c. Pozwani bronili się tym, że
powód nie udowodnił, że przedmioty objęte pozwem stanowiły własność A. B.
(poprzednika prawnego powoda) oraz twierdzili, iż nabyli te przedmioty na
własność (wskazując różne podstawy tego nabycia). Zgłaszali też zarzut
przedawnienia roszczenia odszkodowawczego powoda oraz brak legitymacji
biernej Muzeum […] w W.
Sąd Okręgowy wyrokiem częściowym zasądził od Muzeum […] w W. kwotę
83.333,33 zł, a w pozostałym zakresie oddalił powództwo.
Zasadnicze elementy stanu faktycznego były następujące.
Powód jest spadkobiercą właściciela majątku „Dobra Ziemskie W.” A. B. w
1/9 części, zmarłego w 1947 r. We wrześniu 1944 r. rodzina B. została w
większości ewakuowana z W. do N., a następnie wywieziona przez wojska
radzieckie do Moskwy; powróciła do Polski w 1947 r. Podczas wojny wojska
okupacyjne zrabowały przeważającą część zbiorów, w tym najcenniejsze
eksponaty. Po wyzwoleniu w W. w dniu 19 stycznia 1945 r. pojawił się Kierownik
Referatu Kultury i Sztuki w Urzędzie Powiatowym, który sporządził protokół
wizytacji Muzeum W. Protokołem z dnia 4 lutego 1945 r. dokonano przejęcia na
rzecz Skarbu Państwa na cele reformy rolnej majątku ziemskiego W. Decyzją
Ministra Rolnictwa i Reform Rolnych przyznano Muzeum […] w W. ośrodek
zabytkowy w W., Park w M. i pałac z parkiem w N. (k. 472-473 akt). Orzeczeniem
Wojewody […] z dnia 30 marca 1948 r. postanowiono zwrócić wdowie po A. B.
część ruchomości niepodlegających przejęciu na rzecz Skarbu Państwa. W dniu
3
2 października 1948 r. zebrała się Komisja w celu dokonania klasyfikacji
przedmiotów znajdujących się w byłym majątku W. Ustalała ona, czy przedmioty,
których zwrotu domaga się B. B., stanowiły część urządzenia pałacu i zabudowań
dworskich, potrzebnego do celowego używania tych budynków zgodnie z ich
obecnym przeznaczeniem. Orzeczeniem z dnia 15 lutego 1949 r. po rozpoznaniu
odwołania B. B. od orzeczenia Urzędu Wojewódzkiego, Ministerstwo Rolnictwa i
Reform Rolnych zaskarżone orzeczenie utrzymało w mocy.
Ustalono, że w związku z wykonywaniem postanowień dekretu
o przeprowadzeniu reformy rolnej przejęto również rękopisy i księgi iluminowane
(łącznie 15 pozycji). Przedmioty te w 1953 r. wydano kustoszowi B. T., ale nie
zostały one zwrócone. W lutym 1966 r. uznano te pozycje za ostatecznie zaginione.
Zostały one jednak formalnie uwzględnione w protokole zdawczo-odbiorczym w
chwili podziału Muzeum – Pałac w W. Poszukiwania tych przedmiotów nie dały
rezultatów i ostatecznie umorzono postępowanie przygotowawcze w 2001 r. W
latach 1996 - 2001 przekazywano sukcesywnie z Muzeum […] w W. część mienia
powstałemu w wyniku podziału Muzeum Pałac w W. Wartość utraconych
rękopisów i ksiąg wynosi 1.118.004 zł.
Sąd Okręgowy uznał, że wystąpiły podstawy do wydania wyroku
częściowego. Objęte pozwem księgi iluminowane i rękopisy średniowieczne
stanowiły własność poprzednika prawnego powoda. Pozwane Muzeum […] miało
legitymację bierną w sporze pomimo tego, że na podstawie zarządzenia nr 12
Ministra Kultury i Sztuki z dnia 17 marca 1995 r. w sprawie podziału Muzeum […] w
W. i zmiany jego statutu (Dz. Urz. MKiS nr 3, poz. 4 - cyt. dalej jako „zarządzenie nr
12 z dnia 17 marca 1995 r.) doszło do podziału tej instytucji i wydzielenia z niej
nowej jednostki - Muzeum Pałac w W. Podział na dwie odrębne instytucje kultury
nie wyłączył jednak legitymacji biernej Muzeum […], ponieważ do utraty objętych
pozwem ruchomości doszło w okresie władania nimi jeszcze przez ten podmiot.
Żaden z pozwanych nie stał się właścicielem wspomnianych ksiąg iluminowanych i
rękopisów. Jako podstawę odpowiedzialności odszkodowawczej Muzeum […] Sąd
wskazał art. 225 k.c. Analizując szerzej to, czy nastąpiło zawieszenie wymiaru
sprawiedliwości, które mogło mieć wpływ na rozpoczęcie biegu przedawnienia
roszczenia odszkodowawczego, Sąd Okręgowy stwierdził, że dopiero z dniem 31
4
grudnia 1989 r. ustały przeszkody określane jako stan siły wyższej (art. 121 pkt 4
k.c.). Termin przedawnienia upłynąłby zatem w dniu 31 grudnia 1999 r., a pozew
wniesiony został przed tą datą tj. w lipcu 1999 r.
Powód zgłosił żądanie odszkodowawcze po tym, jak potwierdzono
definitywną utratę przedmiotów wskazywanych w pozwie. Potwierdzenie takie
nastąpiło w piśmie Dyrektora Muzeum […] z dnia 12 października 2004 r.
i dopiero wówczas powód mógł wystąpić z roszczeniem odszkodowawczym
w miejsce roszczenia windykacyjnego. Skoro powód dowiedział się o szkodzie
w 2004 r., to zachował trzyletni termin przedawnienia roszczenia
odszkodowawczego (art. 4421
k.c.). Wysokość zasądzonej należności w wyroku
częściowym wynika stąd, że powód jest spadkobiercą A. B. w 1
/9 części (1
/9 x
750.000 zł).
W wyniku apelacji Muzeum […] w W. (odnoszącej się do punktu I wyroku
Sądu Okręgowego) Sąd Apelacyjny zmienił w tym zakresie rozstrzygnięcie Sądu
pierwszej instancji i oddalił powództwo w tej części. Wyrok pierwszej instancji nie
został zaskarżony przez powoda w zakresie oddalenia powództwa wobec
pozwanego Muzeum Pałac w W.
Sąd Apelacyjny potwierdził, że objęte pozwem przedmioty stanowiły
własność poprzednika prawnego powoda. Oba pozwane Muzea nigdy nie nabyły
własności tych przedmiotów na podstawie odpowiednich tytułów prawnych.
Podstawę roszczenia powoda stanowił art. 225 k.c. W wyniku podziału Muzeum
[…] w W. i wydzielenia Muzeum Pałac w W. na podstawie zarządzenia nr 12
Ministra Kultury i Sztuki z dnia 17 marca 1995 r. to drugie Muzeum (nowa osoba
prawna) przejęło uprawnienia i obowiązki Muzeum […] w W. powstałe do dnia 31
marca 1995 r. (§ 6 ust. 4 zarządzenia). Skoro powództwo windykacyjne wytoczono
w 1999 r., Muzeum […] w W. nie miało już legitymacji biernej w tym postępowaniu,
co uzasadniało oddalenie powództwa.
W szerszym wywodzie prawnym Sąd Apelacyjny rozważał się też, jak długo
trwał okres zawieszenia biegu przedawnienia roszczenia powoda i ostatecznie
stwierdził, że okres ten zakończył się z dniem 1 stycznia 1986 r. W związku z tym,
że powództwo zostało wytoczone w lipcu 1999 r., a termin przedawnienia
5
(dziesięcioletni) upłynął w dniu 1 stycznia 1996 r., powództwo ulegało oddaleniu
także z powodu przedawnienia roszczenia powoda. Jednocześnie Sąd Apelacyjny
stwierdził, że nie istniały podstawy do nieuwzględniania biegu przedawnienia na
podstawie art. 5 k.c.
W skardze kasacyjnej powoda podnoszono zarzuty naruszenia art. 118 k.c.,
art. 121 pkt 4 i art. 117 § 2 k.c.; § 6.2 i § 6.4 zarządzenia nr 12 z dnia 17 marca
1995 r. w zw. z art. 64 ust. 2 i 2 Konstytucji RP; art. 87 ust. 1, art. 83 ust. 2 i art. 241
ust. 6 Konstytucji RP i art. 1, 62, 90 oraz 56 ust. 3 ustawy konstytucyjnej z dnia
17 października 1992 r. w zw. z art. 20 ust. 3 i 4 ustawy z dnia 25 października
1991 r. o organizowaniu i prowadzeniu działalności kontrolnej; art. 5 k.c. w zw.
z art. 118 k.c. i art. 121 pkt 4 k.c.).
Skarżący domagał się uchylenia zaskarżonego wyroku i rozstrzygnięcie
co do istoty sprawy, ewentualnie - o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie
sprawy Sądowi drugiej instancji do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W rozpoznawanej sprawie zasadnicze znaczenie miały dwa zagadnienie,
które także pojawiły się w ramach wskazanych w skardze podstaw kasacyjnych.
Chodzi mianowicie o legitymację bierną w sporze pozwanego Muzeum […] w W., a
w razie stwierdzenia istnienia takiej legitymacji - o rozważenie podniesionego przez
tego pozwanego zarzutu przedawnienia roszczenia.
Na brak tej legitymacji Muzeum […] powoływało się w odpowiedzi na pozew
i wyjaśniało, że w związku z jego prawnym podziałem i wyodrębnienia z niego m.in.
nowej instytucji kultury - Muzeum Pałac w W. (na podstawie zarządzenia Ministra
Kultury i Sztuki z dnia 17 marca 1995 r.) doszło do przejęcia ex lege w dniu 1
kwietnia 1995 r. wierzytelności i zobowiązań Muzeum […] przez tę nową instytucję
(osobę prawną; § 6 ust. 4 zarządzenia). Przejęcie to objęło także roszczenie
odszkodowawcze zgłoszone przez powoda w danej sprawie. Sąd Apelacyjny -
inaczej niż Sąd Okręgowy - podzielił stanowisko pozwanego Muzeum […] i przyjął
dojście do skutku wspomnianej sukcesji uprawnień i obowiązków na rzecz nowo
powstałego podmiotu (Muzeum Pałac w W, - obecnie - „Muzeum Pałacu […]”), co
6
stanowiło zasadniczą przyczynę zmiany zaskarżonego wyroku Sądu pierwszej
instancji i oddalenia powództwa (s. 23-24 uzasadnienia zaskarżonego wyroku).
Ustalenia faktyczne Sądów meriti dotyczące podstawy faktycznej
zgłoszonego przez powoda roszczenia wobec obu pozwanych skłaniają do
postawienia zasadniczego pytania, kiedy doszło w ogóle do powstania roszczenia
odszkodowawczego powoda na podstawie art. 225 k.c., tj. roszczenia właściciela
rzeczy (spadkobiercy) wobec jej posiadacza będącego w złej wierze. Wyjaśnienie
tej kwestii jest istotne, ponieważ - zgodnie z § 6 ust. 4 zarządzenia Ministra Kultury
i Sztuki z dnia 17 marca 1995 r. - m.in. nowo powstałe Muzeum Pałac w W.
„przejmuje wierzytelności i zobowiązania powstałe w związku z ich działalnością
prowadzoną do dnia 31 marca 1995 r”. Sądy meriti założyły, że do powstania
roszczenia odszkodowawczego powoda doszło jeszcze przed tą datą, a mianowicie
w okresie od 1953 r., najpóźniej w 1966 r. (powierzenie kustoszowi Muzeum ksiąg
iluminowanych i rękopisów, a następnie wpisanie ich „do inwentarza w. jako
zaginione”; s. 3 i 9 uzasadnienia zaskarżonego wyroku). Sąd Apelacyjny stwierdził,
że wspomniane ruchomości zostały „utracone na przełomie lat 50 i 60 –tych XX
wieku”, a zobowiązanie odszkodowawcze Muzeum […]” zostało z chwilą
wydzielenia Muzeum Pałac […] przejęte przez tę nowo utworzoną instytucję kultury”
(s. 24 uzasadnienia zaskarżonego wyroku).
W orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjmuje się, że przepisy art. 224 § 2
k.c. i art. 225 k.c. (ten ostatni zawiera podobną regulację jak art. 312 dekretu z dnia
11 października 1946 r. - prawo rzeczowe, Dz. U. z 1945 r., nr 57, poz. 319) tworzą
samodzielną, pozaumowną odpowiedzialność odszkodowawczą, niebędącą
również odpowiedzialnością deliktową (zob. np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia
2 listopada 2002 r., III CKN 791/99 nie publ; wyrok Sądu Najwyższego z dnia z dnia
11 grudnia 2009 r., V CSK 175/09, nie publ.). Odpowiedzialność tę ponosi wobec
właściciela posiadacz rzeczy ruchomej w złej wierze, jeżeli w okresie wykonywania
faktycznego władztwa nad tą rzeczą doszło do jej pogorszenia lub utraty. Chodzi
tu o odpowiedzialność na zasadzie ryzyka, a wyłączenie tej odpowiedzialności
może nastąpić jedynie wówczas, jeśli rzecz będąca we władaniu posiadacza w złej
wierze uległaby utracie także wtedy, gdyby znajdowała się w posiadaniu
uprawnionego. Obowiązek odszkodowawczy obciąża posiadacza wówczas ,gdy
7
doszło do pogorszenia lub utraty rzeczy w okresie tego posiadania i w związku
z tym posiadaniem.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjmuje się trafnie, że szkoda
poniesiona przez właściciela rzeczy musi mieć „charakter wystarczająco trwały”
(por. uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z dnia 15 września 2011 r.,
II CSK 681/10, nie publ.), a zatem wspomniana utrata powinna stanowić
utratę definitywną, a nie tylko prawdopodobną. Oznacza to, że roszczenie
odszkodowawcze powoda mogło powstać jedynie w razie definitywnej (ostatecznej)
utraty przedmiotów objętych początkowo powództwem windykacyjnym.
Czym innym są same przyczyny, które mogły doprowadzić do takiej definitywnej
utraty cudzej rzeczy (powierzenie rzecz rzez posiadacza własnemu pracownikowi),
a czym innym okoliczności przemawiające w dostatecznie pewny sposób za tym,
że taka utrata ostatecznie i definitywnie jednak nastąpiła, jeżeli posiadacz
po takim powierzeniu nie wykazuje dostatecznego zainteresowania losem rzeczy
i jej właściwej inwentaryzacji.
Dokonane przez oba Sądy meriti ustalenia faktyczne pozostawiają otwartą
kwestię chwili powstania roszczenia odszkodowawczego, a w każdym razie nie są
to ustalenia dostatecznie spójne i kompletne, bowiem pomijają istotne okoliczności,
które wystąpiły po dniu 1 kwietnia 1995 r. Chodzi przede wszystkim o protokolarne
przekazanie m.in. przedmiotów objętych pozwem drugiemu pozwanemu, co może
świadczyć o tym, że przedmioty te jeszcze w tym czasie znajdowały się w sferze co
najmniej współwładztwa faktycznego Muzeum […] w W. i Muzeum Pałac w W.
Wolę wykonywania takiego współwładztwa faktycznego(współposiadania) mogą
potwierdzać aktywność i dalsze czynności pozwanego Muzeum […]. W dniu 29
marca 2000 r. zawiadomiło ono członków rodziny powoda o tym, że „rękopisy ze
zbiorów w. zaginęły”, a następnie złożyło doniesienie do Prokuratury Rejonowej „w
sprawie o zaginięcie dóbr kultury Muzeum […] w latach 1945 - 2000”.
Postępowanie to umorzono „wobec braku dostatecznych dowodów popełnienia
przestępstwa”. Następnie Dyrektor Muzeum […] pismem z dnia 12 października
2004 r. poinformował powoda o „powstaniu szkody” (k. 9 uzasadnienia
zaskarżonego wyroku) i dopiero wtedy powód mógł zmienić żądanie z
windykacyjnego na odszkodowawcze (art. 225 k.c.). Treść tych, pominiętych w
8
rozważaniach Sądów meriti dokumentów, wskazuje na to, że utrata przedmiotów
objętych pozwem mogła nastąpić w sposób ostateczny po dniu 1 kwietnia 1995 r., a
nie w latach pięćdziesiątych klub sześćdziesiątych ubiegłego wieku, jak to przyjęły
Sądy. Gdyby więc okazało się, że roszczenie powoda ukształtowało się ostatecznie
po dniu 1 kwietnia 1995 r. i to w okresie współposiadania utraconych ostatecznie
przedmiotów objętych pozwem, niewątpliwie mogłoby to świadczyć o legitymacji
biernej także pozwanego Muzeum […] jako współposiadacza utraconych
definitywnie przedmiotów w okresie wykonywania tego współposiadania z Muzeum
Pałac w W. (art. 225 k.c. w zw. z art. 336 k.c.).
Ustalenie chwili powstania roszczenia odszkodowawczego powoda
wynikającego z art. 225 k.c. przesądza także kwestię przedawnienia tego
roszczenia. Skoro nie ma tu zastosowania roczny termin przedawnienia (art. 229
k.c.), ponieważ rzeczy nie zostały zwrócone spadkobiercy właściciela (powodowi),
powinny znaleźć zastosowanie przepisy ogólne (art. 118 k.c.). Ponadto w art. 229
k.c. wspomina się tylko o roszczeniu odszkodowawczym polegającym na
pogorszeniu rzeczy, a nie na jej utracie. Oznacza to, że roszczenie powoda mogło
się przedawnić po upływie dziesięciu lat po jego powstaniu. Trafnie w uzasadnieniu
wyroku Sądu Apelacyjnego zwrócono uwagę na to, że do roszczenia
odszkodowawczego powoda, wynikającego z art. 225 k.c. nie można jednak
stosować przepisów o przedawnieniu właściwych dla roszczeń o charakterze
deliktowym (art. 4421
k.c.).
W tej sytuacji Sąd Apelacyjny przedwcześnie przyjął, że na podstawie § 6
ust. 4 zarządzenia z dnia 17 marca 1995 r. Muzeum Pałac w W. stało się następcą
prawnym Muzeum […] w W. także w odniesieniu do roszczenia powoda
obejmującego odszkodowanie za utratę ksiąg iluminowanych i rękopisów objętych
pozwem. Tym samym przedwcześnie analizował rozpoczęcie biegu przedawnienia
tego roszczenia i ewentualne prawne zakłócenia biegu przedawnienia. Należało
zatem uchylić zaskarżony wyrok i przekazać sprawę Sądowi drugiej instancji do
ponownego rozpoznania (art. 39815
k.p.c.).
9
eb