Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 22/15
POSTANOWIENIE
Dnia 9 grudnia 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Marian Kocon (przewodniczący)
SSN Anna Owczarek (sprawozdawca)
SSN Katarzyna Tyczka-Rote
w sprawie z wniosku M. – O. – B. Spółki Jawnej z siedzibą
w S. i G. B. Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością z siedzibą
w D.
przy uczestnictwie A. B. - jako syndyka masy upadłości Hotelu S. Spółki z
ograniczoną odpowiedzialnością w K., i innych o wpis prawa własności w księdze
wieczystej macierzystej […]
oraz wykreślenie z niej i z ksiąg wieczystych 11 współobciążonych nieruchomości
lokalowych hipoteki przymusowej łącznej w kwocie 419.998,96 zł,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 9 grudnia 2015 r.,
skargi kasacyjnej uczestnika postępowania K. W. jako wierzyciela hipotecznego
od postanowienia Sądu Okręgowego w K.
z dnia 19 maja 2014 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę do
ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu w K.,
pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach
postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Referendarz sądowy Sądu Rejonowego w K. w dniu 17 września 2013 r.
wykreślił (1) na podstawie wniosku M. – O. – B. sp. j. z siedzibą w S. oraz G. B. sp.
z o.o. z siedzibą w D., będących nabywcami przedsiębiorstwa Hotel S. sp. z o.o.
3
w K. w upadłości likwidacyjnej (Dz. Kw […]), z działu IV macierzystej księgi
wieczystej Kw nr […], prowadzonej dla zabudowanej nieruchomości położonej w D.,
oraz (2) z urzędu z działu IV ksiąg wieczystych, prowadzonych dla lokali
wyodrębnionych w budynku położonym na tej nieruchomości - hipotekę
przymusową zwykłą łączną w kwocie 419.998,96 zł, współobciążającą te
nieruchomości. Podstawą wpisu hipoteki był nakaz zapłaty Sądu Okręgowego w K.
z dnia 5 lipca 2010 r. sygn. akt […] zabezpieczający roszczenie K. W. o zapłatę.
Sąd Rejonowy w K. postanowieniem z dnia 29 listopada 2013 r., po
rozpoznaniu skargi wierzyciela K. W. (Dz. Kw […]) na wykreślenie hipoteki
przymusowej łącznej w kwocie 419.998,96 zł z ksiąg wieczystych prowadzonych
dla jedenastu wyodrębnionych lokali, w tym:
-Kw nr […], lokal nr 207, właściciele A. i T. K.,
-Kw nr […], lokal nr 231, właściciel „R.” spółka jawna B. Ś. i D. Ś.,
-Kw nr […], lokal nr 304, właściciel M.N.
-Kw nr […], lokal nr 427, właściciel J. B.,
-Kw nr […], lokal nr 333, właściciel B. K. i B. K.,
-Kw nr […], lokal nr 125, właściciel S. D.,
-Kw nr […], lokal nr 225, właściciel P. D.,
-Kw nr […], lokal nr 011, właściciel A. B.,
-Kw nr [..], lokal nr 033, właściciel A. B.,
-Kw nr […], lokal nr 007, właściciel R. D.,
-Kw nr […], lokal nr 209, właściciel Z. R.
utrzymał wskazane wpisy. Sąd ustalił, że nieruchomość objęta księgę wieczystą
[…], której właścicielem była Hotel S. sp. z o.o. w K., została zabudowana
zespołem hotelowo-wypoczynkowym. W dziale IV tej księgi wieczystej wpisano
szereg hipotek, m.in. hipotekę przymusową zwykłą w kwocie 419.998,96 zł na
rzecz K. W. W budynku hotelowym kolejno wyodrębniano lokale, które zbyto w
części osobom trzecim. W wyniku wyodrębnienia lokali hipoteka przymusowa
kaucyjna przekształciła się w hipotekę przymusową zwykłą łączną,
współobciążającą nieruchomość macierzystą oraz nieruchomości lokalowe. W dniu
18 maja 2011 r. ogłoszono upadłość likwidacyjną spółki Hotel S. sp. z o.o. w K.
Całość przedsiębiorstwa upadłego, obejmującego m.in. udział 142.498/870.773 we
4
współwłasności zabudowanej nieruchomości objętej księgą wieczystą Kw nr […],
została zbyta umową sprzedaży z dnia 9 września 2013 r. przez syndyka masy
upadłości na rzecz M. – O. – B. sp. j. z siedzibą w S. oraz G.B. sp. z o.o. z siedzibą
w D. Sąd Rejonowy stwierdził, że sprzedaż w trybie art. 313 ust. 2-4 prawa
upadłościowego i naprawczego ma skutki sprzedaży egzekucyjnej i powoduje
wygaśnięcie ograniczonych praw rzeczowych ujawnionych przez wpis w księdze
wieczystej. Opowiadając się za poglądem, że hipoteka łączna stanowi jedno prawo
rzeczowe, uznał iż wygaśnięcie hipoteki obciążającej udział upadłego
w macierzystej księdze wieczystej powoduje wygaśnięcie hipotek łącznych
obciążających wyodrębnione lokale. Skutek tego wygaśnięcia ujawniany jest
z urzędu w księgach wieczystych prowadzonych dla współobciążonych
nieruchomości, stąd na podstawie § 11 ust. 4 rozporządzenia Ministra
Sprawiedliwości z 17 września 2001 r. w sprawie prowadzenia ksiąg wieczystych
i zbioru dokumentów (Dz. U. Nr 102, poz. 1122 ze zm.) hipoteki podlegały
wykreśleniu.
Postanowieniem z dnia 19 maja 2014 r. Sąd Okręgowy w K. oddalił apelację
wierzyciela hipotecznego K. W. Podzielając podstawę faktyczną i prawną
rozstrzygnięcia Sądu pierwszej instancji wskazał, że wygaśnięcie wierzytelności
zabezpieczonej hipoteką powoduje wygaśnięcie hipoteki, co jest następstwem jej
akcesoryjnego charakteru. Zależność ta nie zachodzi w odwrotnym kierunku,
dlatego wygaśnięcie hipoteki nie pociąga za sobą wygaśnięcia zabezpieczonej
wierzytelności. Wierzyciel powinien poszukiwać w takiej sytuacji zaspokojenia z
ceny uzyskanej za zbycie majątku upadłego. Sąd uznał za trafne stanowisko
piśmiennictwa, w myśl którego hipotekę łączną należy traktować jako jedno prawo.
Ocenił, że istotne znaczenie ma sprawowanie przez upadłego zarządu nad
kompleksem wypoczynkowym, w którym znajdowały się lokale obciążone hipoteką,
stąd zbyte przedsiębiorstwo upadłej spółki obejmowało również prawo zarządu.
Wierzyciel K. W. wniósł skargę kasacyjną od postanowienia Sądu drugiej
instancji. Skarga, oparta na podstawie z art. 3983
§ 1 pkt 1 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.,
zarzuca naruszenie art. 313 ust. 2 p.u.n. poprzez błędną wykładnię i niewłaściwe
zastosowanie wyrażające się przyjęciem, że w wyniku sprzedaży w toku
postępowania upadłościowego nieruchomości współobciążonej hipoteką łączną,
5
hipoteka ta wygasa na wszystkich nieruchomościach, a nie tylko na zbytej
nieruchomości; art. 317 ust. 2 p.u.n. poprzez błędną wykładnię i niewłaściwe
zastosowanie wyrażające się przyjęciem, że w wyniku sprzedaży przedsiębiorstwa
upadłego, w skład którego wchodziła nieruchomość, dochodzi do wygaśnięcia
hipoteki łącznej także na nieruchomościach lokalowych wyodrębnionych
z nieruchomości przed sprzedażą przedsiębiorstwa i nie stanowiących jego
składnika.
Sąd Najwyższy zważył:
Hipoteka łączna stanowi wyjątek od zasady szczegółowości hipoteki,
zgodnie z którą jedna hipoteka zabezpiecza jedną wierzytelność (art. 65 ust. 1
u.k.w.h.). Powstaje ona zarówno w drodze czynności prawnej, jak i ustawy. Zgodnie
z art. 76 ust. 1 u.k.w.h., w razie podziału nieruchomości obciążonej hipoteką
obciąża się nią wszystkie nieruchomości utworzone przez podział. Ustanowienie
odrębnej własności lokali jest podziałem nieruchomości, stąd następstwem takiego
podziału, ustanowienia odrębnej własności choćby jednego lokalu w budynku
posadowionym na nieruchomości obciążonej hipoteką oraz przeniesienia własności
tego lokalu na rzecz innej osoby są zmiany dotyczące hipoteki. Co do zasady
powoduje to przekształcenie dotychczasowej i powstanie hipoteki łącznej, chyba że
taki skutek jest wyłączony na podstawie przepisów szczególnych. Warunkiem
wpisu takiej hipoteki łącznej jest obciążenie nieruchomości przed dokonaniem jej
podziału.
Konstrukcja hipoteki łącznej, jak trafnie wskazał sąd drugiej instancji, budziła
wątpliwości w orzecznictwie i piśmiennictwie. Koncentrowały się one na tym, czy
stanowi ona jedno prawo czy wielość praw obciążających różne nieruchomości.
Obecnie zdecydowanie dominuje pogląd drugi, oparty na istocie zasady
szczegółowości hipoteki. Wskazuje się, że obciążenie każdej nieruchomości
ma charakter samodzielny, czego wyrazem jest to, że każda hipoteka osobno
zabezpiecza całą wierzytelność, może stanowić przedmiot odrębnego
rozporządzenia, a wierzyciel uprawniony jest do dochodzenia jej zaspokojenia
w całości lub w części z każdej nieruchomości obciążonej według swego uznania
(por. m.in. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 4 grudnia 2009 r., III CZP
6
101/09, nie publ.). W bezpośrednim związku z powyższym zagadnieniem pozostaje
kwestia wygaśnięcia hipoteki.
Istota problemu występującego w obecnej sprawie polega na
ustaleniu jakie są następstwa umowy sprzedaży przedsiębiorstwa,
w skład którego wchodzą nieruchomości obciążone hipoteką łączną,
w szczególności czy jeżeli wchodziło ono w skład masy upadłości, to nabycie
go w stanie wolnym od obciążeń, wyłączenie odpowiedzialności nabywcy
za zobowiązania upadłego i wygaśnięcie wszelkich obciążeń na składnikach
przedsiębiorstwa, z wyjątkiem obciążeń wymienionych w art. 313 ust. 3 i 4
p.u.n. powoduje, że rozciągają się one na pozostałe nieruchomości obciążone
hipoteką łączną. Wystąpił on na znaczna skalę w odniesieniu do hipotek łącznych
ustanowionych na prawie własności zabudowanych nieruchomości należących
do przedsiębiorstwa upadłego oraz prawie własności lokali, wyodrębnionych
w budynkach posadowionych na tych nieruchomościach gruntowych.
Jak wyjaśnił Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 7 maja 2008 r., II CSK
663/07 (OSNC-ZD 2009, nr 2, poz. 47) do sprzedaży przedsiębiorstwa
jako całości w toku postępowania upadłościowego stosuje się wyłącznie
art. 317 p.u.n., a nie art. 313 p.u.n. dotyczący zbywania nieruchomości
w toku postępowania upadłościowego. Nieruchomości, będące składnikiem
przedsiębiorstwa, objęte są reżimem regulujących je przepisów dzieląc tym
samym jego losy. Nabycie przedsiębiorstwa ma charakter nabycia pierwotnego,
z wyjątkiem wskazanym art. 317 ust. 2 p.u.n. przewidującym utrzymanie w mocy
niektórych obciążeń określonych w art. 313 ust. 3 i 4 p.u.n. Konsekwentnie umowa
sprzedaży przedsiębiorstwa w toku postępowania upadłościowego jest podstawą
wykreślenia tylko tych hipotek, które obciążają nieruchomości wchodzące w skład
przedsiębiorstwa.
Wbrew stanowisku sądu drugiej instancji samodzielną podstawą takiego
wykreślenia nie mógł również być § 11 ust. 4 rozporządzenia Ministra
Sprawiedliwości z 17 września 2001 r. w sprawie prowadzenia ksiąg wieczystych
i zbioru dokumentów stanowiący, że prawa, roszczenia, inne ciężary lub
ograniczenia, które wygasły względem wszystkich nieruchomości obciążonych,
wykreśla się z urzędu we wszystkich księgach wieczystych nieruchomości
7
współobciążonych, mimo że został złożony wniosek o wykreślenie tylko w jednej
księdze wieczystej. Jak wskazuje się w judykaturze przepis ten ma jedynie
charakter normy wykonawczej procesowej (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia
5 listopada 2014 r., III CZP 77/14, OSNC 2015, nr 9, poz. 99, nie publikowane
postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 6 maja 2009 r., II CSK 670/08, z dnia
18 lutego 2010 r., II CSK 406/09, z dnia 10 listopada 2010 r., II CSK 199/10, z dnia
27 września 2012 r., III CSK 303/11, z dnia 9 maja 2014 r., I CSK 327/13).
Z tych względów decydujące znaczenie należy przypisać istocie konstrukcji
hipoteki łącznej z której wynika, że wierzyciel może - według swego uznania -
żądać zaspokojenia w całości lub w części z każdej nieruchomości z osobna,
tylko z niektórych z nich lub ze wszystkich łącznie i nie istnieniu normy materialno-
prawnej stanowiącej podstawę wykreślenia w omawianej sytuacji hipoteki łącznej
na nieruchomościach współobciążonej. Wychodząc z tego założenia judykatura
uznała, że nie następuje skutek jednoczesnego wygaśnięcia hipoteki łącznej
ustanowionej na nieruchomości, wpisanej do macierzystej księgi wieczystej
oraz ksiąg wieczystych lokali wyodrębnionych przed ogłoszeniem upadłości
(por. m.in. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 26 czerwca 2014 r., II CSK
543/13, PiP 2015, nr 6 poz. 123). Stanowisko to odnosi się zarówno do hipoteki
przymusowej kaucyjnej jak i hipoteki umownej.
W tym stanie rzeczy naruszenie wskazanych przepisów prawa materialnego
uzasadnia podstawę kasacyjną określoną art. 3983
§ 1 pkt 1 w zw. z art. 13 § 2
k.p.c. w stopniu skutkującym koniecznością wydania orzeczenia kasatoryjnego
(art. 39815
§ 1 k.p.c.).
O kosztach postępowania kasacyjnego przed Sądem Najwyższym
orzeczono w oparciu o art. 108 § 2 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 i art. 39821
k.p.c. w zw.
z art. 13 § 2 k.p.c.
8
eb