Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 8 września 2011 r., III CZP 43/11
Sędzia SN Dariusz Zawistowski (przewodniczący)
Sędzia SN Jan Górowski (sprawozdawca)
Sędzia SN Bogumiła Ustjanicz
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Stanisławy S. przeciwko "E." S.A. w
K. o zapłatę, po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 8
września 2011 r. zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Okręgowy w
Tarnowie postanowieniem z dnia 21 kwietnia 2011 r.:
"Czy właścicielowi nieruchomości przysługuje w stosunku do osoby będącej jej
posiadaczem zależnym w złej wierze, które to posiadanie odpowiada służebności
przesyłu, roszczenie o naprawienie szkody z powodu pogorszenia rzeczy (art. 225
w związku z art. 230 k.c.)?"
podjął uchwałę:
Właścicielowi nieruchomości nie przysługuje wobec nieuprawnionego
posiadacza służebności przesyłu roszczenie o naprawienie szkody z powodu
obniżenia jej wartości, związanego z normalnym korzystaniem z
nieruchomości w zakresie odpowiadającym treści takiej służebności (art. 225
w związku z art. 230 k.c.).
Uzasadnienie
Zagadnienie prawne przedstawione do rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu
na podstawie art. 390 § 1 k.p.c. przez Sąd Okręgowy w Tarnowie powstało przy
rozpoznawaniu apelacji pozwanej od wyroku Sądu Rejonowego z dnia 27 grudnia
2010 r., którym zasądzono na rzecz powódki kwotę 31 238 zł wraz z odsetkami za
utratę wartości rynkowej działek ewidencyjnych nr 725/7 i nr 725/8 położonych w T.,
w następstwie zbudowania na nich infrastruktury służącej do przesyłu energii
elektrycznej. Na nieruchomości tej, stanowiącej własność powódki, w latach 70.
ubiegłego wieku – w jej południowej części – zostały zbudowane linie
elektroenergetyczne wraz ze słupami i stacją transformatorową. Z usytuowaniem
tych urządzeń wiąże się konieczność istnienia strefy ochronnej, która znacząco
ogranicza możliwość zagospodarowania nieruchomości. Sąd Rejonowy ustalił, że
utrata jej wartości rynkowej, związana z umiejscowieniem na nich infrastruktury
elektroenergetycznej, odpowiada kwocie 15 818 zł dla działki nr 725/7, a kwocie 15
420 zł dla działki nr 725/8.
Sąd pierwszej instancji stwierdził, że umiejscowienie tych urządzeń na
nieruchomości powódki – bez jej zgody – doprowadziło do pogorszenia rzeczy i do
spadku jej wartości rynkowej. Pozwana i jej poprzednicy prawni nigdy nie mieli
jakiegokolwiek tytułu prawnego do nieruchomości; byli jej posiadaczami w złej
wierze w zakresie odpowiadającym treści służebności. W takiej sytuacji właściciel
jest uprawniony na podstawie art. 224 § 2 w związku z art. 230 i art. 252 k.c.
dochodzić m.in. roszczenia odszkodowawczego za pogorszenie rzeczy, którego
wysokość odpowiada utracie wartości rynkowej nieruchomości wynikłej z
wybudowania na niej infrastruktury elektroenergetycznej.
Sąd drugiej instancji wyraził pogląd, że dla bytu roszczenia o naprawienie
szkody z tytułu pogorszenia rzeczy istotne jest to, czy stan powodujący to
pogorszenie uzyskał „cechę pewnej trwałości, nieodwracalności”, co ma miejsce
wtedy, gdy właściciel nie może żądać od posiadacza przywrócenia stanu zgodnego
z prawem (art. 222 § 2 k.c.). Akcentując występujące w doktrynie i orzecznictwie
wątpliwości i rozbieżności przychylił się do stanowiska, że odpowiednie stosowanie
art. 224 § 2 i art. 225 w związku z art. 230 i 352 § 2 k.c. do stanu faktycznego, w
którym występuje korzystanie z cudzej nieruchomości w zakresie odpowiadającym
treści służebności przesyłu, oznacza ograniczenie roszczeń jedynie do
wynagrodzenia za korzystanie z rzeczy.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Pomimo rozbieżności w literaturze, w judykaturze w zasadzie jednolicie
przyjęto, że art. 225 i 224 § 1 w związku z art. 352 § 2 i art. 230 k.c. mogą mieć
odpowiednie zastosowanie do rozliczeń między właścicielem a posiadaczem
służebności, a więc także służebności przesyłu (por. wyroki Sądu Najwyższego z
dnia 14 grudnia 2004 r., II CK 255/04, "Izba Cywilna" 2005, nr 11, s. 48, z dnia 11
maja 2005 r., III CK 556/04, nie publ., z dnia 8 czerwca 2005 r., V CK 679/04, nie
publ., z dnia 8 czerwca 2005 r., V CK 680/04, nie publ., z dnia 17 czerwca 2005 r.,
III CK 685/04, nie publ., z dnia 24 lutego 2006 r., II CSK 139/05, nie publ., z dnia 8
grudnia 2006 r., V CSK 296/06, nie publ., z dnia 25 listopada 2008 r., II CSK
344/08, nie publ., z dnia 25 listopada 2008 r., II CSK 346/08, nie publ., z dnia 20
stycznia 2009 r., II CSK 229/08, "Izba Cywilna" 2009, nr 10, s. 44, z dnia 3 kwietnia
2009 r., II CSK 459/08, nie publ., z dnia 3 kwietnia 2009 r., II CSK 470/08, nie publ.,
z dnia 3 kwietnia 2009 r., II CSK 471/08, nie publ., z dnia 29 kwietnia 2009 r., II
CSK 560/08, nie publ., wyrok z dnia 16 lipca 2009 r., I CSK 511/08, nie publ., wyrok
z dnia 24 lipca 2009 r., II CSK 121/09, "Izba Cywilna" 2010, nr 4, s. 38, z dnia 20
sierpnia 2009 r., II CSK 137/09, nie publ., wyrok z dnia 11 grudnia 2009 r., V CSK
175/09, nie publ., wyrok z dnia 3 lutego 2010 r., II CSK 444/09, nie publ., wyrok z
dnia 6 maja 2010 r., II CSK 626/09, nie publ.,wyrok z dnia 6 października 2010 r., II
CSK 156/10, nie publ. oraz uchwała Sądu Najwyższego z dnia 17 czerwca 2005 r.,
III CZP 29/05, OSNC 2006, nr 4, poz. 64). Odmienne odosobnione stanowisko
wyrażone zostało jedynie w wyroku z dnia 9 marca 2007 r. II CSK 457/06 (nie
publ.).
Jednym z roszczeń właściciela przewidzianych w art. 224 § 2 i art. 225 k.c.
jest roszczenie o naprawienie szkody za pogorszenie rzeczy. Istnieje ono wtedy,
gdy działania lub zaniechania posiadacza prowadzą do obniżenia wartości
użytkowej lub ekonomicznej rzeczy (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 26 lutego
1969 r., II CR 13/69, nie publ. oraz z dnia 11 grudnia 2009 r., V CSK 175/09, nie
publ.). Roszczenie to zostało ukształtowane w sposób szczególny zarówno co do
przesłanek powstania, jak i jego zakresu. Odpowiedzialność posiadacza w złej
wierze jest odpowiedzialnością niezależną od winy (za sam skutek) i obejmuje
przypadkowe uszkodzenie lub utratę rzeczy. Z kolei odrębność uregulowania
zakresu obowiązku naprawienia szkody polega w pierwszym rzędzie na tym, że
posiadacz w złej wierze odpowiada tylko do wartości rzeczy, a więc z wyłączeniem
utraconych korzyści, co wynika z ogólnych założeń roszczeń uzupełniających oraz z
art. 224 k.c., w którym jest mowa o odpowiedzialności „za zużycie, pogorszenie lub
utratę rzeczy”, a nie o odpowiedzialności „w związku ze zużyciem, pogorszeniem
lub utratą rzeczy” (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 7 stycznia 1998 r., III
CZP 62/97, OSNC 1998, nr 6, poz. 91 oraz wyroki Sądu Najwyższego z dnia 11
grudnia 2009 r., V CSK 175/09, nie publ. i z dnia 24 marca 2010 r., V CSK 317/09,
nie publ.). Regulacja roszczenia o naprawienie szkody z powodu pogorszenia
rzeczy – jak i innych roszczeń uzupełniających – choć ma charakter szczególny,
jest niezupełna, a zatem w kwestiach nieuregulowanych w art. 224 § 2 i w art. 225
k.c. trzeba sięgać do przepisów ogólnych o zobowiązaniach, np. do art. 361 § 1 k.c.
Należy zastrzec, że skoro zagadnienie dotyczy tego, czy na podstawie art. 225 w
związku z art. 230 k.c. właściciel może żądać od posiadacza służebności
naprawienia szkody polegającej na zmniejszeniu wartości rynkowej gruntu i
wynikającej z samego zbudowania na nim oraz eksploatacji urządzeń służących do
przesyłu energii elektrycznej, to dla jego rozstrzygnięcia nie miał znaczenia problem
zbiegu omawianego roszczenia z odpowiedzialnością odszkodowawczą na
zasadach ogólnych.
Jak podniesiono w literaturze, szkoda w postaci zmniejszenia wartości
nieruchomości występuje wtedy, gdy tego rodzaju „obniżka” ma charakter trwały i
nieodwracalny. Nie można natomiast – jak zauważył Sąd Okręgowy – ocenić
trwałości „pogorszenia”, gdy właścicielowi przysługuje roszczenie negatoryjne i
może on doprowadzić do przywrócenia stanu zgodnego z prawem. Z tego względu,
dopóki przysługuje mu to roszczenie, dopóty nie może żądać pieniężnego
naprawienia szkody w postaci obniżenia wartości nieruchomości na skutek
posadowienia i eksploatacji na nieruchomości urządzeń elektroenergetycznych.
Jego utrata wiąże się z reguły z uzyskaniem przez przedsiębiorstwo energetyczne
tytułu prawnego do korzystania z nieruchomości (umownego, administracyjnego,
sądowego), a to jest z kolei związane z obowiązkiem zapłaty właścicielowi
odpowiedniego ekwiwalentu, co także wyklucza odszkodowanie (por. uchwałę Sądu
Najwyższego z dnia 8 września 1988 r., III CZP 76/88, OSNCP 1989, nr 11, poz.
182).
W judykaturze wyrażono pogląd, że nie stanowi pogorszenia rzeczy
zmniejszenie jej wartości, które podlega kompensacji w ramach wynagrodzenia za
korzystanie z rzeczy, a więc np. normalne jej zużycie eksploatacyjne, gdyż w
przeciwnym razie posiadacz płaciłby podwójnie (por. wyrok Sądu Najwyższego z
dnia 26 lutego 1969 r., II CR 13/69, nie publ.). Trzeba się zgodzić z zapatrywaniem,
że choć roszczenie o wynagrodzenie za korzystanie z rzeczy nie ma charakteru
odszkodowawczego, gdyż jego wysokość nie zależy od tego, czy właściciel poniósł
jakikolwiek uszczerbek, to może ono realizować różne cele gospodarcze, w tym
kompensować koszty, które właściciel poniósł przez to, że był np. zmuszony do
korzystania z cudzej nieruchomości zamiast własnej albo utracił korzyści, jakie by
uzyskał wynajmując lub wydzierżawiając rzecz. Trafne jest więc stanowisko, że
wynagrodzenie za tzw. bezumowne korzystanie z rzeczy może spełniać cele
odszkodowawcze. Należy dodać, że o jego wysokości decyduje wynagrodzenie
rynkowe, jakie nieuprawniony posiadacz musiałby zapłacić za korzystanie z danego
rodzaju rzeczy przez czas trwania tego władztwa, gdyby było ono oparte na tytule
prawnym (por. uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 10 lipca
1984 r., zasada prawna, III CZP 20/84, OSNCP 1984, nr 12, poz. 209 oraz uchwały
Sądu Najwyższego z dnia 7 stycznia 1998 r., III CZP 62/97, OSNC 1998, nr 6, poz.
91 i z dnia 13 marca 2008 r., III CZP 3/08, OSNC 2009, nr 4, poz. 53).
Z poczynionych uwag można wywieść wniosek, że uszczerbek właściciela
związany z pogorszeniem nieruchomości tylko w następstwie zbudowania na niej i
eksploatacji urządzeń elektroenergetycznych jest rekompensowany świadczeniem,
jakie może on uzyskać za obciążenie jego prawa służebnością przesyłu.
Wynagrodzenie za ustanowienie służebności (art. 3052
k.c.) powinno równoważyć
wszelki uszczerbek związany z trwałym obciążeniem nieruchomości (por. np.
uchwała Sądu Najwyższego z dnia 8 września 1988 r., III CZP 76/88 i
postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 2 czerwca 2000 r., II CKN 1060/98, nie
publ.). W tym stanie rzeczy dla rozstrzygnięcia przedstawionego zagadnienia
znaczenie miała odpowiedź na pytanie, czy gdy żądanie odszkodowania dotyczy
uszczerbku powstałego w następstwie zbudowania oraz eksploatacji urządzeń
elektroenergetycznych, można przyjąć, że ma on charakter trwały i nieodwracalny.
Za negatywną odpowiedzią przemawia unormowanie zawarte w art. 3052
§ 2 k.c.,
który uprawnia właściciela do wystąpienia z roszczeniem o ustanowienie
służebności przesyłu za odpowiednim wynagrodzeniem.
Ze względu na wagę roszczenia określonego w tym przepisie,
zapewniającego uporządkowanie stanu prawnego nieruchomości, uzasadniony jest
wniosek, że należy dać mu pierwszeństwo przed roszczeniem odszkodowawczym z
tytułu pogorszenia rzeczy w wyniku zbudowania i normalnej eksploatacji urządzeń
elektroenergetycznych. Można natomiast dochodzić naprawienia szkody z powodu
pogorszenia rzeczy związanego z nieprawidłowym korzystaniem z niej (np. w
wyniku wycieku z nieszczelnego ropociągu doszło do skażenia nieruchomości albo
wskutek pożaru wywołanego awarią instalacji elektrycznej zniszczeniu uległy części
składowe gruntu: budynek, roślinność itp.). Omawiane roszczenie jest jednym z
roszczeń uzupełniających, a zatem pierwszeństwo mają roszczenia, których
realizacja prowadzi do powstania prawa skutecznego erga omnes.
Z tych względów właściciel nieruchomości nie może skutecznie dochodzić od
nieuprawnionego posiadacza służebności przesyłu naprawienia szkody z powodu
obniżenia wartości tej nieruchomości, związanego z normalnym korzystaniem z
nieruchomości w zakresie odpowiadającym treści takiej służebności (art. 224 § 2
oraz 225 k.c.).

III CZP 43/11

Powołane przepisy:

Informacje o źródle orzeczenia:

Dodatkowe informacje:

Pełny tekst orzeczenia