Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 229/08
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 20 stycznia 2009 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Helena Ciepła (przewodniczący)
SSN Jan Górowski (sprawozdawca)
SSA Bogumiła Ustjanicz
w sprawie z powództwa B.O. i A.O.
przeciwko Telekomunikacji Polskiej Spółce Akcyjnej
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 20 stycznia 2009r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 2 października 2007 r., sygn. akt [...],
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Pozwem z dnia 26 kwietnia 2004 r., powodowie wnieśli o zasądzenie od
Telekomunikacji Polskiej S.A. kwoty 463 800 zł za bezumowne korzystanie z
nieruchomości stanowiącej własność powodów, oraz kwoty 200 000 zł tytułem
odszkodowania za obniżenie wartości tej działki, w związku z usytuowaniem na niej
podziemnych instalacji pozwanej.
Wyrokiem z dnia 26 września 2006 r. Sąd Okręgowy zasądził od pozwanej
na rzecz powodów kwotę 76 834,61 zł tytułem odszkodowania za utratę wartości
nieruchomości, oraz kwotę 66 820,03 zł tytułem wynagrodzenia za bezumowne
korzystanie z przedmiotowej działki i w pozostałej części powództwo oddalił.
Sąd pierwszej instancji ustalił, że na podstawie umowy darowizny z dnia
4 stycznia 1995 r. powodowie nabyli położoną w B. działkę nr [...] o pow. 1,0850
ha, objętą księgą wieczystą nr [...], na której zamierzali wybudować dom oraz
hurtownię materiałów budowlanych i stali. W dniu 7 listopada 2000 r. burmistrz
Miasta i Gminy S. wydał decyzję o ustaleniu warunków zabudowy i
zagospodarowania tego terenu dotyczącą hurtowni oraz budynku mieszkalnego.
Obecnie na tej nieruchomości znajduje się mały lokal mieszkalny oraz przenośny
garaż. Przez działkę nr [...] przebiegają instalacje: kabla dalekosiężnego KPM 8207
położonego w 1957 r., nieczynnego od 2001 r., kabla światłowodowego położonego
w 1993 r., kabla magistralnego XTKMX 150 x 4 x 98 położonego w 1997 r. Dwie
ostatnie instalacje zostały położone na nieruchomości bez powiadomienia o tym
powodów oraz stosownych organów. Kable te umiejscowione są obok płotu
wyznaczającego granice nieruchomości, w niewielkiej odległości od drogi, przy
skarpie obejmującej teren działki [...] nie stanowiącej własności powodów. Poza
skarpą teren ten jest płaski.
Pomimo przeznaczenia w planie zagospodarowania przestrzennego działki
pod zabudowę, nie jest możliwe jej wykorzystanie do tego celu, gdyż usytuowanie
kabli, stanowi przeszkodę do poprowadzenia do nieruchomości dróg dojazdowych
dla sprzętu ciężkiego, a także poprowadzenie mediów po drugiej stronie ulicy.
W związku z tym powodowie zawarli odpłatne umowy na umieszczenie reklamy
oraz akcesoriów nagrobkowych i urządzenie parkingu przyczep kempingowych.
3
W sprawie 3087 wyrokiem z dnia 23 marca 2005 r. Sąd Okręgowy w P.
zobowiązał pozwaną Telekomunikację Polską S.A. do wydania powodom działki nr
[...], po demontażu spornych instalacji, w terminie dwóch lat od uprawomocnienia
się tego orzeczenia. Na skutek apelacji pozwanej wyrokiem z dnia 28 lutego 2006
r. Sąd Apelacyjny uchylił ten wyrok i przekazał sprawę Sądowi pierwszej instancji
do ponownego rozpoznania. Wskazał, że Sąd pierwszej instancji nie rozważył istoty
sprawy, gdyż nie zbadał, czy istnienie spornych instalacji na nieruchomości
powodów uniemożliwia im racjonalne z niej korzystanie.
Po ponownym rozpoznaniu sprawy wyrokiem z dnia 28 czerwca 2007 r. Sąd
Okręgowy w P. powództwo powodów o wydanie działki oddalił. Stwierdził, że
powodowie nie wykazali, jakoby działania pozwanego uniemożliwiały im racjonalne
korzystanie z nieruchomości. Podniósł, że przedmiotowe kable zajmują tylko
niewielką część przedmiotowej działki i w żaden sposób nie uniemożliwiają
posadowienie na niej budynków, a także, iż istniejący na gruncie stan nie
uniemożliwia wykonania drogi dojazdowej z drogi bocznej, która wprawdzie jest
nieutwardzona, ale stanowi faktyczny wjazd dla samochodów firmy dowożącej
nagrobki na wydzierżawioną część nieruchomości. Wykonanie drogi przez
istniejące instalacje pozwanej, zgodnie z zamysłem powodów, uniemożliwia brak
akceptacji tego projektu przez dyrekcję Budowy Dróg i Autostrad, ze względu na
zagrożenie bezpieczeństwa komunikacyjnego.
Sąd pierwszej instancji ocenił żądanie powodów w zakresie wynagrodzenia
za bezumowne korzystanie z nieruchomości jako uzasadnione na podstawie art.
224 k.c. i stwierdził, że jego wysokość powinna być równa kwocie, jaką posiadacz
musiałby zapłacić właścicielowi nieruchomości, gdyby jego posiadanie opierało się
na prawie i jaką w danych okolicznościach mógłby on uzyskać, gdyby oddał ją
w bezpłatne użytkowanie. Przyjął, jako obszar wyłączony z użytkowania
powierzchnię 2 242 m2
na podstawie operatu geodety i posłużył się stawką
wynikającą z opinii biegłego.
Zdaniem tego Sądu samoistny posiadacz nieruchomości w złej wierze, na
gruncie art. 225 i 224 § 2 k.c. ponosi odpowiedzialność za jej pogorszenie,
wykraczające poza następstwa prawidłowego używania. Posadowienie na
4
nieruchomości czterech kabli i w następstwie niemożliwość przeprowadzenia do
niej dojazdu znacząco obniżyło możliwość jej zabudowy i wykorzystania dla celów
gospodarczych. W związku z tym zasądził odszkodowanie za utratę wartości
nieruchomości w kwocie 76 834,61 zł, w ślad za wyliczeniem dokonanym przez
biegłego.
W wyniku apelacji pozwanej wyrokiem częściowym z dnia 23 maja 2007 r.
Sąd Apelacyjny zmienił zaskarżony wyrok w pkt I B, tj. w części dotyczącej
odszkodowania za bezumowne korzystanie z nieruchomości, w ten sposób, że
zasądził od pozwanej na rzecz powodów kwotę 33 410,20 zł i w pozostałym
zakresie powództwo dotyczące tego żądania oddalił. Wskazał, że linie
energetyczne zajmują tylko część nieruchomości powodów i w rezultacie
powodowie mogą swobodnie korzystać z działki w pozostałym zakresie.
Przeprowadził dowód z mapy zasadniczej i stwierdził istnienie działki [...], której
powodowie nie są właścicielami, położonej wzdłuż ul. G. oraz podniósł, że
wysokość wynagrodzenia jest proporcjonalna do stopnia ingerencji posiadacza w
treść prawa własności (por. uzasadnienie uchwały Sądu Najwyższego z dnia
17 czerwca 2005 r. III CZP 29/05, OSP 2006, nr 1, poz. 35). Ustalił także, że dwie
linie: dalekosiężna KPM 8007- nieczynna od 2001 r. i światłowodowa, znajdują się
na działce [...].
Wskazał, że co do roszczenia o wynagrodzenie za bezumowne korzystanie
z nieruchomości nie ma znaczenia okoliczność, że kable znajdują się poza
wyznaczonym terenem zabudowy.
Odnosząc się do żądania odszkodowania za obniżenie wartości
nieruchomości, wskazał na jego związek z roszczeniem o usunięcie z działki
powodów kabli telekomunikacyjnych. Wyraził pogląd, że roszczenie to może
powstać gdy nastąpiła utrata roszczenia negatoryjnego, co zwykle wiąże się
z uzyskaniem przez pozwanego tytułu prawnego do korzystania z nieruchomości.
Powodowie nie mogą więc żądać odszkodowania za obniżenie wartości
nieruchomości związanego z naruszeniem własności, tak długo, dopóki przysługuje
im roszczenie określone w art. 222 § 2 k.c. Z tego względu postępowanie w tym
zakresie zawiesił na podstawie art. 177 § 1 k.p.c.
5
Wyrokiem końcowym z dnia 2 października 2007 r. Sąd Apelacyjny oddalił
apelację pozwanej w pozostałej części. Dodatkowo ustalił, że prawomocnym
wyrokiem z dnia 28 czerwca 2007 r. Sąd Okręgowy oddalił powództwo powodów o
usunięcie przez pozwanego z przedmiotowej nieruchomości magistral
telekomunikacyjnych. Zainstalowanie przewodów stanowiących część infrastruktury
pozwanego przedsiębiorstwa przesyłowego stanowiło obniżenie walorów
użytkowych gruntu, co dla powodów jest równoczesne z uszczerbkiem
majątkowym. Powodowie wykazali, że na skutek umieszczenia spornej instalacji
zostało znacznie utrudnione rozpoczęcie działalności gospodarczej w postaci
hurtowni materiałów budowlanych oraz stali. Pozwana korzysta z nieruchomości
powodów bez podstawy prawnej, gdyż do zawarcia umowy pomiędzy stronami nie
doszło i nie zostały przedłożone decyzje administracyjne, legalizujące położenie
kabli na spornym gruncie, a ewentualna zgoda poprzednika prawnego powodów
nie jest dla nich wiążąca (por. uzasadnienie postanowienia Sądu Najwyższego z
dnia 21 maja 2002 r., III CZP 27/02, OSNC 2003, nr , poz. 67). Skoro do zawarcia
umowy nie doszło, pozwana powinna była wystąpić do starosty o wydanie decyzji
na podstawie art. 124 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce
nieruchomościami.
W rezultacie przyjął, że korzystanie przez pozwaną z nieruchomości
powodów ma charakter nielegalny i zawiniony. Uznał, że dotyczy to wszystkich linii,
a nie tylko tych, które zostały zainstalowane w 1997 r., gdyż pozwana powinna
zawrzeć umowę z powodami, także co do sieci, które zostały położone przed tym
terminem. Za bezpodstawny ocenił zarzut pozwanej, że infrastruktura
telekomunikacyjna została umieszczona poza wyznaczonym obszarem zabudowy,
skoro w myśl art. 43 ust. 1 ustawy z dnia 21 marca 1985 r. o drogach publicznych
(jedn. tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 204, poz. 2886 ze zm.), obiekty budowlane
w wypadku drogi krajowej, która biegnie wzdłuż działki powodów powinny być
usytuowane od zewnętrznej krawędzi jezdni co najmniej w odległości 10 m
w terenie zabudowanym, natomiast przedmiotowe linie telekomunikacyjne znajdują
się około 20 m od jezdni. Zainstalowanie przewodów, z natury nieusuwalne, jeżeli
nawet nie powoduje degradacji gruntów, albo nie niweczy ich dotychczasowego
przeznaczenia, zwykle oznacza obniżenie jego walorów, co dla właściciela jest
6
równoznaczne z uszczerbkiem majątkowym (por. uzasadnienie uchwały Sądu
Najwyższego z dnia 10 listopada 2005 r., III CZP 80/05, OSNC 2006, nr 9, poz.
146). Przyjął, że nieruchomość powodów pozostała niezabudowana, ze względu na
utrudnienia wykonania wjazdów dla ciężkich pojazdów kołowych o dużych
gabarytach. Dotyczy to zbudowania koryta pod wjazdy, skoro przedmiotowe kable
leżą niewiele ponad 0,5 m od powierzchni gruntu. Jednocześnie zauważył, że
biegły nie stwierdził braku możliwości zbudowania wjazdów przez instalacje, ale
wskazał, że występują utrudnienia ich wykonania z tego powodu.
Pozwana w skardze kasacyjnej opartej na podstawie naruszenia prawa
materialnego przez oczywiste naruszenie art. 225 w zw. z art. 361 k.c. oraz
naruszeniu przepisów postępowania w stopniu mającym wpływ na wynik sprawy, tj.
art. 379 pkt 4 k.p.c. w zw. z art. 48 § 1 pkt 1 k.p.c. i art. 378 § 1 k.p.c., wniosła
o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i przekazanie sprawy do ponownego
rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Sędzia jest wyłączony z mocy ustawy na podstawie art. 48 § 1 pkt 1 k.p.c.
między innym w sprawie, w której z jedną ze stron pozostaje w takim stosunku
prawnym, że jej wynik oddziaływa na jego prawa i obowiązki. Chodzi więc w tym
wypadku o bezpośrednie oddziaływanie zapadłego wyroku na stosunek prawny
istniejący pomiędzy sędzią, a jedną ze stron, których sprawę miałby rozstrzygać.
Innymi słowy, w świetle dyspozycji tej normy wynik sprawy nie powinien mieć
wpływu na jego prawa bądź obowiązki. Fakt, że sędzia jest współwłaścicielem innej
nieruchomości na której znajdują się urządzenia pozwanej o nieuregulowanym
stanie prawnym oraz, że istnieje pozasądowy spór, co do wysokości roszczeń
pieniężnych tych współwłaścicieli w odniesieniu do Telekomunikacji Polskiej S.A.,
nie oznacza, iż rozpoznawana sprawa wywrze wpływ na zakres jego praw
i obowiązków dotyczących przecież innej nieruchomości. Skoro więc, w świetle
wskazanych okoliczności, wynik sprawy nie oddziaływa w sensie prawnym na
roszczenia wskazanego sędziego, to nieuzasadniony był zarzut obrazy art. 48 § 1
pkt 1 k.p.c., a więc nie zachodziła nieważność postępowania na skutek udziału
w wydaniu zaskarżonego wyroku sędziego wskazanego w skardze kasacyjnej
7
(art. 379 pkt 4 k.p.c.). Pozwana nie podniosła natomiast zarzutu obrazy art. 49
k.p.c. ani też nie składała wniosku o wyłączenie sędziego na tej podstawie.
W apelacji Telekomunikacja S.A. między innymi podniosła,
że bezpodstawnie Sąd pierwszej instancji uznał za wyłączony z użytkowania
powodów, w wyniku przebiegu urządzeń telekomunikacyjnych po działce [...]
obszar o pow. 2 242 m2
, z odwołaniem się do prywatnej ekspertyzy sporządzonej
przez inż. B.W., oraz że oparł się on na opinii biegłego rzeczoznawcy majątkowego
przy jednoczesnym odrzuceniu sformułowanych w niej wniosków.
Trzeba zgodzić się ze skarżącą, że biegły rzeczoznawca w swojej opinii
wskazał, że działanie pozwanej uzasadniało uwzględnienie roszczeń w zakresie
całej powierzchni działki powodów, tj. 10 580 m2
i wniosek ten sąd odrzucił.
Wprawdzie odwołał się w tej kwestii do prywatnej ekspertyzy B.W., tj. do
wskazywanej przez niego powierzchni 2 242 m2
, lecz strona pozwana zaprzeczyła
tej okoliczności, odwołując się w tej materii z kolei do prywatnej ekspertyzy M. W.,
który określił ten obszar na 273 m2
. Poza tym w wyroku częściowym, na podstawie
oświadczeń obydwu stron złożonych na rozprawie apelacyjnej, Sąd Apelacyjny
stwierdził, że tylko dwie przedmiotowe linie są usytułowane na działce powodów, a
dwie pozostałe na działce osób trzecich nr [...].
Sąd Apelacyjny w zaskarżonym skargą kasacyjną wyroku końcowym nie
odniósł się do powyższych zarzutów i tym samym naruszył w stopniu mającym
wpływ na wynik sprawy art. 378 § 1 k.p.c. Dodać się godzi, że Sąd powinien ocenić
opinię biegłego pod względem fachowości, rzetelności, i logiczności. Może pominąć
oczywiste błędy rachunkowe, nie może jednak w miejsce wniosków biegłego
wprowadzać własnych twierdzeń wymagających wiadomości specjalnych (por. np.
wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19 grudnia 1990 r., I PR 148/90, Przegląd Sądowy
1992, nr 4 s. 71 i postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 9 maja 2000 r., IV CKN
1209/00, LEX nr 5265).
Pozasądowe ekspertyzy sporządzone na zlecenie strony nie są dowodem
z opinii biegłego (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 8 czerwca 2001 r. l PKN
468/00, OSNP 2003, nr 8, poz. 197). Stanowią tylko umotywowane z punktu
widzenia wiadomości specjalnych stanowisko strony, a więc nie mogły być
8
podstawą wniosków Sądu pozostających w opozycji do stanowiska strony
przeciwnej (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 11 czerwca 1974 r. II CR 260/74,
LEX 7517 i z dnia 12 kwietnia 2002 r., l CKN 92/00, LEX 53932).
Nie można także odeprzeć zarzutu naruszenia art. 225 k.c. w zw. z art. 361
k.c. Sąd pierwszej instancji zastosował w sprawie art. 224 w zw. z art. 225 k.c.
Tymczasem posiadanie pozwanej, znajdujących się na działce powodów
przewodów telekomunikacyjnych nie jest posiadaniem samoistnym,
lecz posiadaniem w granicach służebności, a więc posiadaniem zależnym.
Do roszczenia powodów mógł mieć zatem zastosowanie art. 230 k.c. w zw. z art.
352 § 2 k.c. (por. np. uzasadnienie uchwały Sądu Najwyższego z dnia 17 czerwca
2005 r., III CZP 29/05, OSNC 2006, nr 4, poz. 64 i wyrok Sądu Najwyższego z dnia
25 lutego 2004 r., II CK 32/03, LEX 162199). Niewątpliwie stopień ingerencji
takiego posiadacza zależnego w treść prawa własności jest o wiele mniejszy jak
posiadacza samoistnego nieruchomości, a od zakresu tej ingerencji jest
uzależniona wielkość obniżenia wartości nieruchomości, czego nie brał pod uwagę
ani biegły, jak i Sądy pierwszej i drugiej instancji.
Na marginesie trzeba zauważyć, że skarżąca Spółka wbrew stanowisku
Sądu Apelacyjnego zakwestionowała wyliczenia biegłego, także w zakresie
obniżenia wartości nieruchomości, skoro jednoznacznie zarzuciła, że przewody
pozwanej zajmują mniejszą powierzchnię działki powodów, niż wynikało to nie tylko
z opinii biegłego sądowego, ale z prywatnej ekspertyzy B.W., bo zaledwie pow. 273
m2
.
Z tych względów Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji (art. 39815
§ 1 k.p.c.).