Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 96/15
POSTANOWIENIE
Dnia 21 stycznia 2016 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Maria Szulc (przewodniczący)
SSN Józef Frąckowiak (sprawozdawca)
SSN Kazimierz Zawada
Protokolant Katarzyna Bartczak
w sprawie z powództwa K. S.
przeciwko Bankowi […] S.A. z siedzibą w G.
o ustalenie,
na posiedzeniu jawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 21 stycznia 2016 r.
na skutek zagadnienia prawnego
przedstawionego przez Sąd Apelacyjny
postanowieniem z dnia 16 lipca 2015 r.,
"Czy art. 74 ustawy z dnia 6 lipca 1982 roku o księgach
wieczystych i hipotece (tekst jednolity - Dz.U. z 2013 r., poz. 707 ze
zm.) znajduje zastosowanie do odpowiedzialności właściciela
spadkowej nieruchomości obciążonej hipoteką, będącego
jednocześnie dłużnikiem osobistym odpowiadającym za
zabezpieczoną hipoteką wierzytelność stosownie do art. 1031 § 2 k.c.
do wartości ustalonego w inwentarzu stanu czynnego spadku?"
odmawia podjęcia uchwały.
2
UZASADNIENIE
Sąd Apelacyjny, rozpoznając apelację powódki K. S. od wyroku Sądu
Okręgowego w W. z dnia 12 września 2014 r., powziął istotne wątpliwości i na
podstawie art. 390 § 1 k.p.c. przedstawił Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia
zagadnienie prawne sformułowane w sentencji swojego postanowienia z dnia 16
lipca 2015 r. Zagadnienie to powstało na tle następującego stanu faktycznego.
Dnia 6 września 2007 r. A. S. zawarła z […] Bankiem S.A. (poprzednikiem
prawnym pozwanego, obecnie Bank […] S.A. w G.) umowę kredytu hipotecznego.
A. S. zmarła 28 września 2011 roku, a spadek po niej nabyła K. S.
z dobrodziejstwem inwentarza. Komornik sądowy sporządził spis inwentarza
spadku ustalając, że stan czynny spadku, czyli suma aktywów, wynosi 558 866,59
zł, natomiast zobowiązanie spadkodawczyni z tytułu kredytu hipotecznego opiewa
na kwotę 640 727,99 zł.
Między stronami była prowadzona korespondencja na temat dalszego
wykonywania umowy kredytowej, a w szczególności rozmiarów zadłużenia
obciążającego powódkę. W jej treści zarysowała się rozbieżność stanowisk
dotycząca istnienia bądź braku ograniczenia odpowiedzialności powódki do
wartości stanu czynnego spadku. W związku z tym Bank między innymi odmówił
zmiany harmonogramu spłat kredytu. Powołane okoliczności nie były sporne
między stronami i wynikały jednoznacznie z przedstawionych do akt dokumentów.
Istota sporu obejmuje wyłącznie kwestie czysto prawne.
Pozwem z dnia 7 kwietnia 2014 roku K. S. wniosła o ustalenie, że ze
względu na przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza nie odpowiada
względem pozwanego Banku S.A. w G. za dług z tytułu umowy kredytu numer […]
w zakresie różnicy między wysokością zadłużenia z tytułu tej umowy na dzień
otwarcia spadku po A. S., czyli kwotą 640 727,99 zł, a wartością czynną spadku
ustaloną na 558 866,59 zł, to jest kwoty 81 861,40 zł. Wyrokiem z dnia 12 września
2014 r. Sąd Okręgowy w W. oddalił powództwo oraz orzekł o kosztach
postępowania.
3
Sąd Apelacyjny przedstawiając zagadnienie prawne zauważył, że wykładnia
art. 74 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (jedn. tekst
Dz. U. z 2013 r., poz. 707 ze zm., dalej powoływana jako u.k.w.h.) wbrew pozorom
może powodować pewne trudności. Przepis sformułowany jest stosunkowo zwięźle
i ma wydźwięk kategoryczny jednoznacznie pozbawiając znaczenia ograniczenia
odpowiedzialności wynikające z prawa spadkowego w zestawieniu z uprawnieniami
wynikającymi z hipoteki. Przy zastosowaniu wyłącznie wykładni językowej
oraz uwzględnieniu zasad skorzystania z hipoteki mogłoby z niego wynikać,
że w każdym przypadku wierzyciel hipoteczny może uzyskać zaspokojenie
z nieruchomości, a cena za nią uzyskana (z uwzględnieniem kwoty hipoteki) będzie
jedynym ograniczeniem możności zaspokojenia roszczenia.
Niewątpliwie ograniczenie odpowiedzialności spadkobiercy nie będzie miało
zastosowania w przypadku, w którym spadkodawca obciążył swoją nieruchomość
hipoteką nie będąc dłużnikiem osobistym. Wówczas brak jest istotnych racji
dla ograniczenia odpowiedzialności z tytułu hipoteki z powołaniem na przepisy
prawa spadkowego i to niezależnie od dyspozycji art. 74 u.k.w.h., skoro pod użytym
tam pojęciem dłużnika należy rozumieć dłużnika osobistego. Funkcja hipoteki jako
pewnego zabezpieczenia na nieruchomości dominuje tu nad ochroną
spadkobierców właściciela nieruchomości.
Podobnie nie można mieć wątpliwości w sytuacji, w której umiera dłużnik
osobisty nie będący właścicielem nieruchomości. Zakres odpowiedzialności
rzeczowej wówczas się nie zmienia ujawniając istotny sens zabezpieczenia
wyrażający się zaspokojeniem wierzyciela również w sytuacjach, w których istnieją
przeszkody natury prawnej w uzyskaniu świadczenia od dłużnika.
Sąd II instancji wskazał jednak, że taka interpretacja art. 74 u.k.w.h. - oparta
wyłącznie na wykładni językowej została w pewnym stopniu osłabiona uchwałą
Sądu Najwyższego z dnia 2 września 1983 roku (III CZP 40/83, OSNC 1984, nr 4,
poz. 46), która stwierdzała, że: „W wypadku, gdy hipoteka przymusowa została
ustanowiona na podstawie tytułu egzekucyjnego zawierającego ograniczenie
odpowiedzialności spadkobiercy do wartości spadku, spadkobierca dłużnika w toku
egzekucji z nieruchomości obciążonej tak powstałą hipoteką przymusową może
4
skutecznie powołać się na ograniczenie swej odpowiedzialności za długi spadkowe".
Podzielając to stanowisko i powołaną na jego poparcie argumentację nie sposób
nie dostrzec, iż koliduje ono z literalnie odczytywaną treścią powołanego przepisu.
To stanowisko Sądu Najwyższego spotkało się z pozytywnym przyjęciem
i jest bez zastrzeżeń powoływane w opracowaniach przedmiotu. W aprobującej
glosie (OSPiKA 1984 r., z. 5, poz. 110) E. Skowrońska położyła akcent na sytuację
spadkobierców, których odpowiedzialność jest ograniczona stosownie do art. 1031
§ 2 k.c. Glosatorka stwierdziła, że ustanowienie zabezpieczenia rzeczowego
nie może mieć wpływu na wysokość długu. Istotą stanowiska glosatorki wydaje się
konstatacja, że ograniczenie odpowiedzialności wynikające z prawa spadkowego
jest swoistą cechą zobowiązania, której późniejsze ustanowienie hipoteki nie może
zmienić.
Sąd Apelacyjny podniósł, że zasadniczo literatura i orzecznictwo nie
dokonywały dogłębniejszej analizy art. 74 u.k.w.h., nie rozpatrując w szczególności
problemów związanych z kumulacją ról dłużnika rzeczowego i osobistego.
Z reguły uwagi na temat tego przepisu ograniczały się do stwierdzenia, że reguluje
on sytuację wierzyciela hipotecznego, w przypadku, w którym dłużnik osobisty
korzysta z ograniczenia wynikającego z prawa spadkowego.
W ocenie Sądu Apelacyjnego niewątpliwie istnieją pewne racje, które mogą
przemawiać za restryktywną wykładnią rozważanego przepisu i odmową uczynienia
w nim wyłomu uwzględniającego położenie spadkobiercy dłużnika osobistego
i jednocześnie rzeczowego, który przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza.
W pierwszej kolejności wypada odwołać się do samego brzmienia
rozważanego przepisu wskazując na generalny priorytet wykładni gramatycznej.
Nie można pominąć także, że istotą zabezpieczenia roszczenia
w sensie ekonomicznym jest nie tylko uzyskanie możliwości jego zaspokojenia
w ogólności, lecz także zaspokojenia w określonym zakresie. Z drugiej strony
istnieją również ważkie racje przemawiające za uwzględnieniem ograniczenia
odpowiedzialności wynikającego z przepisów prawa spadkowego.
Istotą przepisów o hipotece jest określenie pozycji wierzyciela i dłużnika
hipotecznego. Co zrozumiałe ustawa o księgach wieczystych i hipotece nie
5
kształtuje stosunku obligacyjnego o charakterze osobistym, gdyż nie taki jest jej
przedmiot. Nie budzi jakichkolwiek wątpliwości odniesienie art. 74 u.k.w.h. do
pozycji dłużnika rzeczowego, który nie był i nie jest dłużnikiem osobistym, a ściślej
jego spadkobiercą. W konsekwencji o ile można uznać, że na płaszczyźnie
odpowiedzialności rzeczowej pozbawia on znaczenia rozwiązania określone
w prawie spadkowym, to jednak odniesienie tej konkluzji do statusu dłużnika
rzeczowego będącego jednocześnie dłużnikiem osobistym budzi pewne
zastrzeżenia. Uwzględniając przedmiot regulacji ustawy nie można z góry przyjąć,
iż takie było właśnie zamierzenie ustawodawcy. Oczywiście nie do obrony
byłaby teza, iż art. 74 u.k.w.h. modyfikuje zakres osobistej odpowiedzialności
spadkobiercy, który przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza dziedzicząc
również nieruchomość obciążoną hipoteką.
Oznacza to, że dochodzi do niewątpliwej kolizji rozwiązań prawa
spadkowego, a konkretnie art. 1031 § 2 k.c., zgodnie z którym odpowiedzialność
spadkodawcy, który złożył oświadczenie o przyjęciu spadku z dobrodziejstwem
inwentarza, jest ograniczona do stanu czynnego spadku, z zakresem
odpowiedzialności dłużnika hipotecznego, wobec którego odpowiedzialność może
być realizowana wyłącznie z nieruchomości, ale do jej pełnej wartości. Kolizja ta
wynika choćby z faktu, iż spadek mogą obciążać długi znacznej wielkości.
Od strony konstrukcyjnej jej przyczyn można upatrywać również
w zastosowaniu przez ustawodawcę różnych metod ograniczenia
odpowiedzialności - odpowiednio pro viribus hereditatis i cum viribus patrimonii.
To zróżnicowanie konstrukcji może w realiach danej sprawy prowadzić do
rzeczywistego poniesienia odpowiedzialności w zakresie przekraczającym
wynikający z obu mechanizmów. Tak stanie się jeśli wierzyciel w pierwszej
kolejności skorzysta z odpowiedzialności osobistej uzyskując zaspokojenia z innych
składników majątkowych niż nieruchomość obciążona, jednak tylko do wartości
stanu czynnego spadku, a później - w zakresie, w jakim nie uzyskał zaspokojenia -
skorzysta z hipoteki doprowadzając do egzekucyjnej sprzedaży nieruchomości
i następnie otrzymując dalszą część należnego świadczenia.
6
Powstaje pytanie czy tego rodzaju skutki wynikają z obowiązujących
przepisów prawa w dostatecznie przekonujący sposób i w ujęciu systemowym
są akceptowalne. Niewątpliwie dochodzi tutaj do podważenia znaczenia
ograniczenia odpowiedzialności spadkodawcy. W opisanym przypadku
ograniczenie to może być przełamane nie tylko w zakresie ściśle związanym
z odpowiedzialnością rzeczową z nieruchomości. Wobec opisanej rozbieżności
mechanizmów może okazać się, że spadkobierca wskutek takiego dziedziczenia
nie tylko nie uzyska definitywnego przysporzenia w postaci nieruchomości, która
zostanie sprzedana w następstwie skorzystania z hipoteki, lecz jeszcze poniesie
odpowiedzialność ze składników majątku nie pochodzących z dziedziczenia,
co pozostaje w sprzeczności z istotą regulacji art. 1031 § 2 k.c. Tego rodzaju
konsekwencje nie mogą być aprobowane.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zagadnienie prawne przedstawiane Sądowi Najwyższemu, na podstawie art.
390 § 1 k.p.c., powinno spełnić wymogi, które zgodnie z utrwalonym orzecznictwem,
stanowią warunek rozpoznania merytorycznie tego zagadnienia. Odpowiedź Sądu
Najwyższego musi być potrzebna do rozstrzygnięcia rozpoznawanej sprawy,
a jednocześnie zagadnienie należy tak sformułować, aby jego rozstrzygnięcie miało
również walor dla rozumienia prawa i wykładni ustaw w innych sprawach
(postanowienie SN z dnia 9 kwietnia 201 r., III CZP 17/2010 r., nie publ.).
Zagadnienie prawne nie może sprowadzać się do pytania o sposób rozstrzygnięcia
sprawy. Sąd Najwyższy rozpatruje bowiem zagadnienie prawne ogólne.
Jego zadaniem nie jest ocena konkretnego stanu faktycznego i w rezultacie
zastępowanie sądów powszechnych w rozstrzyganiu danej spraw (postanowienia
Sądu Najwyższego: z dnia 10 maja 2007 r., III UZP 1/07, OSNP 2008/3-4/49, z dnia
27 sierpnia 1996 r., III CZP 91/96, OSNC 1997, nr 1, poz. 9, z dnia 23 września
2004 r., III CZP 48/04, OSNC 2005, nr 9, poz. 153). Warunkiem podjęcia uchwały
na podstawie art. 390 § 1 k.p.c. jest także to, aby było to zagadnienie na tyle istotne,
iż nie można go rozwiązać w drodze wykładni z wykorzystaniem wiedzy jaka
zawarta jest w samych przepisach oraz ich rozumieniu w dotychczasowym
orzecznictwie i doktrynie (postanowienie SN z dnia 29 października 2009 r., III CZP
74/09, nie publ.).
7
Mając na uwadze powyższe, stwierdzić należy, że brak podstaw do podjęcia
uchwały w sprawie zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Okręgowy
w W. w postanowieniu z dnia 16 lipca 2015 r. Przede wszystkim Sąd Okręgowy nie
rozważył stawianego zagadnienia w świetle dostępnej literatury przedmiotu.
Powołał się tylko na glosę do jednej uchwały Sądu Najwyższego. W komentarzach
do kodeksu cywilnego oraz ustawy o księgach wieczystych i hipotece, a także w
opracowaniach odnoszących się do rozumienia wzajemnych relacji pomiędzy art.
1031 § 2 k.c. i art. 74 u.k.w.h., można odnaleźć jednoznaczną odpowiedź na
wątpliwości jakie formułuje Sąd Okręgowy.
Co więcej uchwała Sądu Najwyższego z dnia 2 września 1983 r. III CZP
40/83, OSNC 1984, nr 4, poz. 46, na którą powołała się Sąd Okręgowy, odnosi się
do innego stanu faktycznego. W stanie faktycznym, który był rozpoznawany przez
Sąd Najwyższy, hipoteka została ustanowiona nie przez spadkodawcę, ale
na podstawie tytułu egzekucyjnego, zawierającego ograniczenie odpowiedzialności
spadkobiercy do wartości spadku, już po śmierci spadkodawcy. Tylko więc w takim,
zupełnie odmiennym stanie faktycznym od tego, który rozpoznaje
Sąd przedstawiający zagadnienie prawne, Sąd Najwyższy dopuścił odstępstwo od
literalnej wykładni art. 74 ustawy o księgach wieczystych i hipotece.
Należy podkreślić, że w doktrynie wskazuje się jednolicie, że ograniczenie
odpowiedzialności za długi spadkowe jest wyłączone, w stosunku do wierzyciela,
którego wierzytelność jest zabezpieczona hipoteką. Podobne stanowisko zajmuje
Sąd Najwyższy (wyrok z dnia 12 grudnia 2013 r., V CSK 51/13 oraz wyrok z dnia
25 sierpnia 2004 r. , I V CK 606/03 nie publ.). W tej sytuacji, skoro wykorzystując
dostępną literaturę i orzecznictwo, Sąd Apelacyjny sam mógł rozstrzygnąć problem
zawarty w przedstawianym przez niego zagadnieniu prawnym, brak podstaw,
aby za niego czynił to Sąd Najwyższy. Już z tego względu brak jest podstaw,
aby udzielić odpowiedzi na przedstawione zagadnienie.
Warto zauważyć, że za dominującym w doktrynie i orzecznictwie poglądem,
który Sąd Okręgowy mógł sam ustalić, przemawiają ważne względy.
Jeżeli wierzytelność jest zabezpieczona hipoteką ustanowioną przez spadkodawcę
na należącej do niego nieruchomości, to śmierć właściciela nieruchomości nie
8
może wpłynąć na ograniczenie zabezpieczenia. Byłoby to, nie znajdujące żadnego
uzasadnienia, ograniczenie odpowiedzialności z hipoteki, której istotą jest przecież
to, że pewność zabezpieczenia jakie ona daje związana jest z możliwością
zaspokojenia się wierzyciela z nieruchomości bez względu na to kto jest jej
aktualnym właścicielem. To dlatego przepis art. 74 u.k.w.h. wyraźnie przesądza,
że nawet jeżeli właścicielem nieruchomości, na której ustanowiono hipotekę stał się
spadkobierca, którego odpowiedzialność za długi spadkowe została ograniczona do
wartości spadku, nie może to wpływać na możliwość zaspokojenia się wierzyciela
hipotecznego.
Ponadto odpowiedź na sformułowane przez Sąd Apelacyjny zagadnienie
prawne nie jest również potrzebna dla rozstrzygnięcia rozpoznawanej sprawy.
Podstawowym problemem w tej sprawie nie jest bowiem ustalenie, czy powódka
w sytuacji, gdy pozwany bank nie uzyska zaspokojenia swoje należności
z udzielonego spadkodawczyni kredytu, może powołać się na ograniczenia swojej
odpowiedzialności do wartości czynnej spadku. Odpowiedzialność powódki jako
spadkobierczyni, która przyjęła spadek z dobrodziejstwem inwentarza, jest
ograniczona do wartości czynnej spadku (art. 1031 § 2 k.c.). To, że wierzytelność
pozwanego banku z tytułu udzielonego spadkodawczyni kredytu jest wyższa
od wartości czynnej spadku nie przesądza jeszcze samo przez się, że nie może
ona powołać się wobec banku na ograniczenie wynikające z art. 1031 § 2 k.c.
Jeżeli w skład spadku wchodziła tylko nieruchomość, na której ustanowiona jest
hipoteka, to bank uzyska zaspokojenie swoich wierzytelności z tytułu kredytu, tylko
do wysokości wartości tej nieruchomości. Dalsza odpowiedzialność jest
ograniczona, gdyż wartość spadku to tylko wartość tej nieruchomości.
Jeżeli wartość czynna spadku obejmuje także inne składniki majątkowe,
w odniesieniu do pozostałej części oddziedziczonego spadku, powódka odpowiada
do wysokości czynnej spadku, czyli tylko do wartości innych, poza hipoteką,
składników majątkowych spadku. W rozpoznawanej sprawie problem, czy
wierzyciel hipoteczny jest ograniczony art. 1031 § 2 k.c., w ogóle nie powstaje.
Jeżeli spadek oprócz nieruchomości obciążonej hipoteką jest wyższy od wartości
tej nieruchomości, to pozwany bank zaspokoi swoją wierzytelność z nieruchomości
obciążonej hipoteką, a gdy wierzytelność ta jest wyższa, to uzyska zaspokojenie,
9
ale tylko do wartości pozostałych składników wchodzących w skład spadku, gdyż
w odniesieniu do tych składników brak podstaw do wyłączenia art. 1031 § 2 k.c.
Rozważenia wymaga więc nie to, czy art. 74 u.k.w.h. znajduje zastosowanie do
odpowiedzialności powódki, ale czy ma ona interes prawny w ustaleniu, że nie
ponosi odpowiedzialności w całości lub części wobec pozwanego banku, za
wierzytelność przysługującą mu z tytułu udzielonego spadkodawczyni kredytu,
w sytuacji gdy wartość czynna spadku, w skład którego wchodzi nieruchomość
obciążona hipoteką na rzecz pozwanego banku, nie wystarcza na zaspokojenie
pozwanego. Należy w tym kontekście zauważyć, że powódce, w razie gdy bank
rozpocznie dochodzenie swoich roszczeń ze składników majątkowych innych niż
nieruchomość, będzie przysługiwał zarzut z art 1031 § 2 k.c., jeżeli wartość
odziedziczonej nieruchomości i wartość innych składników majątku powódki, do
których bank skieruje egzekucję, będzie niższa od kredytu udzielonego
spadkodawczyni.
Mając powyższe na względzie Sąd Najwyższy, na podstawie art. 390 § 1
k.p.c. oraz art. 61 § 1 ustawy z dnia 23 listopada 2002 r. o Sądzie Najwyższym,
(jedn. tekst Dz. U. z 2013, poz.499), orzekł jak w sentencji postanowienia.
eb