Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 175/09
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 11 grudnia 2009 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Józef Frąckowiak (przewodniczący)
SSN Irena Gromska-Szuster
SSN Grzegorz Misiurek (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa M.M.
przeciwko G. Spółce Akcyjnej
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 11 grudnia 2009 r.,
skargi kasacyjnej powoda od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 5 listopada 2008 r.,
sygn. akt [...],
oddala skargę kasacyjną i zasądza od powoda na rzecz
pozwanej 1.800 (tysiąc osiemset) zł tytułem zwrotu kosztów
postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Sąd Okręgowy w K. wyrokiem z dnia 22 lutego 2008 r. zasądził od pozwanej
G. Spółki Akcyjnej na rzecz powoda M.M. kwotę 4.633,47 zł z ustawowymi
odsetkami od 15 września 2006 r. oraz trzykrotnie kwoty 364,85 zł z ustawowymi
odsetkami od: 20 października 2006 r., 20 listopada 2006 r. i 20 grudnia 2006 r.,
łącznie - 5.728.02 zł, oddalił dalej idące powództwo i orzekł o kosztach procesu.
Podstawę tego rozstrzygnięcia stanowiły następujące ustalenia i wnioski.
W dniu 30 grudnia 2002 r. powód kupił od J.K. za cenę 50.000 zł
nieruchomość gruntową położoną w Z., składającą się z działek oznaczonych w
ewidencji gruntów numerami 414/127, 903/128 i 904/128, przeznaczonych -
zgodnie z planem zagospodarowania przestrzennego - pod budownictwo
mieszkaniowe. Nad działkami tymi przebiega linia energetyczna 20 kV,
wybudowana w latach 1980-1982 na zlecenie „H.” w O. Pozwana przejęła tę linię
w latach 90-tych, przy czym zasady i warunki tego przejęcia nie zostały wykazane.
W dniu 20 grudnia 2005 r. Burmistrz Miasta O. wydał decyzję o zatwierdzeniu
podziału nieruchomości powoda i wydzieleniu z niej dziesięciu działek.
W aktualnym planie zagospodarowania przestrzennego działki te przeznaczone są
na cele zabudowy mieszkaniowo-usługowej.
Sąd Okręgowy podzielił stanowisko powoda, że zgłoszone przez niego
roszczenia podlegają ocenie na podstawie art. 224 § 2, 225 i 230 k.c.
Pozwany korzysta z urządzeń ingerujących w sferę własności powoda bez
podstawy prawnej. Nie wykazał bowiem, aby podmiot, od którego przejął linię
energetyczną, wybudował ją legalnie za zgodą właściciela nieruchomości.
Pozwany winien być zatem traktowany jako posiadacz zależny w złej wierze.
Linia energetyczna niewątpliwie zmniejsza wartość nieruchomości powoda.
Zapłacona przez niego cena nabycia nieruchomości (50.000 zł) była jednak niższa
od jej wartości rynkowej, uwzględniającej ograniczenia wynikające
z przeprowadzenia linii energetycznej (90.841 zł). Skoro powód zrekompensował
sobie zmniejszenie wartości nieruchomości już chwili jej zakupu, to żądanie
wyrównania uszczerbku z tego tytułu – określonego przez powoda na kwotę
53.160 zł - jest bezzasadne.
3
Sąd Okręgowy uznał za usprawiedliwione – co do zasady - jedynie
roszczenie o zapłatę wynagrodzenia za korzystanie z nieruchomości. Opierając się
na opinii biegłej – rzeczoznawcy majątkowego przyjął, że powód doznaje
ograniczenia w możliwości korzystania z nieruchomości w pasie gruntu
o powierzchni 520,4 m2
, w związku z czym należne mu wynagrodzenie za sporny
okres, obliczone według stawek ustalonych w oparciu o stopę kapitalizacji, zamyka
się kwotą 5.728 zł. W konsekwencji stwierdził, że żądanie zasądzenia z tego tytułu
wynagrodzenia według stawki czynszu 3.000 zł miesięcznie nie znajduje żadnego
uzasadnienia.
Sąd Apelacyjny, na skutek apelacji obu stron, wyrokiem z dnia 5 listopada
2008 r. zmienił wyrok Sadu Okręgowego w ten sposób, że zasądził od pozwanej na
rzecz powoda kwotę 6.777,40 zł z ustawowymi odsetkami od 16 marca 2006 r.,
umorzył postępowanie w zakresie żądania zapłaty wynagrodzenia za okres od 1
stycznia 2006 r., oddalił powództwo i apelacje stron w pozostałej części i orzekł o
kosztach procesu. Sąd Apelacyjny podzielił ocenę Sądu pierwszej instancji co do
bezzasadności roszczenia o zapłatę odszkodowania z tytułu pogorszenia
nieruchomości powoda. Wskazał przy tym, że pozwany korzysta z części tej
nieruchomości w zakresie odpowiadającym treści służebności, co – stosownie do
art. 352 k.c. – uzasadnia rozpoznanie zgłoszonych roszczeń przez pryzmat art.
224 § 2 i art. 225 k.c. Przeprowadzenie linii energetycznej wysokiego napięcia nad
nieruchomością niewątpliwie ogranicza właściciela tej nieruchomości w
wykonywaniu przysługujących mu uprawnień. Powód nabywając nieruchomość
miał jednak świadomość tych ograniczeń i zapłacił za nią cenę prawie o połowę
niższą od wartości uwzględniającej ten stan rzeczy. Pogorszenie rzeczy oznacza
trwałą utratę pewnych jej właściwości. Tymczasem w rozpoznawanej sprawie
sytuacja taka nie występuje. Przedmiotowa nieruchomość nie została do tej pory
w żaden sposób zagospodarowana, a powód podjął działania w celu usunięcia linii
energetycznej. Zrealizowanie tego zamiaru wyeliminuje ograniczenia w korzystaniu
z nieruchomości. Powód nie wykazał też, aby doznał szkody w postaci utraconych
korzyści, jakie mógłby osiągnąć sprzedając wydzielone działki bez istniejącej linii
energetycznej.
4
Sąd Apelacyjny, podzielając częściowo zarzut powoda, ustalił,
że powierzchnia części nieruchomości, z której korzysta pozwana, wynosi 1092 m2
.
Po przeliczeniu należnego powodowi wynagrodzenia za okres objęty żądaniem
pozwu - według stawek wskazanych przez biegłą w opinii – wyliczył to
wynagrodzenie na sumę 6.777,40 zł. Uwzględniając w tym zakresie powództwo
wskazał, że wynagrodzenie za bezumowne korzystanie z rzeczy nie jest
świadczeniem okresowym, stąd też nie ma podstaw do jego rozdrabniania ani
zasądzania na przyszłość. Wobec zaś cofnięcia żądania zapłaty wynagrodzenia za
okres po wytoczeniu powództwa, umorzył postępowanie w tym zakresie.
W skardze kasacyjnej, opartej na obu podstawach określonych w art. 3983
§ 1 k.p.c., powód wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku oraz poprzedzającego
go wyroku Sądu pierwszej instancji i przekazanie sprawy temu Sądowi do
ponownego rozpoznania, ewentualnie o uchylenie wyroku Sądu Apelacyjnego
i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania temu Sądowi.
W ramach podstawy naruszenia przepisów postępowania skarżący podniósł
zarzuty obrazy:
- art. 316 § 1, 328 § 2 w związku z art. 382 k.p.c. przez wydanie
rozstrzygnięcia bez uwzględnienia dokonanego przez powoda podziału
nieruchomości i wydzielenia z niej dziesięciu działek oraz pominięcie
w uzasadnieniu wyroku wpływu tego podziału na wysokość szkody;
- art. 382, 233 § 1 i 316 § 1 k.p.c. w związku z art. 328 § 2 i 391 § 1 k.p.c.
przez zaniechanie wszechstronnego rozważenia zebranego w sprawie
materiału dowodowego i pominięcie ustaleń wynikających z opinii biegłej,
dotyczących wzrostu wartości działek powoda oraz uznanie tej opinii za
rzetelną pomimo dokonania ustaleń sprzecznych z tą opinią, tj. ustalenia
innej wielkości obszaru zajętego przez pozwaną;
- art. 217 § 2, 278, 286 oraz art. 381 i 382 k.p.c. przez bezzasadne oddalenie
wniosku powoda o dopuszczenie dowodu z opinii kolejnego biegłego
i zaaprobowanie oddalenia takiego wniosku przez Sąd pierwszej instancji;
- art. 217 § 2, 278, 381 i 382 k.p.c. przez bezzasadne oddalenie wniosku
o uzupełnienie opinii biegłej w przedmiocie wpływu podziału nieruchomości
5
na wysokość szkody wyrządzonej bezprawnym przeprowadzeniem linii
energetycznej i korzystaniem z niej bez tytułu prawnego;
- art. 217 § 2, 278, 381 i 382 k.p.c. przez bezzasadne oddalenie wniosku
powoda o ustalenie wynagrodzenia za bezumowne korzystanie z rzeczy
w oparciu o stawki czynszu dzierżawnego wynikające z uchwały Rady
Miejskiej w O. z dnia 21 stycznia 2005 r.;
- art. 382, 232 i 328 § 2 k.p.c. przez przyjęcie, że powód nie wykazał, aby
doznał szkody w wyniku utraty korzyści, jakie mógłby osiągnąć, gdyby
sprzedał wydzielone działki w stanie wolnym od ograniczeń wynikających
z przeprowadzenia nad nimi linii energetycznej, w sytuacji, gdy wniosek
o uzupełnienie opinii biegłej w tym zakresie został oddalony;
- art. 382, 232 i 328 § 2 k.p.c. przez przyjęcie, że powód nabył nieruchomość
za cenę niższą od ceny rynkowej w sytuacji, gdy podstawę wyceny biegłej
mającej uzasadniać ten wniosek stanowiło założenie, że strefa
ograniczonego użytkowania wynosi 520,4 m2
, zaś Sąd Apelacyjny obszar
ten określił na 1092 m2
;
- art. 382 i 278 § 1 k.p.c. przez dokonanie przez Sąd Apelacyjny samodzielnie
ustaleń wymagających wiadomości specjalnych;
- art. 385 k.p.c. przez oddalenie apelacji powoda.
Podstawę naruszenia prawa materialnego skarżący wypełnił zarzutami
błędnej wykładni oraz niewłaściwego zastosowania art. 224, 225 i 230 k.c., także
niezastosowania art. 361 § 1 i 2, art. 363 § 1 i 2 oraz art. 415 k.c.
W odpowiedzi na skargę kasacyjną pozwana wniosła o jej odrzucenie, bądź
odmowę przyjęcia skargi do rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Wbrew odmiennemu zapatrywaniu skarżącego, w rozpoznawanej sprawie
nie było podstaw do przyjęcia, że żądanie zasądzenia kwoty 53.160 zł z tytułu
obniżenia wartości nieruchomości podlegało ocenie w oparciu o art. 415, 361 § 2
i art. 363 § 2 k.c. Zgłaszając to żądanie powód wskazał, że pozwana bezprawnie
ingeruje w jego prawo własności. Utrzymywał, że nie wyraził zgody na
przeprowadzenie linii energetycznej nad jego nieruchomością i, że nie uczyniła tego
również jego poprzedniczka prawna. Twierdził wreszcie, że pozwana jest
6
posiadaczem części nieruchomości w złej wierze, a eksploatowana przez nią linia
energetyczna powoduje pogorszenie należących do niego działek, a konkretnie -
zmniejsza ich wartość.
Sąd Apelacyjny trafnie uznał, że tak sformułowane żądanie zmierzało do
realizacji roszczenia właściciela nieruchomości przeciwko posiadaczowi
służebności (przesyłu), przewidzianego w art. 225 § w związku z art. 230 i art. 352
§ 2 k.c. W judykaturze dominuje pogląd - podzielany przez skład orzekający –
dopuszczający kierowanie roszczeń uzupełniających przeciwko posiadaczowi
służebności (por. m.in. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 14 grudnia 2004 r., II CK
255/04, nie publ.; z dnia 11 maja 2005 r., III CK 556/04, nie publ.; z dnia 8 czerwca
2005 r., V CK 679/2004, nie publ.; z dnia 25 listopada 2008 r., II CSK 346/08, nie
publ.; z dnia 29 kwietnia 2009 r., II CSK 560/08, nie publ.; z dnia 16 lipca 2009 r.,
I CSK 511/08, nie publ.; z dnia 20 sierpnia 2009 r., II CSK 137/09 oraz uchwałę
Sądu najwyższego z dnia 17 czerwca 2005 r., III CZP 29/05, OSNC 2006, nr 4,
poz. 64). Zauważyć należy, że również powód, reprezentowany przez
profesjonalnego pełnomocnika, konsekwentnie prezentował stanowisko,
że zgłoszone przez niego roszczenia znajdują oparcie w art. 224, 225 i 230 k.c.,
a nawet przeciwstawiał się – w związku ze stanowiskiem pozwanej kwestionującym
fakt wyrządzenia szkody – ocenie zasadności tych roszczeń na podstawie
przepisów regulujących odpowiedzialność deliktową. Wprawdzie stanowisko to nie
było dla Sądów orzekających wiążące, jednak prawidłowo one uznały,
że okoliczności przytoczone w uzasadnieniu zgłoszonych roszczeń przemawiają za
jego trafnością.
Pogorszenie rzeczy może być następstwem działania lub zaniechania
posiadacza, noszącego znamiona deliktu. Wskazane przez powoda fakty dawały
podstawę do takiej oceny, gdyż ingerencja w prawo własności, polegająca na
przeprowadzeniu linii energetycznej bez zezwolenia organu administracji i bez
zgody właściciela nieruchomości może być uznana za czyn niedozwolony
(por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 22 października 2002 r., III CZP
64/02, nie publ.). Powód nie przytoczył jednak okoliczności wskazujących na
wystąpienie dalszych przesłanek odpowiedzialności deliktowej, a nawet sprzeciwił
się potrzebie ich badania. Zarzut pominięcia przepisów kształtujących reżim tej
7
odpowiedzialności przy ocenie zasadności roszczenia z tytułu pogorszenia rzeczy
okazał się zatem chybiony. Sąd Apelacyjny prawidłowo uznał, że roszczenie to
może być rozważane na podstawie przepisów regulujących roszczenia
uzupełniające. Zbędnie jednak – czego nie dostrzegł skarżący – jako podstawę
rozstrzygnięcia powołał art. 224 § 2 k.c., skoro w sprawie bezsporne było,
że pozwany przez cały czas posiadania służebności pozostawał w złej wierze.
Odpowiedzialność takiego posiadacza reguluje art. 225 w związku z art. 230 i art.
352 § 2 k.c. Uchybienie to nie miało, rzecz jasna, wpływu na treść rozstrzygnięcia,
w związku z czym rozstrząsanie podniesionego przez skarżącego zarzutu
naruszenia art. 224 § 2 k.c. stało się bezprzedmiotowe.
Jakkolwiek odpowiedzialność za utratę, zużycie lub pogorszenie rzeczy jest
odpowiedzialnością odszkodowawczą, to uregulowana ona została w art. 224 § 2
i art. 225 k.c. w sposób szczególny. W doktrynie i w orzecznictwie podkreśla się,
że roszczenia z tego tytułu są roszczeniami odrębnymi, niezależnymi od przesłanek
odpowiedzialności deliktowej, dlatego też wymienione przepisy - w zakresie
wymienionych w nich roszczeń - wyłączają inne podstawy odpowiedzialności
posiadacza wobec właściciela (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 czerwca
2000 r., IV CKN 1159/00, Biul. SN 2000, nr 10, poz. 10). Z unormowań zawartych
w art. 224 § 2 i art. 225 k.c. jednoznacznie wynika, że posiadacz odpowiada wobec
właściciela za pogorszenie rzeczy, przez które należy rozmieć obniżenie jej
wartości użytkowej oraz ekonomicznej, wynikające z działania lub zaniechania
posiadacza. Szkodą w ujęciu wymienionych przepisów jest zatem strata właściciela
wyrażająca się w zmniejszenie jego aktywów, nie zaś utrata spodziewanych
korzyści. Naprawienie szkody w postaci lucrum cessans może nastąpić
na podstawie ogólnych przesłanek odpowiedzialności odszkodowawczej.
Bezzasadnie więc zarzucił skarżący, że Sąd Apelacyjny - z naruszeniem prawa
materialnego (art. 225 i 230 k.c.) oraz przepisów postępowania (art. 316 § 1, 328
§ 2, 382, 232, 233 § 1, 217 § 2 i 278 k.p.c.) – nie uwzględnił szkody w postaci
utraconych korzyści. Wypada w tym miejscu przypomnieć, że formułując żądanie
pozwu i przytaczając okoliczności faktyczne na jego poparcie, powód nie powoływał
się na utratę korzyści.
8
Zamierzonego skutku nie mogły wywrzeć również zarzuty podważające
rozstrzygnięcie oddalające roszczenie o naprawienie szkody z powodu pogorszenia
nieruchomości w następstwie uznania, że nabycie nieruchomości za cenę niższą
od jej wartości rynkowej wyłącza możliwość dochodzenia tego roszczenia oraz
pomimo ustalenia, że wskutek przebiegu linii energetycznej wzrost wartości
nieruchomości powoda był niższy niż wzrost wartości nieruchomości bez takiego
obciążenia. Sąd Apelacyjny nie analizował kwestii wzrostu wartości nieruchomości
we wskazanych przez skarżącego wariantach i nie dokonał przypisywanego mu
ustalenia. U podstaw kwestionowanego rozstrzygnięcia legła nie tylko ocena,
że skuteczność roszczenia odszkodowawczego wyłącza fakt zapłaty przez powoda
za nieruchomość ceny znacznie odbiegającej od jej wartości rynkowej, ale również
dalej idące zapatrywanie – że roszczenie to powstaje jedynie w przypadku trwałej
utraty przez rzecz pewnych właściwości, co w rozpoznawanej sprawie – według
Sądu Apelacyjnego - nie miało miejsca. Skarżący nie podniósł zarzutu
podważającego prawidłowość takiej wykładni art. 225 k.c.
Za chybione trzeba uznać także zarzuty zmierzające do podważenia
rozstrzygnięcia odnoszącego się do roszczenia o wynagrodzenie za korzystanie
z nieruchomości.
Zarzut błędnej wykładni art. 225 w związku z art. 230 k.c. polegającej na
uznaniu, że wynagrodzenie to należy się jedynie za pas gruntu pod linią
energetyczną i strefę ochronną w sytuacji, w której przebieg linii energetycznej
uniemożliwia powodowi korzystanie z całej działki, skonstruowany został
w oderwaniu od ustaleń faktycznych stanowiących podstawę rozstrzygnięcia.
Wbrew odmiennemu zapatrywaniu skarżącego, Sąd Apelacyjny nie stwierdził,
że ingerencja pozwanej w nieruchomość powoda jest tak daleko idąca.
Nietrafny okazał się zarzut naruszenia art. 382 i 278 § 1 k.p.c.
Opinia biegłego ma na celu ułatwienie sądowi oceny zebranego materiału, gdy
potrzebne są do tego wiadomości specjalne. Nie może ona być natomiast sama
w sobie źródłem materiału faktycznego sprawy, ani tym bardziej stanowić podstawy
ustalenia okoliczności będących przedmiotem oceny biegłego. Dlatego też
wskazane w opinii ogólne zasady sąd musi odnieść do konkretnych okoliczności
rozpoznawanej sprawy mając na uwadze ostateczne ustalenia faktyczne
9
(por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26 kwietnia 2006 r., V CSK 11/06, nie publ.).
Wbrew twierdzeniom skarżącego, Sąd Apelacyjny nie naruszył przytoczonej reguły.
Ustalając, że pas gruntu, w którym powód doznaje ograniczenia w wykonywaniu
swoich uprawnień właścicielskich wynosi 1092 m2
, Sąd ten oparł się na pisemnej
informacji Rejonu Energetycznego, zawierającej wskazania do określenia stref
ochronnych dla linii energetycznych w związku ze zmianami planu ogólnego
zagospodarowania przestrzennego miasta O. Skarżący nie kwestionował mocy
dowodowej tego dokumentu. Nie mógł zatem zasadnie twierdzić, że ustalenie to
dokonane zostało w sposób dowolny i wkraczający w sferę uprawnień biegłego.
Samo przeliczenie należnego wynagrodzenia według właściwej powierzchni strefy
ochronnej stanowiło operację rachunkową wymagającą zwykłych umiejętności
arytmetycznych. Skarżący przemilczał fakt, że dokonana w tym zakresie przez Sąd
Apelacyjny korekta okazała się dla niego korzystna. Nie podjął też próby
wykazania, że dokonanie stosownego przeliczenia wynagrodzenia przez biegłego
zapewniłoby mu skuteczniejszą ochronę.
Sąd Apelacyjny nie naruszył art. 217 § 2, 278, 381 i 382 wskutek oddalenia
roszczenia o wynagrodzenie za korzystanie nieruchomości w zakresie wynikającym
ze stawek czynszu dzierżawnego określonych w uchwale Rady Miejskiej w O. z
dnia 21 stycznia 2005 r., gdyż podstawę rozstrzygnięcia w tym zakresie stanowił
przepis prawa materialnego (art. 225 k.c.).
Nie znajduje wreszcie uzasadnienia zarzut obrazy art. 385 k.p.c. Naruszenie
tego przepisu mogłoby mieć miejsce wtedy, gdyby sąd uznał, że apelacja jest
bezzasadna i nie oddalił jej, albo, gdyby ją oddalił, uznając ją jednocześnie za
zasadną (por. m.in. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 8 maja 2002 r.,
III CKN 917/00, nie publ. oraz wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 lutego 2006 r.,
IV CK 400/05, nie publ.).
Z przytoczonych względów, uznając, że skarga kasacyjna nie zawiera
usprawiedliwionych podstaw, Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
k.p.c. orzekł,
jak w sentencji.