Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I PK 184/15
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 19 stycznia 2016 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Katarzyna Gonera (przewodniczący)
SSN Zbigniew Hajn (sprawozdawca)
SSN Małgorzata Wrębiakowska-Marzec
Protokolant Anna Matura
w sprawie z powództwa B. W.
przeciwko Zespołowi Publicznych Placówek Oświatowych w B.
o oświadczenie woli o powierzenie stanowiska dyrektora,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw
Publicznych w dniu 19 stycznia 2016 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej od wyroku Sądu Okręgowego w O.
z dnia 17 listopada 2014 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu w O. do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
B. W. wniosła ostatecznie, po modyfikacji powództwa, o nakazanie
pozwanemu Zespołowi Publicznych Placówek Oświatowych w B. złożenia
2
oświadczenia woli następującej treści: Zespół Publicznych Placówek Oświatowych
w B. z dniem 4 maja 2013 r. powierza B. W. stanowisko dyrektora Zespołu
Publicznych Placówek Oświatowych w B. (dalej, jako „ZPPO”) na okres 5 lat od
dnia powierzenia stanowiska. Jednocześnie powódka wniosła o nakazanie złożenia
tego oświadczenia woli w terminie 10 dni od dnia uprawomocnienia się wyroku.
Pozwany wniósł o oddalenie powództwa.
Sąd Rejonowy wyrokiem z dnia 17 kwietnia 2014 r. uwzględnił powództwo i:
(1) zobowiązał pozwany Zespół do złożenia powódce w terminie dziesięciu dni od
uprawomocnienia się orzeczenia, oświadczenia woli o powierzeniu stanowiska
dyrektora na okres pięciu lat szkolnych począwszy od 4 maja 2013 r. do 31 sierpnia
2017 r.; (2) umorzył postępowanie w pozostałym zakresie; (3) zniósł między
stronami koszty postępowania.
Sąd ustalił, że powódka była zatrudniona przez pozwanego na stanowisku
nauczyciela na podstawie mianowania. Od 17 marca 2008 r. do 31 sierpnia 2012 r.
pełniła funkcję dyrektora ZPPO. 4 lipca 2012 r. wygrała konkurs na stanowisko
dyrektora tego Zespołu. Zarządzeniem z 9 sierpnia 2012 r. Burmistrz
Gminy B. unieważnił ten konkurs. W postępowaniu administracyjnym i
sądowo-administracyjnym zarządzenie to zostało uznane za niezgodne z prawem i
ostatecznie zakończone 18 lipca 2013 r. wyrokiem Naczelnego Sądu
Administracyjnego w sprawie I OSK …/13. W związku z tym rozstrzygnięciem B. W.
zwróciła się do Burmistrza Gminy B. o niezwłoczne powierzenie jej stanowiska
dyrektora ZPPO w B. Burmistrz w odpowiedzi stwierdził, że dopiero prawomocny
wyrok sądu pracy zakończy spór między stronami w przedmiotowej sprawie.
W ocenie Sądu Rejonowego, odmowa wykonania obowiązku powierzenia
stanowiska dyrektora przez organ prowadzący placówkę oświatową rodzi po stronie
pracownika roszczenie o powierzenie mu tej funkcji, które podlega rozpoznaniu
przez sądy pracy, gdyż takiej jurysdykcji nie mają już sądy administracyjne. Sąd
uznał, że stosunek pracy pomiędzy powódką a szkołą publiczną został skutecznie
nawiązany, co uzasadnia obowiązek powierzenia jej stanowiska dyrektora ZPPO w
B. Co do daty powierzenia stanowiska dyrektora Sąd Rejonowy wskazał, że
zgodnie z art. 36a ust. 5 ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty
(jednolity tekst: Dz.U. 2004 Nr 256, poz. 2572 ze zm.), powoływanej dalej jako
3
u.s.o., do czasu powierzenia stanowiska dyrektora zgodnie z ust. 2 lub 4 tego
artykułu, organ prowadzący może powierzyć pełnienie obowiązków dyrektora
szkoły innej osobie na okres do 10 miesięcy. Dlatego Sąd uznał, że powódce
należy powierzyć obowiązki dyrektora od 4 maja 2013 r., czyli po 10 miesiącach od
konkursu, tj. do 31 sierpnia 2017 r. Sąd Rejonowy uznał również, że przywrócenie
powódki na stanowisko dyrektora nie jest sprzeczne z zasadami współżycia
społecznego. Nie mają znaczenia subiektywne opinie innych pracowników ZPPO
na temat powódki. Dlatego też postanowił oddalić wnioski dowodowe zmierzające
do przesłuchania wszystkich nauczycieli uczących w szkole. Sąd Rejonowy
zaznaczył, że wyłonienie dyrektora jest wypadkową interesów rodziców, uczniów
szkoły, rady pedagogicznej i organu prowadzącego. Z tego względu ściśle musi być
stosowana procedura wskazana w rozporządzeniu MEN, zaś inne kwestie nie
mogą wpływać na powierzenie funkcji osobie, która konkurs wygrała a zarządzenie
o unieważnienie konkursu okazało się wadliwe.
Wyrokiem zaskarżonym rozpoznawaną skargą kasacyjną Sąd Okręgowy
oddalił apelację strony pozwanej od wyroku Sądu pierwszej instancji.
Sąd odwoławczy w całości podzielił ustalenia i rozważania prawne przyjęte
przez Sąd Rejonowy i uznał je za własne. Odnośnie do zarzutu naruszenia art. 8
k.p., to zdaniem Sądu Okręgowego powierzenie powódce stanowiska dyrektora nie
naruszy zasad współżycia społecznego. Sąd odwołał się w tej kwestii do
argumentacji Sądu Rejonowego. W związku z tym Sąd Okręgowy wskazał, że
nietrafnie zarzucono w apelacji naruszenia prawa procesowego, a mianowicie art.
233 § 1 w związku z art. 328 § 2 i art. 217 § 1 i 2 k.p.c. przez pominięcie wniosków
dowodowych, które miały na celu ukazanie powódki jako osoby konfliktowej, z którą
współpraca na stanowisku dyrektora będzie niemożliwa. Rolą Sądu Rejonowego
było ustalenie, czy zachodziły przesłanki do zobowiązania pozwanego do złożenia
oświadczenia woli o powierzeniu powódce stanowiska dyrektora szkoły. Dlatego
prawidłowo Sąd pierwszej instancji oddalił wnioski dowodowe w tej kwestii. Sąd
Okręgowy nie uznał też zasadności zarzutu naruszenia art. 36a ust. 1 u.s.o.
Powołując się na wyrok Sądu Najwyższego z 9 kwietnia 2009 r., I PK 212/08 (LEX
nr 653429) Sąd wskazał, że w charakterze strony pozwanej może wystąpić tylko
szkoła lub placówka publiczna, która jest dla dyrektora pracodawcą, nawet jeśli to
4
organ prowadzący może złożyć stosowne oświadczenie woli. Na zasadzie art. 64
k.c. w związku z art. 300 k.p. uznać trzeba, że prawomocne orzeczenie sądu
stwierdzające obowiązek organu prowadzącego złożenia oznaczonego
oświadczenia woli zastępuje to oświadczenie, a zatem na podstawie samego tylko
prawomocnego wyroku stwierdzającego obowiązek powierzenia stanowiska
dyrektora szkoły zostaje nawiązany stosunek pracy. Nie doszło także, zdaniem
Sądu, do naruszenia prawa materialnego, mianowicie art. 36a ust. 13 u.s.o., przez
nieustalenie, że w stanie faktycznym niniejszej sprawy, w razie uwzględnienia
powództwa, zachodzą okoliczności przemawiające za powierzeniem powódce
stanowiska na okres krótszy niż dopuszczalny okres maksymalny, co skutkowało
nieuzasadnionym powierzeniem powódce stanowiska dyrektora szkoły na okres 5
lat. Zgodnie z tym przepisem, stanowisko dyrektora szkoły lub placówki powierza
się na 5 lat szkolnych. W uzasadnionych wypadkach można powierzyć to
stanowisko na krótszy okres, jednak nie krótszy niż 1 rok szkolny. Zdaniem Sądu
Okręgowego okres, na który Sąd Rejonowy powierzył powódce stanowisko
dyrektora jest prawidłowy. Apelacja odnosi się jedynie do daty końcowej. Zatem
należy mieć na uwadze, że powódka będzie faktycznie sprawować funkcję
dyrektora tej szkoły jedynie przez około 2,5 roku. Jest to zatem dość krótki okres.
Okres ten pozwoli jednak na realizację przez powódkę jej zamierzeń związanych z
prowadzeniem szkoły i jednocześnie pozwoli na dokonanie oceny pracy powódki na
tym stanowisku.
W skardze kasacyjnej pozwany zaskarżył w całości powyższy wyrok Sądu
Okręgowego. W zakresie podstawy naruszenia przepisów prawa materialnego
skarżący zarzucił naruszenie: (1) art. 36a ust. 1 u.s.o. przez jego błędną wykładnię
i zobowiązanie niewłaściwego i nieuprawnionego podmiotu do złożenia
oświadczenia woli o powierzeniu powódce stanowiska dyrektora szkoły; (2) art. 8
k.p. przez jego niezastosowanie i nieustalenie, że w niniejszej sprawie powierzenie
powódce stanowiska dyrektora szkoły stanowi przejaw nadużycia prawa, z uwagi
na sprzeczność roszczenia z zasadami współżycia społecznego; (3) art. 36a ust. 13
u.s.o. przez jego niezastosowanie i nieustalenie, że w razie uwzględnienia
powództwa – co miało miejsce – zachodzą uzasadnione okoliczności
przemawiające za powierzeniem powódce stanowiska na okres krótszy niż
5
dopuszczalny okres maksymalny, co skutkowało nieuzasadnionym powierzeniem
powódce stanowiska dyrektora na okres 5 lat. Skarżący zarzucił także naruszenie
przepisów postępowania w sposób, który miał istotny wpływ na wynik sprawy, a
mianowicie: (1) art. 217 § 3 w związku z art. 227 k.p.c., przez uznanie, że dowody z
zeznań nauczycieli pracujących u pozwanej i z pisma rodziców uczniów ZPPO w B.
z dnia 23 kwietnia 2014 r. do Prokuratury Rejonowej w O. nie są istotne dla
rozstrzygnięcia sprawy i zostały powołane jedynie dla zwłoki, co skutkowało
dokonaniem niewłaściwej oceny prawnej roszczenia powódki, zwłaszcza
niezastosowaniem art. 8 k.p.; (2) art. 477 w związku z art. 194 § 1 i § 3 k.p.c. przez
orzekanie mimo, że powództwo zostało wniesione przeciwko podmiotowi, który w
tej sprawie nie miał legitymacji biernej oraz niewezwanie do udziału w sprawie
zamiast niego właściwego podmiotu, tj. organu prowadzącego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga jest uzasadniona. Nietrafny jest jednak zarzut naruszenia art. 36a
ust. 1 u.s.o.. Zgodnie z tym przepisem: „Stanowisko dyrektora szkoły lub placówki
powierza organ prowadzący szkołę lub placówkę”. W okolicznościach sprawy
organem tym jest burmistrz gminy B. Skarżący uzasadnia zarzut tym, że Sąd
Okręgowy (podobnie jak Rejonowy) uznał, że jest dopuszczalne nałożenie
obowiązku złożenia oświadczenia woli o powierzeniu powódce stanowiska
dyrektora na pozwaną szkołę, podczas gdy zgodnie z powołanym wyżej art. 36a
ust. 1, oświadczenie takie może złożyć burmistrz, a nie szkoła (w tym wypadku
pozwany Zespół). W ocenie skarżącego w kształcie, w jakim zostało wydane
orzeczenie jest ono niewykonalne, ponieważ nie wiadomo, kto miałby w imieniu
Zespołu złożyć takie oświadczenie. Pogląd ten jest nieuzasadniony. Skarżący nie
odróżnia pracodawcy – którym jest zespół – od podmiotu, który stosownie do art.
31
§ 1 k.p. w imieniu szkoły dokonuje czynności prawnych z zakresu prawa pracy.
Burmistrz jest takim właśnie podmiotem. Art. 31
§ 1 k.p. nie ogranicza bowiem
kręgu podmiotów uprawnionych do działania za pracodawcę do osób znajdujących
się w jej strukturze organizacyjnej W orzecznictwie i doktrynie, w tym zwłaszcza
w odniesieniu do jednostek funkcjonujących w sferze budżetowej, uznaje się, że
6
podmiotem takim może być także osoba lub organ pozostający poza strukturą
pracodawcy, który gdy jest prawnie upoważniony do dokonywania czynności
wobec pracowników takiego zakładu, dokonuje ich w imieniu tego pracodawcy
(zob. np. uzasadnienie uchwały Sądu Najwyższego z dnia 23 lipca 1993 r., I PZP
30/93, OSNCP 1994 nr 6, poz. 123; wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 kwietnia
2009 r., I PK 212/08, OSNP 2010 nr 23-24, poz. 286, i cyt. w nim orzeczenia).
Źródłem takiego upoważnienia do działania w imieniu pracodawcy nie jest jednak
sam art. 31
§ 1 k.p. W stosunkach pracy w sferze budżetowej musi mieć ono
ponadto oparcie w podstawie szczególnej, tj. w przepisie prawa zawierającym takie
upoważnienie. Ogólną zasadą jest bowiem kompetencja kierownika zakładu pracy
do dokonywania czynności w imieniu pracodawcy. W szczególności, zgodnie z art.
39 ust. 3 u.s.o. dyrektor jest kierownikiem zakładu pracy dla zatrudnionych w szkole
lub placówce nauczycieli i pracowników niebędących nauczycielami. Dyrektor w
szczególności decyduje w sprawach: 1) zatrudniania i zwalniania nauczycieli oraz
innych pracowników szkoły lub placówki; 2) przyznawania nagród oraz
wymierzania kar porządkowych nauczycielom i innym pracownikom szkoły lub
placówki; 3) występowania z wnioskami, po zasięgnięciu opinii rady
pedagogicznej i rady szkoły lub placówki, w sprawach odznaczeń, nagród i innych
wyróżnień dla nauczycieli oraz pozostałych pracowników szkoły lub placówki.
Oczywiste jest jednak, że dyrektor nie zatrudnia siebie samego na stanowisku
dyrektora, ani nie odwołuje się z tego stanowiska. Tego rodzaju czynności należą
do organu prowadzącego szkołę, w nin. sprawie do burmistrza gminy (art. 36a i art.
38 u.s.o.). Do takich czynności należy też powierzenie nauczycielowi stanowiska
dyrektora, o którym stanowi art. 36a ust. 1 u.s.o. Charakter prawny tego aktu jest
sporny. Według części poglądów, wyrażanych głównie w orzecznictwie sądów
administracyjnych, jest to akt administracyjnoprawny, według innych czynność
prawa pracy, a według jeszcze innych akt o charakterze mieszanym prawa pracy i
prawa administracyjnego. Sąd Najwyższy w obecnym składzie podziela ustalony w
orzecznictwie Sądu Najwyższego pogląd, zgodnie z którym akt powierzenia
stanowiska nauczycielowi, jak w okolicznościach nin. sprawy, jest czynnością z
zakresu prawa pracy (zob. np. powołany wyżej wyrok z dnia 9 kwietnia 2009 r. oraz
wyrok z 29 października 2014 r., I PK 61/14, LEX nr 1554256, i cyt. w nich
7
orzeczenia). Niezależnie od tego należy też wziąć pod uwagę, że bezpośrednim
skutkiem powierzenia stanowiska jest zmiana treści stosunku pracy nauczyciela.
wywołuje więc ono skutki cywilno-prawne (z zakresu prawa pracy), o których także
w wypadku aktów administracyjnych rozstrzyga samodzielnie sąd cywilny (wyrok z
dnia 7 lipca 2005 r., IV CK 12/05, LEX nr 180909). Z tych względów roszczenie
powoda o powierzenie stanowiska, a więc o zobowiązanie do złożenia
oświadczenia woli o zmianie treści stosunku pracy, należy do drogi sądowej przed
sądem pracy. Zobowiązanie to powinna wykonać szkoła na podstawie art. 64 k.c. w
związku z art. 300 k.p., a podstawą obowiązku złożenia oświadczenia w jej imieniu
przez organ prowadzący (burmistrza) jest art. 31
§ 1 k.p. i w związku z art. 36a ust.
1 i ust. 2 zdanie drugie u.s.o. W związku z tym co powiedziano, nieuzasadniony
okazał się także procesowy zarzut naruszenia art. 477 w związku z art. 194 § 1 i §
3 k.p.c., przez orzekanie w sprawie mimo, że powództwo zostało wniesione
przeciwko podmiotowi, który w tej sprawie nie miał legitymacji biernej oraz
niewezwanie do udziału w sprawie zamiast niego właściwego podmiotu tj. organu
prowadzącego. Bezzasadny okazał się również zarzut naruszenia art. 36a ust. 13
u.s.o. W tej kwestii Sąd Okręgowy trafnie wskazał, że powódka będzie faktycznie
sprawować funkcję dyrektora tej szkoły jedynie przez około 2,5 roku, co jest dość
krótkim okresem, pozwalającym jednak na realizację przez powódkę jej zamierzeń
związanych z prowadzeniem szkoły i jednocześnie umożliwiającym dokonanie
oceny pracy powódki na tym stanowisku.
Trafnie natomiast pozwany zarzucił naruszenie art. 8 k.p. Zgodnie z art. 36a
ust. 2 u.s.o. kandydata na stanowisko dyrektora szkoły lub placówki wyłania się w
drodze konkursu. Kandydatowi nie można odmówić powierzenia stanowiska
dyrektora. Powierzenie stanowiska następuje więc na żądanie kandydata, które w
razie sporu sądowego przybiera charakter roszczenia o zobowiązanie szkoły do
złożenia oświadczenia woli o stosownej zmianie treści stosunku pracy. Powinno
być zatem ocenione w świetle art. 8 k.p. Art. 8 k.p., ustanawiający zakaz czynienia
użytku z prawa podmiotowego w sposób sprzeczny ze społeczno-gospodarczym
przeznaczeniem prawa i zasadami współżycia społecznego, należy bowiem do
prawa materialnego. Jego zastosowanie pozostaje w kompetencji sądu, zgodnie z
podstawowymi zasadami określającymi relacje między stroną a sądem w procesie
8
cywilnym (da mihi factum, dabo tibi ius oraz facta probantur, iura novit curia).
W rezultacie, sąd rozstrzyga sprawę wyznaczoną przez powództwo, w którym
powód określa żądanie i przytacza uzasadniające je okoliczności faktyczne
(art. 187 § 1 pkt 1 i 2 k.p.c.), a sąd rozstrzyga pozytywnie lub negatywnie o
żądaniu powództwa, oceniając czy ma ono, w ustalonym stanie faktycznym oparcie
w prawie materialnym. Ocena ta musi uwzględniać także dyspozycje wynikające z
8 k.p. Jeżeli więc strona zarzuca drugiej nadużycie prawa podmiotowego i
jednocześnie wskaże fakty, z których wynika sprzeczność działania przeciwnika
procesowego z zasadami współżycia społecznego, to sąd nie może się uchylić od
oceny zgodności jego zachowania z tymi zasadami. Tymczasem zarówno Sąd
pierwszej, jak i drugiej instancji, odmówił dokonania takiej oceny, z naruszeniem, co
trafnie podniesiono w rozpoznawanej skardze, art. 217 § 3 w związku z art. 227
k.p.c., przez uznanie, że dowody z zeznań nauczycieli pracujących u pozwanej i z
pisma rodziców uczniów ZPPO w B. z 23 kwietnia 2014 r. do Prokuratury
Rejonowej w O. nie są istotne dla rozstrzygnięcia sprawy i zostały powołane jedynie
dla zwłoki. W rezultacie należy uznać, że art. 36a ust. 2 zdanie drugie u.s.o. nie
wyłącza stosowania przez sąd art. 8 k.p. do oceny zasadności roszczenia powoda
o powierzenie stanowiska dyrektora szkoły. Z powołanego przepisu, w powiązaniu
ze zdaniem pierwszym art. 36a ust. 2 u.s.o. wynika jedynie, że kandydat wyłoniony
w drodze konkursu ma prawo do objęcia tego stanowiska. Nie oznacza to jednak,
że jego wykonywanie nie podlega kontroli z punktu widzenia zgodności z zasadami
współżycia społecznego. Jednocześnie jednak, zgodnie z ogólną zasadą
ostrożnego stosowania art. 8 k.p. (5 k.c.), ograniczenie lub wyłączenie możliwości
korzystania z prawa podmiotowego wymaga ostrożności i bardzo wnikliwego
rozważenia wszystkich aspektów rozpoznawanego wypadku. W szczególności
odmowa udzielenia ochrony prawu podmiotowemu musi być uzasadniona faktem
zachodzenia okoliczności rażących i nieakceptowanych ze względów
aksjologicznych (zob. np. wyroki Sądu Najwyższego z: 22 listopada 1994 r., II CRN
127/94, Lex nr 82293; 24 kwietnia 1997 r., II CKN 118/97, OSP 1998 nr 1, poz. 3, z
aprobującą glosą A. Szpunara.). W odniesieniu do niniejszej sprawy należy też
dodać, że sąd powinien wziąć pod uwagę, że kandydat na stanowisko dyrektora
szkoły przechodzi przez procedurę przed komisją konkursową złożoną z
9
przedstawicieli organu prowadzącego szkołę lub placówkę, nadzoru
pedagogicznego, z udziałem czynnika społecznego, tj. przedstawicieli rady
pedagogicznej, rady rodziców i zakładowych organizacji związkowych (art. 36a ust.
6 u.s.o.).
Z powyższych względów Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji na podstawie
art. 39815
§ 1 k.p.c., a o kosztach postępowania kasacyjnego - na podstawie
art. 108 § 2 k.p.c. w związku z 39821
k.p.c.
eb