Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 681/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 15 września 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Grzegorz Misiurek (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Wojciech Katner
SSN Anna Kozłowska
w sprawie z powództwa Macieja M.
przeciwko Polskiemu Górnictwu Naftowemu i Gazownictwu -
Spółce Akcyjnej w Warszawie
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 15 września 2011 r.,
skargi kasacyjnej powoda
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 29 czerwca 2010 r.,
1) oddala skargę kasacyjną i zasądza od powoda na rzecz
pozwanej 1.800 (tysiąc osiemset) zł tytułem kosztów
postępowania kasacyjnego;
2) przyznaje od Skarbu Państwa - Sądu Apelacyjnego
adwokat Magdalenie P. kwotę 2.700 (dwa tysiące
siedemset) zł powiększoną o stawkę podatku od
towarów i usług tytułem pomocy prawnej udzielonej
powodowi z urzędu w postępowaniu kasacyjnym.
2
Uzasadnienie
Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 9 lutego 2010 r. zasądził od pozwanego
Polskiego Górnictwa Naftowego i Gazownictwa S.A. w Warszawie na rzecz powoda
Macieja M. kwotę 206.180 zł z ustawowymi odsetkami od 4 września 2007 r. do
dnia zapłaty, oddalił powództwo w pozostałej części co do żądania odsetek,
umorzył postępowanie w pozostałym zakresie, nadał wyrokowi rygor
natychmiastowej wykonalności w części uwzględniającej powództwo co do kwoty
40.000 zł i orzekł o kosztach procesu.
Sąd Okręgowy ustalił, że powód Maciej M. jest właścicielem nieruchomości
gruntowej niezabudowanej, położonej w W., dla której Sąd Rejonowy prowadzi
księgę wieczystą nr /.../. Nieruchomość tę darował powodowi jego dziadek
Maksymilian M. w 1995 r. Jest ona położona w niewielkiej odległości od jeziora
przy drodze krajowej P. – Z., koło węzła komunikacyjnego.
W 1987 r. poprzednik prawny pozwanego Dolnośląski Okręgowy Zakład
Gazownictwa wybudował, na podstawie pozwolenia na budowę z 17 marca 1986 r.,
gazociąg wysokiego ciśnienia relacji R. – S. z odgałęzieniem do W o średnicy
nominalnej DN 80 i ciśnieniu PN 6,3 MPa. Gazociąg przecina wszystkie działki
nieruchomości powoda ukośnie, przebiegając przez środek działki 187/4 oraz
zachodnie części działek 188/2 i 189 i ma łączną długość 105 m. Na budowę
gazociągu właściciel nieruchomości nie wyraził zgody.
W trakcie instalacji gazociągu działki wchodzące w skład nieruchomości
powoda były oznaczone jako tereny upraw rolnych i tereny lasów. W studium
uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta i gminy
Wolsztyn z 2001 r. grunty te zostały przeznaczone od 1 stycznia 2004 r. pod
działalność komercyjną, usługi różne, w tym handel, gastronomię, obsługę
bankową itp. oraz jako tereny infrastruktury technicznej i urządzeń komunikacji.
W październiku 2006 r. powód zażądał od pozwanego odszkodowania
w związku z ograniczeniem możliwości korzystania z nieruchomości, a następnie –
po odmowie zapłaty - wystąpił na drogę sądową.
W okresie od 1 marca 1997 r. do 31 grudnia 2003 r., gdy grunty miały
charakter terenów leśnych, powód mógł uzyskać z tytułu ich dzierżawy miesięczny
3
czynsz w wysokości 1 grosza za m2
, a powierzchnia zajętego wówczas pasa gruntu
wynosiła 456 m2
. Natomiast w okresie od 1 stycznia 2004 r. do 31 marca 2007 r.
stawka czynszu mogła wynieść 1,06 zł, z uwagi na zmianę przeznaczenia gruntów
i możliwość wykorzystania ich pod zabudowę usługową – komercyjną, przy czym
powód nie mógł wówczas korzystać z obszaru 4.313 m2
.
Od 15 października 2008 r. pozwany nie jest właścicielem gazociągu
przebiegającego przez nieruchomość powoda, gdyż gazociąg ten nabył Operator
Gazociągów Przesyłowych Gaz-System S.A. w Warszawie.
W styczniu 2009 r. powód, w związku z zamierzoną inwestycją, uzyskał
decyzję o warunkach zabudowy dla inwestycji polegającej na budowie budynku
usługowo – gastronomicznego oraz dwóch zbiorników bezodpływowych szczelnych
na ścieki bytowe na działkach 187/4, 188/2 i 189.
Gazociąg przebiegający przez nieruchomość powoda ogranicza sposób
użytkowania zajętego na ten cel pasa gruntu oraz tej jego części, z której korzysta
operator sieci gazowej w celu zapewnienia prawidłowej eksploatacji gazociągu.
Sąd Okręgowy uznał, że zlokalizowanie gazociągu na nieruchomości
powoda stanowiło zachowanie bezprawne i zawinione ze względu na brak zgody
ówczesnego właściciela, a także brak pozwolenia administracyjnego wymaganego
w przypadku braku zgody właściciela na inwestycję (art. 75 ust. 1 i art. 79 ustawy
z dnia 29 kwietnia 1985 r. o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości,
Dz. U. Nr 22, poz. 99). Opierając się na opinii biegłego uznał, że wartość
nieruchomości powoda w związku z wybudowaniem na niej gazociągu uległa
obniżeniu o 166.180 zł i kwotę tą zasądził od pozwanego na podstawie art. 415
k.c. Wyraził przy tym pogląd, że dochodzeniu tego roszczenia nie sprzeciwia się -
istniejąca w obecnym stanie prawnym - możliwość domagania się wynagrodzenia
za ustanowienie służebności przesyłu.
Pozostała zasądzona przez Sąd pierwszej instancji kwota 40.000 zł
stanowiła uznane przez pozwanego roszczenie z tytułu wynagrodzenia za
bezumowne korzystanie z nieruchomości w okresie od marca 1997 r. do marca
2007 r. Natomiast postępowanie co do dalej idącego powództwa z tego tytułu,
wobec cofnięcia przez powoda żądania, zostało umorzone (art. 355 § 1 k.p.c.).
4
Sąd Apelacyjny, na skutek apelacji pozwanego, wyrokiem zaskarżonym
skargą kasacyjną zmienił wyrok Sądu Okręgowego w ten sposób, że zasądzoną
na rzecz powoda kwotę obniżył do 40.000 zł z ustawowymi odsetkami od 4
września 2007 r. do dnia zapłaty, a w pozostałym zakresie powództwo oddalił.
Sąd Apelacyjny nie podzielił zarzutu naruszenia art. 415 k.c. Wskazał przy
tym, że roszczenie powoda może podlegać ocenie również w płaszczyźnie art. 230
w związku z art. 352 § 2 k.c. Uznał jednak, że szkoda powoda wynikająca
z obniżenia wartości gruntu na skutek pobudowania na nim instalacji przesyłowych
nie ma charakteru wystarczająco trwałego, gdyż powodowi w dalszym ciągu
przysługuje roszczenie negatoryjne o usunięcie gazociągu z jego nieruchomości
(art. 222 § 2 k.c.). Skorzystanie z tego roszczenia powinno spowodować, że stan
obniżenia wartości nieruchomości bezpowrotnie przeminie. Powodowi przysługuje
również roszczenie o ustanowienie służebności przesyłu za wynagrodzeniem, które
obejmuje uszczerbek z tytułu zmniejszenia wartości nieruchomości (art. 3052
§ 2
k.c.)
Powód w skardze kasacyjnej, opartej na obu podstawach określonych w art.
3983
§ 1 k.p.c., zarzucił naruszenie:
- art. 316 § 1 w związku z art. 391 § 1 k.p.c. przez nieuwzględnienie faktu, że
szkoda w majątku powoda istnieje, a ustawodawca nie przewidział pojęcia „szkody
trwałej” jako przesłanki odpowiedzialności odszkodowawczej;
- art. 328 § 2 w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. przez niewyjaśnienie w uzasadnieniu
zaskarżonego wyroku podstawy prawnej wskazującej na konieczność wniesienia
powództwa negatoryjnego przewidzianego w art. 222 § 2 k.c. przed wytoczeniem
na podstawie art. 415 k.c.;
- art. 222 § 2 k.c. przez błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie polegające
na uznaniu, że zachodzi konieczność wniesienia powództwa negatoryjnego przed
możliwością korzystania z roszczeń odszkodowawczych według reżimu
odpowiedzialności deliktowej;
- art. 415 k.c. przez błędną wykładnię prowadzącą do uznania, że przesłankę
odpowiedzialności na podstawie tego przepisu stanowi szkoda o charakterze
trwałym.
5
W konkluzji wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy
Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania, ewentualnie o uchylenie
zaskarżonego wyroku i oddalenie apelacji pozwanego w całości.
W odpowiedzi na skargę kasacyjną strona pozwana wniosła o jej oddalenie
i zasądzenie kosztów procesu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W świetle zakreślonych w skardze kasacyjnej granic zaskarżenia oraz
przytoczonych w niej podstaw, przedmiotem sporu na obecnym etapie
postępowania pozostaje ocena zasadności roszczenia o zapłatę odszkodowania za
zmniejszenie wartości nieruchomości powoda, wynikające z samego bezprawnego
posadowienia na niej i eksploatowania przez pozwanego urządzeń służących do
przesyłu gazu.
W judykaturze dominuje pogląd, zgodnie z którym do rozliczeń między
właścicielem nieruchomości a posiadaczem służebności mają odpowiednie
zastosowanie art. 225 i art. 224 § 2 k.c. w związku z art. 352 oraz art. 230 k.c.
(zob. m.in. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 14 grudnia 2004 r., II CK 255/04,
niepubl.; z dnia 11 maja 2005 r., III CK 556/04, niepubl.; z dnia 8 czerwca 2005 r.,
V CK 680/04, niepubl.; z dnia 6 maja 2010 r., II CSK 626/09, niepubl.; z dnia
6 października 2010 r., II CSK 156/10, niepubl.). Prezentowane jest także
zapatrywanie, że ingerencja w prawo własności, polegająca na przeprowadzeniu
urządzenia przesyłowego bez zezwolenia organu administracji i bez zgody
właściciela nieruchomości może stanowić również podstawę odpowiedzialności
deliktowej za pogorszenie rzeczy (zob. uzasadnienie postanowienia Sądu
Najwyższego z dnia 22 października 2002 r., III CZP 64/06, niepubl. oraz wyrok
Sądu Najwyższego z dnia 11 grudnia 2009 r., V CSK 175/09, niepubl.).
Sąd Apelacyjny uznał, że roszczenie powoda o naprawienie szkody z tytułu
obniżenia wartości nieruchomości nie może być uwzględnione na żadnej
z wymienionych podstaw ze względu na to, że szkoda ta nie ma charakteru
wystarczająco trwałego.
Podniesione w skardze kasacyjnej zarzuty naruszenia prawa materialnego
i procesowego, zmierzające do podważenia tego zapatrywania, nie mogły wywrzeć
zamierzonego skutku.
6
W piśmiennictwie trafnie zwrócono uwagę, że szkoda w postaci zmniejszenia
wartości nieruchomości występuje wtedy, gdy ma charakter trwały i nieodwracalny.
Nie można mówić o takiej szkodzie wówczas, gdy właścicielowi nieruchomości
przysługuje roszczenie negatoryjne umożliwiające przywrócenie stanu zgodnego
z prawem. Dopóki zatem przysługuje mu to roszczenie, dopóty nie może żądać
naprawienia szkody w postaci obniżenia wartości nieruchomości na skutek
posadowienia i eksploatacji na nieruchomości urządzeń przesyłowych przez
zapłatę odszkodowania. Utrata tego roszczenia wiąże się zazwyczaj z uzyskaniem
przez przedsiębiorcę przesyłowego tytułu prawnego do korzystania
z nieruchomości, z czym wiąże się obowiązek zapłaty właścicielowi odpowiedniego
ekwiwalentu, co wyklucza odszkodowanie.
W orzecznictwie wyrażono pogląd, że nie stanowi pogorszenia rzeczy
zmniejszenie jej wartości, które podlega kompensacji w ramach wynagrodzenia za
korzystanie z rzeczy, gdyż w przeciwnym wypadku posiadacz płaciłby podwójnie
(zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26 lutego 1969 r., II CR 13/69, niepubl.).
Przyjmuje się przy tym, że jakkolwiek wynagrodzenie za bezumowne korzystanie
z rzeczy nie ma charakteru odszkodowawczego, to może ono spełniać cele
odszkodowawcze (zob. uchwały Sądu Najwyższego: z dnia 7 stycznia 1998 r.,
III CZP 62/97, OSNC 1998, nr 6, poz. 1 oraz z dnia 13 marca 2008 r., III CZP 3/08,
OSNC 2009, nr 4, poz. 53). O jego wysokości decyduje wynagrodzenie rynkowe,
jakie nieuprawniony posiadacz musiałby zapłacić za korzystanie z rzeczy danego
rodzaju w przypadku, gdyby jego władztwo było oparte na tytule prawnym
(zob. uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 10 lipca 1984 r.,
III CZP 20/84, OSNCP 1984, nr 12, poz. 209). Niewątpliwie zatem uszczerbek
właściciela związany z pogorszeniem nieruchomości tylko w następstwie
posadowienia na niej i eksploatacji urządzeń przesyłowych rekompensowany jest
wynagrodzeniem, które może on uzyskać – na podstawie art. 3052
k.c. - za
obciążenie jego prawa służebnością przesyłu. Nie budzi również wątpliwości, że
uszczerbek ten nie ma charakteru trwałego i nieodwracalnego, skoro właścicielowi
przysługuje roszczenie o ustanowienie służebności przesyłu za odpowiednim
wynagrodzeniem. Roszczenie to – na co zwrócił uwagę Sąd Najwyższy w uchwale
z dnia 8 września 2011 r., III CZP 43/11 (niepubl.) – pozwala zrealizować ten sam
7
interes, co roszczenie o naprawienie szkody z powodu pogorszenia rzeczy, a ten
sam interes nie może być zaspokajany podwójnie.
Nie jest oczywiście wyłączona możliwość dochodzenia – na zasadach
ogólnych - naprawienia szkody z powodu pogorszenia rzeczy związanego
z nieprawidłowym korzystaniem z niej. Zgłoszone przez powoda roszczenie nie
dotyczy jednak takiej szkody. Skoro więc powodowi nie przysługuje wobec
pozwanego roszczenie o naprawienie szkody z powodu obniżenia wartości
nieruchomości, wynikającego z normalnego korzystania z niej w zakresie
odpowiadającym treści służebności przesyłu, to zarzuty podniesione w skardze
kasacyjnej, oparte na odmiennym założeniu i pomijające zupełnie znaczenie
zastosowanego przez Sąd Apelacyjny art. 3052
k.p.c., nie mogły wywrzeć
zamierzonego skutku.
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
§ 1 k.p.c. orzekł,
jak w sentencji, rozstrzygając o kosztach postępowania kasacyjnego stosownie do
art. 98 i art.108 §1 w związku z art. 39821
k.p.c. i § 6 pkt 6 oraz § 12 ust. 4 pkt 2
Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 28 września 2002 r. w sprawie opłat za
czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów
pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu (Dz. U.
Nr 163, poz. 1349 ze zm.).
O przyznaniu pełnomocnikowi powoda kosztów nieopłaconej pomocy
prawnej udzielonej z urzędu orzeczono na podstawie § 2 ust. 3, § 6 pkt 6 oraz § 13
ust. 4 pkt 2 Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r.
w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa
kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu (Dz. U. nr 163, poz.
1348 ze zm.).
db