Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 443/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 8 grudnia 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Beata Gudowska (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Zbigniew Korzeniowski
SSN Krzysztof Staryk
w sprawie z wniosku S. W.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
o dobrowolne ubezpieczenie chorobowe,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 8 grudnia 2015 r.,
skargi kasacyjnej organu rentowego od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 23 lipca 2014 r.,
oddala skargę kasacyjną.
UZASADNIENIE
Wyrokiem z dnia 23 lipca 2014 r. Sąd Apelacyjny, Wydział Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych uwzględnił apelację S. W. i zmienił wyrok Sądu
Okręgowego w B. z dnia 18 lipca 2013 r., oddalający odwołanie od decyzji Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych, z dnia 30 listopada 2012 r., ustalającej podleganie
dobrowolnemu ubezpieczeniu chorobowemu z tytułu prowadzenia pozarolniczej
działalności gospodarczej w okresach od dnia 10 października 2011 r. do dnia 7
2
listopada 2011 r., od dnia 29 maja 2012 r. do dnia 31 maja 2012 r. oraz od dnia 1
lipca 2012 r. Ustaliwszy, że wnioskodawczyni podlega dobrowolnemu
ubezpieczeniu chorobowemu także w czerwcu 2012 r., Sąd drugiej instancji odniósł
się do nieuwzględnienia przez organ rentowy tego miesiąca ubezpieczenia z
powodu nieudzielenia zezwolenia na uregulowanie składki w późniejszym terminie.
Ubezpieczona podlegała ubezpieczeniu społecznemu od dnia 1 października
2011 r. na podstawie zgłoszenia do obowiązkowych ubezpieczeń społecznych oraz
do dobrowolnego ubezpieczenia chorobowego z tytułu działalności gospodarczej -
świadczenia usług reklamowych. Opłacała składkę na ubezpieczenie chorobowe od
zadeklarowanej podstawy wymiaru w kwocie 415,80 zł. Od dnia 8 listopada 2011 r.
zawiesiła prowadzenie działalności. Po jej wznowieniu w dniu 29 maja 2012 r.,
dokonała ponownego zgłoszenia do obowiązkowych ubezpieczeń społecznych i
dobrowolnego ubezpieczenia chorobowego, tyle że za maj 2012 r. zadeklarowała
składkę na ubezpieczenie chorobowe od podstawy wymiaru 867,76 zł, a za
czerwiec 2012 r. od podstawy wymiaru wynoszącej 9.115,23 zł. Składką należną za
czerwiec 2012 r. była kwota 2.907,75 zł., a skarżąca zapłaciła kwotę 2.900,40 zł.
Sąd pierwszej instancji ustalił, że kwota składki została błędnie wyliczona
przez biuro rachunkowe, które w dniu 29 sierpnia 2012 r. złożyło w imieniu
ubezpieczonej wniosek o wyrażenie zgody na opłacenie po terminie składki na
dobrowolne ubezpieczenie chorobowe za czerwiec 2012 r. Wniosek został
rozpatrzony odmownie, podobnie jak kolejne wnioski w tej sprawie, złożone przez
ubezpieczoną w dniach 24 września i 20 listopada 2012 r. Na podstawie art. 14 ust.
2 pkt 2, art. 18 ust. 8 i art. 20 ust. 1 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o
systemie ubezpieczeń społecznych (obecnie jednolity tekst: Dz.U. z 2015 r. poz.
121 ze zm.; dalej „ustawa”), stojąc na stanowisku, że nieopłacenie składki w pełnej
wysokości stanowi „nieopłacenie w terminie składki należnej na ubezpieczenie”,
Sąd ten uznał za nieskuteczne powołanie się przez odwołującą na błąd biura
rachunkowego, któremu zleciła prowadzenie swoich spraw. Przyjął, że jej
obowiązkiem było sprawdzenie, czy składka została naliczona w prawidłowej
wysokości, zwłaszcza że od czerwca 2012 r. nastąpiło znaczne jej podwyższenie.
Sąd Apelacyjny uznał, że Sąd Okręgowy dokonał błędnej oceny zebranego
w sprawie materiału dowodowego i nieprawidłowo zastosował przepisy prawa
3
materialnego. Stwierdził, że organ rentowy został wyposażony w kompetencję
wyrażenia zgody na opłacenie składki po terminie, czyli uznania, że ubezpieczenie
nie ustało, mimo nieopłacenia składki w terminie. Kompetencja ta powinna być
wykonywana według sprawdzalnych, sprawiedliwych kryteriów. Ustawa w art. 14
ust. 2 pkt 2 posługuje się pojęciem „uzasadniony przypadek”, lecz nie wymaga, aby
to był przypadek szczególnie uzasadniony lub by wystąpiły wyjątkowe okoliczności,
zatem przypadek ubezpieczonej uznał w tym rozumieniu za uzasadniony.
Skarga kasacyjna organu rentowego została wniesiona na podstawie
naruszenia prawa materialnego, tj. art. 14 ust. 2 pkt 2 ustawy przez błędną
wykładnię polegającą na przyjęciu, że zakres pojęcia „uzasadniony przypadek”, o
którym mowa w tym przepisie, obejmuje nieopłacenie należnej składki w terminie z
powodu błędu w wyliczeniu jej wysokości przez biuro rachunkowe obsługujące
płatnika. Skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i jego zmianę
przez oddalenie apelacji. Argumentował, że opłacanie składek obciąża wyłącznie
ubezpieczonego, który nie może powoływać się na błąd w działaniu podmiotu,
któremu powierzył prowadzenie spraw z zakresu rachunkowości. Osoba
prowadząca działalność gospodarczą powinna – jak stwierdził – dokładać
szczególnej staranności wymaganej od podmiotu profesjonalnego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Stosunek dobrowolnego ubezpieczenia społecznego powstaje na skutek
wyrażenia przez uprawniony podmiot woli podlegania ubezpieczeniu ujawnionej we
wniosku o objęcie ubezpieczeniem, tj. zgłoszeniu się do ubezpieczenia o
charakterze prawnokształtującym (konstytutywnym). Objęcie dobrowolnym
ubezpieczeniem chorobowym następuje od dnia wskazanego we wniosku (art. 14
ust. 1 ustawy), po którym, w czasie trwania ubezpieczenia, jego podmiot, jako
płatnik składek, obciążony jest obowiązkiem opłacenia i deklarowania składek na
ubezpieczenie społeczne w terminie oraz w prawidłowej wysokości. Ustanie
dobrowolnego ubezpieczenia następuje na skutek upadku tytułu podlegania
ubezpieczeniu, ale też - właśnie ze względu na jego dobrowolność - może być
konsekwencją działania samego ubezpieczonego. Ustawa przewiduje ustanie
4
ubezpieczenia w związku zaprzestaniem opłacania składek powiązanego z
wnioskiem o wyłączenie z ubezpieczenia, oraz ex lege, wskutek samego tylko
nieopłacenia składki w terminie. Według art. 14 ust. 2 pkt 2 ustawy, w przypadku
osób prowadzących pozarolniczą działalność i osób z nimi współpracujących,
duchownych oraz osób wymienionych w art. 7 i 10, ubezpieczenie dobrowolne
ustaje od pierwszego dnia miesiąca kalendarzowego, za który nie opłacono w
terminie należnej składki. W dawnym brzmieniu, obowiązującym do dnia 29 grudnia
1999 r., przepis art. 14 ust. 2 pkt 2 ustawy posługiwał się terminem „nieopłacenie
składek należnych za jeden pełny miesiąc”.
Sąd Najwyższy, w niniejszej sprawie, w której składka na ubezpieczenie
chorobowe skarżącej - ubezpieczonej dobrowolnie została opłacona w terminie,
lecz w zaniżonej wysokości, uznał, że rozpoznanie skargi kasacyjnej wymaga
rozstrzygnięcia, czy określony w art. 14 ust. 2 pkt 2 ustawy skutek prawny,
polegający na ustaniu ubezpieczenia dobrowolnego, wywoływany jest takim
właśnie działaniem ubezpieczonego, a w szczególności czy ustanie ubezpieczenia
społecznego jest tylko wynikiem niepłacenia składki w ogóle, czy także opłacenia
jej w niewłaściwej (niższej) kwocie. Jeżeli nie ma wątpliwości, że ubezpieczenie
ustaje zawsze, gdy składka nie jest opłacona, musi zdecydować ocena, czy
przyczyna ustania ubezpieczenia leży w niezasileniu funduszu ubezpieczeniowego,
w wywołaniu w nim braku, czy jest wynikiem woli osoby ubezpieczonej jako
rezygnacji z ubezpieczenia. Oczywiście, przyczyny wynikające z systemu
zdefiniowanej składki i dobrowolności ubezpieczenia zbiegają się, jednak za
przeważającą trzeba przyjąć wolę ubezpieczonego. Brak składki wpływa na prawo
do świadczeń przyszłych, tymczasem opłacanie składki stwarza domniemanie woli
powstania i trwania ubezpieczenia dobrowolnego. Zaprzestanie opłacania składki
należy potraktować jako wyraz dorozumianego wystąpienia z ubezpieczenia a
contrario, gdy przystąpienie do opłacania składek uważa się za dorozumiane
złożenie wniosku o objecie ubezpieczeniem dobrowolnym (por. wyroki Sądu
Najwyższego z dnia 27 czerwca 2001 r., II UKN 439/00, OSNP 2003 nr 7, poz. 181,
z dnia 3 lutego 1989 r., II URN 299/99, niepubl. oraz z dnia 16 sierpnia 2005 r., I UK
376/04, OSNP 2006 nr 11-12, poz. 195, z aprobującą glosą I. Sierockiej, OSP 2007
nr 7-8, poz. 95). Ustanie ubezpieczenia chorobowego wiąże się więc z elementem
5
woli ubezpieczonego co do trwania ubezpieczenia, która jest podstawą
ubezpieczenia. Ustanie ubezpieczenia ze względu na nieopłacenie składki nie
może być uznawane za jakiś szczególny rodzaj kary.
W tym kontekście opłacenie w terminie tylko części należnej składki,
traktowane jako podstawa ustania ubezpieczenia dobrowolnego ex lege, jest co
najmniej wątpliwe. Zajmowane jest stanowisko, że opłacenie składki w niepełnej
wysokości w ogóle nie wyczerpuje przesłanki ustania ubezpieczenia jako
„nieopłacenie” składki, lecz może być ewentualnie podstawą do stosowania przez
organ rentowy sankcji określonych w art. 24 ustawy, np. wymierzenia dodatkowej
opłaty (por. J. Stelina, Dobrowolne ubezpieczenie emerytalne, [w:] T. Binczycka-
Majewska (red.), Konstrukcje prawa emerytalnego, Kraków 2004, s. 311) lub
pociągać konieczność zapłacenia odsetek (por. W. Sobczak, Dobrowolne
ubezpieczenie chorobowe, PUSiG 2000, nr 2, s. 11-12). Tak też wypowiedział się
Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 8 sierpnia 2001 r., II UKN 518/00 (OSNP 2003 nr
10, poz. 257).
Istnieją także racje systemowe uzasadniające interpretację skutku
określonego w art. 14 ust. 2 pkt 2 ustawy z uwzględnieniem woli ubezpieczonego
jako przesłanki ustania ubezpieczenia w zgodzie z celem jego czynności. Tylko
zaniechanie zapłaty składki w terminie wyraża wolę zaprzestania podleganiu
ubezpieczeniu, opłacenie zaś składki wiąże się zawsze z wolą jego kontynuowania,
dlatego opłaceniu składki w niższej od należnej wysokości nie należy nadawać
znaczenia powodującego ustanie ubezpieczenia, wbrew woli ubezpieczonego.
Jeżeli taka jest wola ubezpieczonego, to nie może jej być przeciwstawiona decyzja
organu ubezpieczeń społecznych o odmowie przyjęcia uzupełnienia składki w
późniejszym terminie. Deklaratoryjna decyzja Zakładu Ubezpieczeń Społecznych w
przedmiocie zgody na późniejsze opłacenie składki, której skutek polega na
zniwelowaniu faktu ustania ubezpieczenia, w tym wypadku potwierdza jedynie
uprawnienia danej osoby (por. K. Antonów, Dobrowolne i kontynuowane
ubezpieczenia społeczne, PUSiG 2001 nr 11, s. 3; T. Bińczycka, Dobrowolne
ubezpieczenie społeczne w polskim systemie prawnym, PUSiG 1997 nr 5, s. 25).
Ustalenie, że składka na ubezpieczenie chorobowe, w wypadku skarżącej -
ubezpieczonej dobrowolnie, została opłacona, wiąże Sąd Najwyższy i nakazuje
6
przyjąć, że ubezpieczona nie wyraziła woli wyłączenia się z ubezpieczenia.
Przeciwnie, jej wola kontynuacji ubezpieczenia dobrowolnego została wyrażona we
właściwym czasie i formie, a tylko z błędem w wyliczeniu należnej kwoty. Fakty
ustalone w sprawie należy odnieść do art. 60 i 65 k.c. Stosownie do ich treści, wola
osoby dokonującej czynności prawnej może być wyrażona przez każde
zachowanie, które ujawnia ją w sposób dostateczny, oraz że oświadczenie woli
należy tłumaczyć tak, jak wymagają tego okoliczności, w których zostało złożone,
zasady współżycia społecznego i ustalone zwyczaje. Ubezpieczona swym
zachowaniem nie wyraziła w sposób dostateczny woli dokonania czynności prawnej
przypisanej jej przez organ rentowy (wyłączenie z ubezpieczenia chorobowego). Jej
zachowanie wskazywało na zamiar osiągnięcia innego skutku, co wprost
uzewnętrzniła, wnosząc o zezwolenie na późniejsze opłacenie (uzupełnienie)
składki.
Opłacenie składki w kwocie niższej od należnej organ rentowy błędnie
zinterpretował jako nieopłacenie składki i nadał mu skutek przewidziany w art. 14
ust. 2 pkt 2 ustawy. Nietrafnie więc postulował kazuistyczną wykładnię pojęcia
„uzasadniony przypadek”, którym ustawodawca posłużył się w art. 14 ust. 2 pkt 2 in
fine ustawy, przez stwierdzenie, że w zakres tego pojęcia wchodzi „nieopłacenie
należnej składki w terminie z powodu błędu wyliczenia jej wysokości przez biuro
rachunkowe obsługujące płatnika”. Wykładnia musi w takim wypadku uwzględniać
pojęcie „nieopłacenia składki w terminie” oraz okoliczności temu towarzyszące.
Uboczne przy tym są stwierdzenia, że błędnego wyliczenia kwoty składki za
czerwiec 2012 r. dokonało biuro rachunkowe prowadzące sprawy ubezpieczonej na
zlecenie oraz że od września 2012 r. ubezpieczona korzystała z zasiłku
chorobowego w stanie ciąży.
W takim wypadku, jak w niniejszej sprawie, Zakład Ubezpieczeń
Społecznych powinien - na wniosek ubezpieczonej - zająć stanowisko
potwierdzające, że mimo uchybień, ubezpieczenie nie ustało. Sformułowanie o
możliwości wyrażenia przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych zgody mającej
skutek usuwający nieterminowe opłacenie składki podkreśla swobodny charakter
jego ocen i działań tym zakresie. Przyznana kompetencja może być wykonywana w
ramach takich sprawdzalnych, a i sprawiedliwych kryteriów, które podlegają ocenie
7
przez sąd rozpoznający odwołanie (por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 8
stycznia 2007 r., I UZP 6/06, OSNP 2007 nr 13-14, poz. 197, wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 7 listopada 2001 r., II UKN 577/00, OSNP 2003 nr 15, poz.
361, postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 14 listopada 2007 r., II UK 65/07,
niepubl.).
W tym stanie rzeczy, Sąd Najwyższy oddalił skargę kasacyjną, jak w
sentencji (art. 39814
k.p.c.).
kc