Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 16/15
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 9 lutego 2016 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Jolanta Frańczak (przewodniczący)
SSN Halina Kiryło (sprawozdawca)
SSN Maciej Pacuda
w sprawie z wniosku K. C.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
o prawo do emerytury,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 9 lutego 2016 r.,
skargi kasacyjnej organu rentowego od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 13 sierpnia 2014 r., sygn. akt III AUa …/13,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania, pozostawiając temu
sądowi orzeczenie o kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
2
Decyzją z dnia 12 listopada 2012 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych
odmówił ubezpieczonemu K. C. prawa do emerytury w obniżonym wieku z tytułu
pracy w szczególnym warunkach.
Sąd Okręgowy w G. wyrokiem z dnia 30 sierpnia 2013 r. zmienił zaskarżoną
decyzję i przyznał ubezpieczonemu prawo do emerytury od dnia 1 listopada 2012 r.
oraz stwierdził, że pozwany organ rentowy nie ponosi odpowiedzialności za
nieustalenie ostatniej okoliczności niezbędnej do wydania decyzji. Natomiast Sąd
Apelacyjny wyrokiem z dnia 13 sierpnia 2014 r. oddalił apelację organu rentowego
od powyższego orzeczenia.
W sprawie ustalono, że ubezpieczony K. C., urodzony 24 lutego 1951 r., z
zawodu operatorowi koparki i ładowarki, wystąpił z ponownym wnioskiem
emerytalnym w dniu 2 listopada 2012 r., mając ukończony wymagany wiek 60 lat i
nie pozostając w stosunku pracy od 1 listopada 2012 r. W toku postępowania przed
organem rentowym ubezpieczony udowodnił - według stanu na dzień 1 stycznia
1999 r. - łączny staż składkowy i nieskładkowy wynoszący 31 lat, i 24 dni, w tym 30
lat, 10 miesięcy i 26 dni okresów składkowych oraz 1 miesiąc i 28 dni okresów
nieskładkowych, a nadto okres pracy w warunkach szczególnych w wymiarze 13
lat, 8 miesięcy i 13 dni.
Jak wskazał Sąd drugiej instancji, istota sporu sprowadzała się do ustalenia,
czy we wskazanych przez wnioskodawcę okresach od 1 kwietnia 1977 r. do 6 maja
1977 r., od 7 maja 1977 r. do 29 września 1980 r., od 24 czerwca 1982 r. do 22
sierpnia 1982 r., od 25 lutego 1988 r. od 31 sierpnia 1988 r. oraz od 1 lutego
1995 r. do 14 lipca 1995 r. faktycznie wykonywał on pracę w warunkach
szczególnych. W tym zakresie Sąd Apelacyjny po uzupełnieniu postępowania
dowodowego ustalił, że w okresie od dnia 3 listopada 1972 r. do 6 maja 1977 r.
ubezpieczony był zatrudniony w Przedsiębiorstwie „T.”, przy czym od 3 listopada
1972 r. do 22 września 1975 r. stale i w pełnym wymiarze czasu pracy wykonywał
pracę maszynisty koparki. W okresie od 23 września 1975 r. do 31 marca 1977 r.
był oddelegowany do pracy w ZSSR , gdzie pracował przy budowie ropociągu, na
stanowisku operatora koparki. Po zakończeniu prac eksportowych wnioskodawca
wrócił do kraju w dniu 1 kwietnia 1977 r. i w związku z pracą na eksporcie w okresie
do dnia 6 maja 1977 r. wykorzystał 4 dni wolnego z tytułu rozłąki i 24 dni urlopu
3
wypoczynkowego. W czasie, kiedy ubezpieczony pracował za granicą, rozpoczął
się proces likwidacji jednego z oddziałów jego macierzystego zakładu pracy, na
bazie którego powstało Przedsiębiorstwo Gospodarki Maszynami Budownictwa
G..W dniu 10 kwietnia 1977 r. wyżej wymienione przedsiębiorstwo wystąpiło do
Urzędu Miejskiego Wydziału Zatrudnienia i Spraw Socjalnych o wyrażenie zgody na
zatrudnienie na zasadzie porozumienia między zakładami pracy pracowników
swego poprzednika, w tym także K. C. W dniu 3 maja 1977 r. Przedsiębiorstwo
Transportowo - Sprzętowe Budownictwa „T.” wyraziło zgodę na przekazanie
ubezpieczonego do pracy w Przedsiębiorstwie Gospodarki Maszynami
Budownictwa G. Od dnia 7 maja 1977 r. wnioskodawca rozpoczął zatrudnienie w
nowym zakładzie pracy na stanowisku ślusarza remontowego - kierowcy, zaś w
dniu 3 lipca 1979 r. powierzono mu stanowisko maszynisty koparki. W okresie od
15 czerwca 1981 r. do 23 czerwca 1982 r. wnioskodawca pracował na budowie
eksportowej w Libii na stanowisku operatora koparki. Ubezpieczony powrócił do
kraju w dniu 24 czerwca 1982 r. i zgodnie z pismem z jednostki kierującej do pracy
za granicą (Przedsiębiorstwa Eksportu Budownictwa Komunikacyjnego) powinien
do dnia 3 lipca 1982 r. wykorzystać 8 dni roboczych z tytułu dni wolnych od pracy
za każde trzy miesiące przepracowane za granicą na budowie, od dnia 4 lipca do 4
sierpnia 1982 r. ubezpieczony miał wykorzystać 26 dni urlopu wypoczynkowego za
rok 1982, a w okresie od 5 sierpnia do 21 sierpnia 1982 r. - 15 dni roboczych z
tytułu skróconego tygodnia nominalnego czasu pracy. Po zakończeniu powyższych
urlopów wnioskodawca podjął pracę w macierzystym zakładzie na stanowisku
operatora koparki. Następnie w okresie od 18 października 1986 r. do 24 lutego
1988 r. ponownie został skierowany do pracy eksportowej w Libii na stanowisku
operatora koparki, z której powrócił do kraju w dniu 25 lutego 1988 r. i zgodnie z
pismem z jednostki kierującej do pracy za granicą (Przedsiębiorstwa Eksportu
Budownictwa Komunikacyjnego „D.”) przysługiwał mu ekwiwalent walutowo -
złotowy za 26 dni urlopu wypoczynkowego za rok 1987 i za 4 dni urlopu
wypoczynkowego za rok 1988 oraz ekwiwalent złotowy za 34 dni wolne z tytułu
skróconego tygodnia nominalnego czasu pracy. Po powrocie do kraju
ubezpieczony przebywał na urlopie do dnia 30 marca 1988 r., a następnie do dnia
10 maja 1988 r. miał wykorzystać dni wolne. W okresie od 9 maja 1988 r. do 31
4
maja 1988 r. ubezpieczony był niezdolny do pracy z powodu choroby i otrzymał
zasiłek chorobowy, po czym od 1 czerwca 1988 r. do 31 sierpnia 1988 r. korzystał z
urlopu bezpłatnego w związku ze sprawami rodzinnymi. W dniu 30 sierpnia 1988 r.
ubezpieczony złożył u pracodawcy wniosek o rozwiązanie stosunku pracy. Umowa
ta została rozwiązana za porozumieniem stron w dniu 31 sierpnia 1988 r.
Zdaniem Sądu Apelacyjnego, zarówno organ rentowy jak i Sąd Okręgowy
słusznie nie uwzględnili okresu zatrudnienia wnioskodawcy w Międzynarodowym
Transporcie Drogowym E. od 1 lutego 1995 r. do 14 lipca 1995 r. jako pracy w
szczególnych warunkach, gdyż w tym czasie był on zatrudniony jedynie na ¾ etatu,
a więc nie została spełniona obligatoryjna przesłanka takiej kwalifikacji, jaką jest
praca w pełnym wymiarze czasu. Odnosząc się zaś do okresu zatrudnienia
wnioskodawcy w Przedsiębiorstwie Transportowo - Sprzętowym Budownictwa „T.”
Sąd ten wskazał, że pozwany nie kwestionował, aby ubezpieczony wykonywał w
tym czasie pracę operatora koparki, a więc pracę określoną w wykazie A, dziale V,
poz. 3 załącznika do rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. (praca
maszynistów ciężkich maszyn budowlanych lub drogowych). Pozwany uwzględnił
także okres pracy ubezpieczonego od 23 września 1975 r. do 31 marca 1977 r.,
kiedy wnioskodawca był oddelegowany do pracy w ZSSR, a Sąd Apelacyjny w
całości podzielił powyższe ustalenia.
Za nieprawidłowe w świetle regulacji rozporządzenia Rady Ministrów z dnia
27 grudnia 1974 r. w sprawie niektórych praw i obowiązków pracowników
skierowanych do pracy za granicą w celu realizacji budownictwa eksportowego i
usług związanych z eksportem (Dz.U. z 1974 r. Nr 51, poz. 330) Sąd drugiej
instancji uznał natomiast stanowisko organu rentowego w zakresie niezaliczenia do
wymaganego stażu pracy w warunkach szczególnych okresów korzystania przez
ubezpieczonego z urlopów wypoczynkowych oraz dni wolnych z tytułu skróconego
tygodnia nominalnego czasu pracy, z tytułu rozłąki i z tytułu każdego
przepracowanego za granicą kwartału, z jakich korzystał po zakończeniu pracy na
budowach eksportowych. W myśl przepisów przywołanego rozporządzenia, nabyte
przez ubezpieczonego prawo do urlopu wypoczynkowego i dni wolnych powinny
zostać doliczone do okresu urlopu bezpłatnego udzielanego przez macierzysty
zakład pracy i co istotne - okresy te powinny zostać wliczone do okresu pracy, od
5
którego zależą uprawnienia pracownicze. Nie ulega wątpliwości, że okresy te
należało zaliczyć także do okresu pracy w warunkach szczególnych, gdyż zostały
one przyznane wnioskodawcy za okres pracy wykonywanej w warunkach
szczególnych. Skoro zatem wnioskodawca w czasie bezpłatnego urlopu
udzielonego przez macierzysty zakład pracy, wykonywał pracę eksportową, która to
praca była pracą w warunkach szczególnych, to tym samym przysługują wszelkie
związane z tym uprawnienia w sferze ubezpieczeń społecznych. Zaliczeniu do
stażu pracy w warunkach szczególnych podlega również okres korzystania przez
ubezpieczonego w zasiłku chorobowego po powrocie z budowy eksportowej, gdyż
okres ten przypadał przed dniem 14 listopada 1991 r. i nie podlegał wyłączeniu w
trybie art. 32 ust. 1a ustawy o emeryturach i rentach z FUS. Wobec powyższego
okres od 25 lutego do 31 maja 1988 r. (3 miesiące, 7 dni) także powinien zostać
zakwalifikowany jako okres pracy w warunkach szczególnych. Nie podlega
natomiast uwzględnieniu w stażu pracy w warunkach szczególnych okres od 1
czerwca do 31 sierpnia 1988 r., gdyż w tym czasie wnioskodawca przebywał
urlopie bezpłatnym, przy czym nie był to urlop w związku ze skierowaniem do pracy
eksportowej. Wnioskodawca nie wykazał także, by w tym czasie wykonywał u
innego pracodawcy jakąkolwiek pracę, która mogłaby być uznana za pracę w
warunkach szczególnych.
Po zsumowaniu okresów uwzględnionych przez pozwany organ rentowy z
okresami uznanym przez Sąd Apelacyjny, łączny okres pracy ubezpieczonego w
warunkach szczególnych wynosi 15 lat, 5 miesięcy i 22 dni. Skoro więc
wnioskodawca udowodnił ponad 15 lat pracy w szczególnych warunkach, to tym
samym spełnił wszystkie wynikające z art. 184 w związku z art. 32 ustawy o
emeryturach i rentach z FUS warunki dla przyznania emerytury w obniżonym
wieku, gdyż bezspornym było ukończenie przez wnioskodawcę 60 lat, wykazanie
wymaganego okresu składkowego i nieskładkowego oraz złożenie oświadczenie o
rezygnacji z członkostwa w OFE.
Powyższy wyrok został zaskarżony skargą kasacyjną pozwanego. Skargę
oparto na podstawie naruszenia przepisów prawa materialnego: 1/ art. 184 w
związku z art. 32 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, w związku z § 1, § 2, § 4
rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r w sprawie wieku
6
emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w
szczególnych charakterze, przez błędną wykładnię i przyjęcie, że ubezpieczony w
okresie urlopu po powrocie z kontraktu (budowy) eksportowej wykonywał prace w
szczególnych warunkach, a w konsekwencji legitymuje się piętnastoletnim stażem
pracy w szczególnych warunkach (na dzień 1 stycznia 1999 r.); 2/ art. 6, 7 ustawy o
emeryturach i rentach z FUS, przez błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie
w okolicznościach sprawy i przyjęcie, że okresem wykonywania pracy w
szczególnych warunkach jest okres urlopu bezpłatnego po powrocie z kontraktu
eksportowego przedłużony o dni wolne z tytuły rozłąki, dni wolne za każde 3
miesiące przepracowane za granicą, dni wolne z tytułu skróconego nominalnego
czasu pracy, dni wolne z tytułu urlopu po powrocie do kraju oraz okres pobierania
zasiłku chorobowego po powrocie do kraju, bowiem nie są okresy faktycznego
wykonywania pracy - nie są wymienione jako okresy składkowe i nieskładkowe; nie
są to również okresy pracy za granicą, a tym bardziej pracy wykonywanej w
warunkach szczególnych. Skarżący wniósł o uchylenie w całości wyroku Sądu
drugiej instancji, jak również poprzedzającego go wyroku Sądu pierwszej instancji i
orzeczenie co do istoty sprawy przez oddalenie odwołania ubezpieczonego;
alternatywnie wniósł o uchylenie w całości zaskarżonego wyroku Sądu
Apelacyjnego i przekazanie sprawy temu Sądowi do rozpoznania, a także o
zasądzenie kosztów postępowania kasacyjnego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna zasługuje na uwzględnienie, albowiem ma uzasadnioną
podstawę w postaci naruszenia prawa materialnego przy ferowaniu zaskarżonego
wyroku.
Analizę prawidłowości orzeczenia drugoinstancyjnego rozpocząć wypada od
przypomnienia, że K. C. (urodzony 24 lutego 1951 r.) wywodzi swoje roszczenie do
emerytury w obniżonym wieku z unormowań art. 32 w związku z art. 184 ustawy z
dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2013 r., poz. 1440 ze zm.; dalej jako ustawa
emerytalno-rentowa). Przepis art. 32 ust. 1 ustawy stanowi, że ubezpieczonym
7
urodzonym przed dniem 1 stycznia 1949 r. będącym pracownikami, o których
mowa w ust. 2-3, zatrudnionymi w szczególnych warunkach lub w szczególnym
charakterze przysługuje emerytura w wieku niższym niż określony w art. 27 pkt 1,
przy czym według art. 32 ust. 2 dla celów ustalenia tych uprawnień, za
pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach uważa się pracowników
zatrudnionych przy pracach o znacznej szkodliwości dla zdrowia oraz o znacznym
stopniu uciążliwości lub wymagających wysokiej sprawności psychofizycznej ze
względu na bezpieczeństwo własne lub otoczenia w podmiotach, w których
obowiązują wykazy stanowisk ustalone na podstawie przepisów dotychczasowych.
Przepis art. 32 ust. 4 odsyła zaś do dotychczasowych przepisów przy ustalaniu
wieku emerytalnego, rodzaju prac lub stanowisk oraz warunków, na podstawie
których osobom wymienionym w ust. 2 i 3 przysługuje prawo do emerytury.
Przepisami dotychczasowymi są przepisy rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7
lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w
szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze (Dz.U. Nr 8, poz. 43 ze
zm.). Do wnioskodawcy ma zastosowanie przepis § 4 ust. 1, który w stosunku do
pracownika - mężczyzny wykonywującego prace w szczególnych w warunkach
wymienione w wykazie A, statuuje następujące przesłanki nabycia prawa do
emerytury: wiek emerytalny wynoszący 60 lat oraz okres zatrudnienia wynoszący
25 lat i co najmniej 15 lat pracy w szczególnych warunkach. Zgodnie z terminologią
używaną w ustawie emerytalno-rentowej, przez okres zatrudnienia rozumie się
okresy składkowe i nieskładkowe wymienione w art. 6 i 7 oraz art. 10 ust. 1,
natomiast okresy pracy w szczególnych warunkach, to okresy wskazane w
wykazach A i B załącznika do powyższego rozporządzenia oraz inne okresy pracy
lub służby wymienione w § 4 ust. 3 i w § 5-10 tego aktu. Zważywszy na fakt, iż
ubezpieczony urodzony jest po dniu 31 grudnia 1948 r., w myśl art. 184 ust. 1
ustawy emerytalno-rentowej, nabycie przez niego uprawnień do emerytury
przewidzianej w art. 32 tego aktu uzależnione jest od osiągnięcia wymaganego
okresu pracy w szczególnych warunkach oraz ogólnego stażu składkowego i
nieskładkowego do dnia wejścia w życie ustawy, tj. do 1 stycznia 1999 r.
W rozpoznawanej sprawie nie budziło wątpliwości spełnienie przez K. C. do
chwili złożenia wniosku emerytalnego kryterium wieku 60 lat, zaś do daty wejścia w
8
życie ustawy - przesłanki ogólnego co najmniej 25-letniego stażu składkowego i
nieskładkowego. Sporne okazało się natomiast osiągnięcie przez ubezpieczonego
do dnia 1 stycznia 1999 r. minimalnego 15-letniego okresu pracy w szczególnych
warunkach. Istota problemu sprowadza się do odpowiedzi na pytanie o możliwość
zaliczenia do uwzględnionego przez organ rentowy stażu pracy w szczególnych
warunkach (tj. wynoszącego 13 lat, 8 miesięcy i 26 dni okresu zatrudnienia w
macierzystych zakładach pracy na wymienionym w wykazie A, dziale V, poz. 3
stanowisku operatora koparki) okresów po powrocie z budów eksportowych, kiedy
to ubezpieczony pobierał ekwiwalent pieniężny z tytułu niewykorzystanego urlopu
wypoczynkowego oraz ekwiwalent za dni wolne z tytułu skróconego tygodnia
nominalnego czasu pracy, z tytułu rozłąki i z tytułu każdego przepracowanego za
granicą kwartału, a nadto zasiłek chorobowy.
Warto więc zauważyć, że okresy te przypadają na czas obowiązywania
ustawy z dnia 23 stycznia 1968 r. o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym
pracowników i ich rodzin (Dz.U. Nr 3, poz. 6 ze zm., dalej jako p.z.e.p.), a następnie
ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich
rodzin (Dz.U. Nr 40, poz. 267 ze zm., dalej jako z.e.p.). Zgodnie z art. 8 ust. 1
pierwszej z wymienionych ustaw za okresy zatrudnienia uważano okresy
pozostawania w stosunku pracy (w rozumieniu art. 5 ust. 1 tego aktu) na obszarze
Państwa Polskiego, jeżeli osoby zatrudnione pobierały w tym czasie wynagrodzenie
lub zasiłki z ubezpieczenia społecznego na wypadek choroby i macierzyństwa,
natomiast art. 11 ust. 1 i ust. 2 pkt 1 drugiej z ustaw stanowił, że okresami
zatrudnienia, wymaganymi do uzyskania świadczeń określonych w tym akcie, są
okresy pozostawania w stosunku pracy, w czasie których pracownik pobierał
wynagrodzenie lub zasiłki z ubezpieczenia społecznego: chorobowy, macierzyński
albo opiekuńczy, zaś za okresy równorzędne z okresami zatrudnienia uważa się
między innymi okresy pobierania zasiłku chorobowego, macierzyńskiego lub
opiekuńczego po ustaniu zatrudnienia wykonywanego w wymiarze czasu pracy nie
niższym niż połowa obowiązującego w danym zawodzie.
Generalnie okres urlopu bezpłatnego nie ma znaczenie dla uprawnień ze
sfery ubezpieczeń społecznych, zwłaszcza związanych z pracą w warunkach
szczególnych. Kwestia ta nie budzi wątpliwości, jeśli rozważa się status pracownika
9
w trakcie urlopu bezpłatnego z punktu widzenia przepisów Kodeksu pracy. W myśl
bowiem art. 174 § 1-3 k.p. urlopu bezpłatnego udziela się na pisemny wniosek
pracownika. Wniosek ten nie wymaga uzasadnienia, ale powinien określać czas
trwania urlopu. Nie jest on przy tym wiążący dla pracodawcy, który o jego
uwzględnieniu lub odrzucenia decyduje samodzielnie, biorąc pod uwagę potrzeby
prawidłowej organizacji pracy oraz - ewentualnie - doniosłość argumentów
pracownika ubiegającego się o urlop. Odmowa udzielenia urlopu nie podlega zaś
kontroli sądowej. W przypadku urlopu udzielonego na okres dłuższy niż trzy
miesiące strony mogą zastrzec możliwość odwołania pracownika z urlopu z
ważnych przyczyn. Po powrocie z urlopu pracodawca zobowiązany jest wprawdzie
zatrudnić pracownika na tych samych warunkach jak przed rozpoczęciem urlopu,
jednak okresu przebywania na urlopie nie wlicza się do stażu pracy, od którego
zależą uprawnienia pracownicze. To, czy pracownik będąc na urlopie bezpłatnym
podejmie pracę u innego pracodawcy, jak również przebieg i zakończenie tegoż
dodatkowego zatrudnienia, nie rzutują na funkcjonowanie stosunku pracy z
macierzystym pracodawcą. Oba równolegle trwające stosunki pracy mają
niezależny od siebie byt. Okres pozostawania pracownika na urlopie bezpłatnym
jest okresem zawieszenia funkcjonowania stosunku pracy, skoro w tym czasie
pracownik nie jest zobowiązany do wykonywania pracy i nie otrzymuje żadnych
świadczeń z tego stosunku lub z nim związanych, tak wynagrodzenia za pracę i
jego surogatu w postaci zasiłku chorobowego za okres niezdolności do pracy z
powodu choroby. Oczywiste jest też, że okres, za jaki wypłacono ekwiwalent
pieniężny za niewykorzystany - podczas nawiązanego w tym czasie dodatkowego
stosunku pracy - urlop wypoczynkowy lub dni wolne z tytułu pracy
ponadwymiarowej, nie przedłuża istnienia tegoż stosunku. Oba te okresy
analizowane w świetle unormowań Kodeksu pracy nie są zatem okresami
zatrudnienia, o jakich mowa w powołanych wyżej przepisach prawa ubezpieczeń
społecznych.
Rzecz w tym, że rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 27 grudnia 1974 r. w
sprawie niektórych praw i obowiązków pracowników skierowanych do pracy za
granicą w celu realizacji budownictwa eksportowego i usług związanych z
eksportem (dalej jako rozporządzenie) ukształtowało status prawny pracownika
10
skierowanego do pracy za granicą i na ten czas korzystającego z urlopu
bezpłatnego u macierzystego pracodawcy w sposób odmienny od uregulowań
Kodeksu pracy. Wymienione rozporządzenie zostało wydane na podstawie art. 298
k.p. Ten zaś przepis w § 1 stanowił, że Rada Ministrów w porozumieniu z
ogólnokrajową organizacją międzyzwiązkową może określić w drodze
rozporządzenia w sposób szczególny niektóre prawa i obowiązki pracowników
zatrudnionych w niektórych działach służby państwowej, w jednostkach
wojskowych, w zakładach służby zdrowia, a także pracowników zatrudnionych za
granicą przez polskie przedsiębiorstwa. Przypomnienie to jest celowe dlatego, że
fakt wydania wskazanego rozporządzenia na podstawie art. 298 k.p. oznaczał
wyłączenie w stosunku do pracowników skierowanych do pracy za granicą i
objętych rozporządzeniem, przepisów Kodeksu pracy (bądź innych ustaw) w
sprawach uregulowanych tym aktem, chyba że rozporządzenie odsyłało wyraźnie
do ich stosowania w określonym zakresie. Przepisy wydane na podstawie delegacji
ustawowej z art. 298 k.p. stanowiły (w przedmiocie nimi uregulowanym)
unormowania całościowe. Przepisy omawianego rozporządzenia miały
zastosowanie do wszystkich pracowników kierowanych do pracy za granicą przez
jednostki wskazane w jego § 2 ust. 1 i określone wspólnym mianem „jednostek
kierujących”. Jednostką kierująca mógł być też macierzysty zakład pracy,
tj. eksporter, który będąc jednostką prowadzącą działalność gospodarczą zawarł z
kontrahentem zagranicznym kontrakt na realizację budowy (usługi) eksportowej i
kierował do pracy za granicą swoich pracowników w ramach odrębnej umowy
zwartej zgodnie z przepisami rozporządzenia (uchwała składu siedmiu sędziów
Sądu Najwyższego z dnia 13 stycznia 1994 r., I PZP 44/93, OSNCP 1994 nr 7-8,
poz. 140 oraz wyrok z dnia 22 maja 1979 r., I PRN 59/79, OSNCP 1979 nr 12,
poz. 245). Jeżeli jednostka kierująca chciała zawrzeć umowę o pracę za granicą z
osobą, która była pracownikiem innego zakładu, to musiała od tego zakładu pracy
uzyskać na to zgodę (§ 2 ust. 2). Tryb postępowania przedstawiał się następująco -
zainteresowany pracownik występował do jednostki kierującej o zatrudnienie na
budowie eksportowej lub przy wykonywaniu usługi eksportowej, a jednostka
kierująca występowała z wnioskiem do macierzystego zakładu o wyrażenie zgody
na skierowanie pracownika do pracy za granicą na warunkach przewidzianych w
11
rozporządzeniu, przy czym pierwotnie macierzysty zakład pracy miał obowiązek
wyrazić zgodę na powyższe, później zaś pozostawiono decyzję o wyrażeniu zgody
jego uznaniu. Wystąpienie jednostki kierującej do macierzystego zakładu pracy o
zgodę na skierowanie do pracy za granicą oraz o ewentualne przedłużenie
kontraktu było przy tym obligatoryjne (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11 listopada
1983 r., I PRN 181/83, OSP 1984 nr 9, poz. 83). W myśl pierwotnie
obowiązującego § 2 ust. 3, a następnie § 2 ust. 4 i 5 rozporządzenia jednostka
kierująca pracownika do pracy za granicą zawierała z nim umowę o pracę na czas
określony (początkowo nie limitowano czasu trwania umowy, później jednak
maksymalny okres, na jaki można było zawrzeć umowę, określono na 4 lata, z
możliwością jego przedłużenia w uzasadnionych przypadkach i za zgodą
macierzystego zakładu pracy, nie dłużej jednak niż o 2 lata), która powinna
określać kraj wykonywania pracy, rodzaj pracy, termin rozpoczęcia i okres pracy za
granicą oraz przysługujące z tego tytułu wynagrodzenie. Paragraf 3 a następnie § 4
rozporządzenia stanowił, że macierzysty zakład pracy udziela pracownikowi urlopu
bezpłatnego na okres skierowania do pracy za granicą (a więc czas urlopu
odpowiadał w zasadzie okresowi skierowania oznaczonego w umowie o pracę z
jednostką kierującą). Pracownik przed skierowaniem do pracy za granicą powinien
był wykorzystać urlop wypoczynkowy przysługujący mu z tytułu pracy w
macierzystym zakładzie. Tenże okres urlopu bezpłatnego, a także przypadający
bezpośrednio po zakończeniu tego urlopu okres niezdolności do pracy z powodu
choroby lub odosobnienia w związku z chorobą zakaźną podlegał zaś wliczeniu do
okresu pracy, od którego zależały uprawnienia pracownicze, jeżeli pracownik podjął
zatrudnienie w macierzystym zakładzie pracy w terminie 14 dni od zakończenia
pracy za granicą, a w razie niezdolności do pracy z powodu choroby lub
odosobnienia w związku z chorobą zakaźną lub z innych ważnych przyczyn
niezależnych od pracownika - bezzwłocznie po ustaniu tych przyczyn. Dochowanie
przez pracownika owego terminu zobowiązywało macierzysty zakład pracy do
zatrudnienia pracownika, który zakończył pracę za granicą, na takim samym
stanowisku lub stanowisku równorzędnym pod względem rodzaju pracy oraz
osobistego zaszeregowania posiadanego przed skierowaniem do pracy za granicą.
Obowiązek ten ustawał w razie niezachowania wspomnianego terminu lub
12
rozwiązania umowy o pracę przez jednostkę kierującą bez wypowiedzenia z winy
pracownika, a także w razie porzucenia pracy przez pracownika; w tym przypadku
umowa o pracę w macierzystym zakładzie pracy wygasała, a wygaśnięcie to
pociągało za sobą skutki, jakie ówczesne przepisy prawa wiązały z porzuceniem
pracy. Ustanie stosunku pracy z macierzystym pracodawcą następowało zatem nie
tylko w razie porzucenia przez pracownika pracy za granicą, ale także w razie
rozwiązania umowy o pracę za granicą przez jednostkę kierującą bez
wypowiedzenia z winy pracownika oraz w razie niezachowania przez pracownika
terminu do podjęcia pracy w macierzystym zakładzie po zakończeniu pracy na
budowie eksportowej (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11 kwietnia 1989 r., I PRN
9/89, OSP 1990 nr 4, poz. 205). Oba stosunki pracy (z macierzystym zakładem
pracy oraz z jednostką kierująca) zostały zatem funkcjonalnie powiązane. Urlop
bezpłatny w macierzystym zakładzie pracy udzielany był na wniosek jednostki
kierującej i trwał tak długo, jak skierowanie pracownika do pracy za granicą. Okres
urlopu bezpłatnego (w przeciwieństwie do urlopu bezpłatnego udzielanego na
podstawie przepisów Kodeksu pracy) wraz z okresem niezdolności do pracy lub
odosobnienia w związku z chorobą zakaźną po jego zakończeniu wliczany był do
stażu pracy rzutującego na uprawnienia pracownicze. Tryb zakończenia stosunku
pracy na budowie eksportowej oraz niedochowanie ustawowego terminu powrotu
do macierzystego zakładu pracy implikowały zaś sposób ustania stosunku pracy z
macierzystym zakładem pracy.
Również regulacja rozporządzenia dotycząca problematyki czasu pracy i
urlopów wypoczynkowych pracowników na kontrakcie rzutowała na funkcjonowanie
stosunku pracy z macierzystym zakładem pracy. Zgodnie bowiem z § 71
(§ 10)
rozporządzenia, z zastrzeżeniem sytuacji, gdy jednostka kierująca skorzystała z
przewidzianej w § 8 (odpowiednio § 11) możliwości podwyższenia dobowej normy
czasu pracy i wprowadzenia pięciodniowego tygodnia pracy na budowach
(usługach) eksportowych lub z możliwości wprowadzenia równoważnego systemu
czasu pracy, czas pracy na budowie (przy wykonywaniu usługi) eksportowej nie
mógł przekraczać 8 godzin na dobę i 46 (42) godzin na tydzień. Jeżeli czas pracy
na budowie (przy wykonywaniu usługi) eksportowej był dłuższy niż 46 (42) godziny
na tydzień, pracownikowi przysługiwał czas wolny od pracy w wymiarze
13
stanowiącym różnicę między obowiązującym go tygodniowym wymiarem czasu
pracy a 46 (42) - godzinnym tygodniowym wymiarem czasu pracy. Jednostka
kierująca udzielała pracownikowi czasu wolnego od pracy w okresie zatrudnienia za
granicą, z zachowaniem prawa do wynagrodzenia walutowego. Jeżeli z przyczyn
organizacyjno-produkcyjnych nie było możliwe udzielenie czasu wolnego w okresie
zatrudnienia za granicą, urlop bezpłatny w macierzystym zakładzie pracy ulegał
przedłużeniu odpowiednio do wymiaru nieudzielonego czasu wolnego od pracy. W
tym wypadku pracownikowi przysługiwał od jednostki kierującej, w zamian za czas
wolny od pracy, ekwiwalent pieniężny w walucie, obliczony jak ekwiwalent za urlop
wypoczynkowy na podstawie wynagrodzenia pobieranego w czasie zatrudnienia za
granicą. Z kolei w świetle § 12 (§ 15) rozporządzenia wymiar urlopu
wypoczynkowego pracownika skierowanego do pracy za granicą określono na 1/12
urlopu wypoczynkowego wynikającego z przepisów Kodeksu pracy, za każdy
kalendarzowy miesiąc pracy za granicą. Wprowadzono przy tym instytucję urlopu
proporcjonalnego stanowiąc, że wspomniany urlop ułamkowy nie przysługuje w
razie wykorzystania przez pracownika urlopu za dany rok kalendarzowy z tytułu
pracy w kraju. I odwrotnie - urlop wypoczynkowy przysługujący pracownikowi po
powrocie z zagranicy z tytułu pracy w kraju ulegał skróceniu o taką liczbę dni
urlopu, do jakiej pracownik nabył prawo w tym samym roku kalendarzowym z tytułu
pracy za granicą. Możliwość wykorzystania przez pracownika w naturze urlopu
wypoczynkowego z tytułu pracy za granicą uzależniona była od długości kontraktu.
Pracownikowi skierowanemu do pracy za granicą na okres dłuższy niż 12 miesięcy
należało bowiem udzielić urlopu po każdym roku pracy, aczkolwiek na wniosek
pracownika jednostka kierująca powinna była wypłacić w zamian za urlop
ekwiwalent pieniężny po zakończeniu pracy za granicą. Nadto w razie
uzasadnionych potrzeb organizacyjno-produkcyjnych budowy (usługi) eksportowej
urlop ten mógł być przesunięty na rok następny. W razie niewykorzystania tego
urlopu w całości lub w części przed zakończeniem pracy za granicą, jednostka
kierująca była obowiązana wypłacić pracownikowi ekwiwalent pieniężny. Natomiast
pracownikowi skierowanemu do pracy za granicą na okres nie dłuższy niż 12
miesięcy jednostka kierująca nie udzielała urlopu wypoczynkowego w naturze, lecz
wypłacała w zamian za urlop ekwiwalent pieniężny po zakończeniu pracy za
14
granicą. Urlop bezpłatny w macierzystym zakładzie pracy ulegał przedłużeniu o
liczbę dni urlopu, za które pracownikowi przysługiwał ekwiwalent pieniężny. I
odwrotnie - w razie niewykorzystania przez pracownika przysługującego mu urlopu
wypoczynkowego przed skierowaniem do pracy za granicą, macierzysty zakład
pracy był obowiązany wypłacić pracownikowi ekwiwalent pieniężny. Tak więc
uprawnienia urlopowe pracownika z tytułu zatrudnienia w macierzystym zakładzie
pracy oraz na budowie eksportowej były ze sobą powiązane. Wymiar urlopu był
proporcjonalny do czasu przepracowanego w danym roku kalendarzowym u
każdego z pracodawców. Przed rozpoczęciem pracy za granicą pracownik
powinien był wykorzystać przysługujący mu w macierzystym zakładzie pracy urlop
wypoczynkowy w naturze lub w ekwiwalencie pieniężnym. Z kolei urlop
wypoczynkowy z tytułu pracy na budowie eksportowej mógł być udzielony w
naturze (gdy umowa o pracę za granicą trwała dłużej niż 12 miesięcy) w trakcie
trwania kontraktu lub zastąpiony ekwiwalentem pieniężnym po powrocie z
zagranicy i zawsze był zrównoważony ekwiwalentem pieniężnym (jeśli kontrakt
trwał nie dłużej niż 12 miesięcy). Jednakże czas, za jaki wypłacono ekwiwalent po
powrocie z zagranicy, pozostawał dla pracownika czasem wolnym od pracy, skoro
w macierzystym zakładzie pracy następowało z mocy prawa przedłużenie urlopu
bezpłatnego. Wolą prawodawcy było więc to, by ograniczyć, a w przypadku krótkich
kontraktów - wykluczyć wykorzystywanie przez pracowników urlopów
wypoczynkowych w trakcie pobytu za granicą, przy jednoczesnym zapewnieniu
możliwości wypoczynku bezpośrednio po powrocie do kraju.
Mamy zatem do czynienia z paradoksalną sytuacją, gdy po zakończeniu
kontraktu zagranicznego pracownik nie pozostając już w zatrudnieniu w ramach
stosunku pracy na budowie eksportowej i nadal przebywając na urlopie bezpłatnym
w macierzystym zakładzie pracy (a więc formalnie nie będąc w żadnym „czynnym”
zatrudnieniu), pobierał w tym czasie świadczenia pieniężne ze stosunku pracy.
Świadczenia te nazywane zaś były ekwiwalentem za niewykorzystany urlop
wypoczynkowy czy dni wolne w zamian za pracę ponadwymiarową, chociaż w
rzeczywistości pracownik wykorzystywał urlop (dni wolne) w naturze, skoro w tym
czasie zwolniony był z obowiązku wykonywania pracy na rzecz macierzystego
pracodawcy. Mimo że formalnie umowa o pracę na budowie eksportowej uległa
15
rozwiązaniu, skutki jej zawarcia trwały nadal i rzutowały na funkcjonowanie
stosunku pracy z macierzystym pracodawcą. Pracownik wykorzystywał bowiem w
naturze urlop wypoczynkowy i dni wolne za pracę ponadwymiarową (do których
nabył prawo z tytułu umowy o pracę na budowie eksportowej i których obowiązek
wynagrodzenia obciążał jednostkę kierującą) w trakcie trwania stosunku pracy z
macierzystym pracodawcą, który co prawda urlopu tego (dni wolnych) formalnie nie
udzielał i nie wypłacał z tej racji żadnych świadczeń, ale który nie mógł w tym
czasie żądać od pracownika wykonywania pracy, a okres ustawowo przedłużonego
urlopu bezpłatnego wliczany był do stażu rzutującego na uprawnienia pracownicze
osoby zatrudnionej. Sens tej regulacji sprowadzał się do tego, aby w interesie
jednostki kierującej maksymalnie zdyscyplinować pracownika do rzetelnego
wykonywania pracy w ramach kontraktu na budowie eksportowej (stąd wpływ
sposobu zakończenia stosunku pracy z jednostką kierującą także na dalszy byt
stosunku pracy z macierzystym zakładem pracy) i wykorzystać okres pobytu
pracownika za granicą na efektywne świadczenie przez niego pracy (stąd
ograniczenie lub wyłączenie udzielania w tym czasie urlopu wypoczynkowego i dni
wolnych w zamian za pracę w nadgodzinach), ale jednocześnie maksymalnie
zabezpieczyć interes pracownika przez umożliwienie mu skorzystania w naturze z
uprawnień urlopowych i równoważnego czasu wolnego bezpośrednio po powrocie z
zagranicy, z zachowaniem prawa do wynagrodzenia (zwanego ekwiwalentem),
oraz ochronę stosunku pracy z macierzystym pracodawcą przez ustawowe
przedłużenie urlopu bezpłatnego i zagwarantowanie powrotu do zakładu dopiero po
całkowitym rozliczeniu pracy na budowie eksportowej. Próba wyjaśnienia
rzeczywistości prawnej ukształtowanej przepisami powołanego rozporządzenia i
kwalifikowania powyższych okresów (jako rzutujących na staż pracy uprawniający
do emerytury) z punktu widzenia kodeksowej regulacji dotyczącej urlopów
bezpłatnych musi budzić zastrzeżenia, zwłaszcza jeśli zarówno w ramach stosunku
pracy z macierzystym pracodawcą, jak i stosunku pracy z jednostką kierującą,
pracownik świadczył pracę w szczególnych warunkach. Trzeba bowiem jeszcze raz
podkreślić, że w przeciwieństwie do „zwykłego” urlopu bezpłatnego, w trakcie
którego pracownik nie wykonując pracy nie nabywa prawa i nie pobiera żadnych
świadczeń pracowniczych, w tym przypadku - mimo formalnego zawieszenia
16
stosunku pracy z macierzystym pracodawcą i nieistnienia już stosunku pracy z
jednostka kierującą - świadczenia takie przysługiwały. Taka sytuacja zasadniczo
odpowiadała zaś zawartej w powołanych wyżej przepisach p.z.e.p. i z.e.p. definicji
okresów zatrudnienia jako okresów pozostawania w stosunku pracy i pobierania
wymienionych w tych przepisach świadczeń (wynagrodzenia i zasiłków).
Jak zauważył Sąd Najwyższy w uzasadnieniu uchwały z dnia 27 listopada
2003 r., III UZP 10/03 (OSNP 2004 nr 5, poz. 87), w słowniku zawartym w art. 5 pkt
1 i 2 z.e.p. zdefiniowano pracownika jako osobę pozostającą w stosunku pracy w
myśl Kodeksu pracy, a zatrudnienie jako wykonywanie pracy w ramach stosunku
pracy. W tym też kontekście należy odczytywać postanowienia § 2, 4 i 19
rozporządzenia Rady Ministrów w sprawie wieku emerytalnego pracowników
zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze.
Pierwszy z tych przepisów w ust. 1 stanowi, iż okresami pracy uzasadniającymi
prawo do świadczeń na zasadach określonych w rozporządzeniu są okresy, w
których praca w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze jest
wykonywana stale i w pełnym wymiarze czasu pracy obowiązującym na danym
stanowisku pracy, a przy ustalaniu tych okresów pracy, uwzględnia się także okresy
takiej pracy wykonywanej przed dniem wejścia w życie rozporządzenia (§ 19 ust.
1), drugi zaś, w ust. 1 pkt 3 przewiduje, że pracownik, który wykonywał prace w
szczególnych warunkach, nabywa prawo do emerytury, jeżeli ma wymagany okres
zatrudnienia, w tym co najmniej 15 lat pracy w szczególnych warunkach. W ocenie
Sądu Najwyższego, sformułowania zawarte zwłaszcza w § 2 ust. 1 pkt 3
rozporządzenia świadczą o tym, że pojęcie „wykonywał prace” oraz „ma wymagany
okres zatrudnienia” nie są tożsame. Pogląd ten umacniała regulacja art. 11 z.e.p.
stanowiąca, że okresami zatrudnienia, wymaganymi do uzyskania świadczeń, są
okresy pozostawania w stosunku pracy. Fakt, że okresy pobierania między innymi
zasiłku chorobowego były traktowane w ustawie jako okresy równorzędne z
okresami zatrudnienia, zaś te same okresy w ustawie rewaloryzacyjnej zostały
potraktowane jako okresy nieskładkowe, w związku z zastąpieniem pojęć okresy
zatrudnienia, równorzędne i zaliczalne, pojęciami okresy składkowe (art. 2 tej
ostatniej ustawy) i okresy nieskładkowe (art. 4) oraz traktowane jak składkowe
(art. 5), ma ten skutek, że od dnia wejścia w życie ustawy rewaloryzacyjnej okresy
17
nieskładkowe, w tym okres pobierania zasiłku chorobowego, są uwzględniane przy
ustalaniu okresów pracy koniecznych dla przyznania prawa do świadczenia w
rozmiarze nieprzekraczającym jednej trzeciej uwzględnionych okresów
składkowych (art. 4 ust. 2). Tę samą regulację w tej części zawiera obecnie
obowiązująca ustawa emerytalno-rentowa (art. 5 ust. 2), traktująca jako okresy
nieskładkowe między innymi okres pobierania wynagrodzenia za czas niezdolności
do pracy wypłaconego na podstawie przepisów Kodeksu pracy oraz zasiłków z
ubezpieczenia społecznego: chorobowego lub opiekuńczego (art. 7 pkt 1a i b).
Okoliczność, że ustawy z.e.p. oraz rewaloryzacyjna zostały uchylone, nie może
oznaczać, iż w obecnym stanie prawnym pojęcia te - niezdefiniowane w ustawie
emerytalno-rentowej - mogą być interpretowane w oderwaniu od przepisów
Kodeksu pracy, do którego zresztą wprost nawiązywał art. 5 z.e.p. W ocenie Sądu
Najwyższego, pojęcia pracownik, stosunek pracy czy zatrudnienie nie mogą być
interpretowane na użytek prawa ubezpieczeń społecznych inaczej niż interpretuje
je akt prawny określający prawa i obowiązki pracowników i pracodawców,
tj. Kodeks pracy. Pogląd ten wzmacnia treść art. 6 ust. 1 pkt 1 oraz art. 8 ust. 1
ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U.
Nr 137, poz. 887 ze zm.). Przepis art. 6 ust. 1 pkt 1 stanowi, że obowiązkowym
ubezpieczeniom: emerytalnemu i rentowym podlegają, osoby fizyczne, które na
obszarze Rzeczypospolitej Polskiej są: pracownikami (...), zaś za pracownika
uważa się osobę pozostającą w stosunku pracy (art. 8 ust. 1). Sformułowania te
oznaczają odpowiednio pracownika i stosunek pracy według wskazań Kodeksu
pracy. Należy też dodać, że z samego tytułu omawianego rozporządzenia - (...)
„pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym
charakterze” - wynika, iż jego regulacja dotyczy takich właśnie pracowników, a więc
pozostających w zatrudnieniu w ramach stosunku pracy. Ma to i ten skutek, że do
takiego okresu pracy wlicza się także okres corocznego, płatnego urlopu
wypoczynkowego, będącego niezbywalnym prawem pracownika, mimo, że w takim
okresie - co oczywiste - praca rozumiana jako faktyczne wykonywanie określonych
czynności nie ma miejsca.
Pogląd ten został jednak zanegowany w uchwale składu siedmiu sędziów
Sądu Najwyższego z dnia 22 maja 2013 r., III UZP 1/13 (OSNP 2013 nr 21-22,
18
poz. 255). Stwierdzono w niej, że okres urlopu bezpłatnego udzielonego
pracownikowi w macierzystym zakładzie pracy w wymiarze równym liczbie
nieudzielonych w czasie zatrudnienia za granicą dni wolnych od pracy,
przewidziany w § 9 ust. 4 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 27 grudnia 1974 r.
w sprawie niektórych praw i obowiązków pracowników skierowanych do pracy za
granicę w celu realizacji budownictwa eksportowego i usług związanych z
eksportem (jednolity tekst: Dz.U. z 1986 r. Nr 19, poz. 101 ze zm., od dnia 10 lipca
1990 r. § 10 ust. 4 tego rozporządzenia, jednolity tekst: Dz.U. z 1990 r. Nr 44,
poz. 259 ze zm.), nie stanowi okresu składkowego przewidzianego w art. 6 ust. 2
pkt 1 lit. a ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 153, poz. 1227 ze
zm.).
W uzasadnieniu uchwały zauważono, że przedmiot rozporządzenia Rady
Ministrów z dnia 27 grudnia 1974 r., którym ustalono uprawnienie do urlopu
bezpłatnego w zamian za dni wolne, mieszczący się w zakresie delegacji
wynikającej z art. 298 k.p., mógł obejmować specjalne ukształtowanie statusu
pracowniczego tylko pracowników skierowanych do pracy za granicą i tylko na czas
skierowania. Po powrocie z pracy na budowie eksportowej pracownicy związani byli
jednym stosunkiem pracy, z macierzystym zakładem pracy, regulowanym
przepisami Kodeksu pracy. Jeżeli wykorzystywali wówczas nieudzielone podczas
pracy za granicą dni wolne w naturze i byli zwolnieni z obowiązku świadczenia
pracy u macierzystego pracodawcy, uzyskiwali urlop bezpłatny w wymiarze
odpowiadającym liczbie „odbieranych” dni wolnych na zasadach przewidzianych w
art. 174 § 2 k.p., uwzględniających, że urlop bezpłatny nie jest wliczany do stażu
mającego wpływ na uprawnienia pracownicze. Nie ma przepisu szczególnego,
nakazującego lub tylko dozwalającego na odmienne traktowanie urlopu
udzielanego na podstawie § 9 ust. 4 rozporządzenia. Co więcej, w przepisach
rozporządzenia nie przewidziano, że o okres urlopu bezpłatnego udzielonego przez
macierzystego pracodawcę w wymiarze nieudzielonych dni wolnych z tytułu pracy
za granicą przedłuża się okres urlopu bezpłatnego wliczanego do okresu pracy, od
którego zależą uprawnienia pracownicze. Przeciwnie, okres, od którego zależą
uprawnienia pracownicze, to tylko ten okres, o którym mowa w § 3 ust. 1
19
rozporządzenia, czyli okres urlopu bezpłatnego udzielonego na czas skierowania
do pracy za granicą i przypadający bezpośrednio po nim okres niezdolności do
pracy. Tylko te okresy objęte były regulacją stanowiącą lex specialis wobec art. 174
k.p. Ze względu na spójność terminologiczną, zasadę jednolitości prawa, zwłaszcza
w ramach jednej gałęzi, oraz zakres upoważnienia Rady Ministrów w art. 298 k.p.,
urlop ten nie może być traktowany jako urlop bezpłatny szczególnego rodzaju.
Trwanie stosunku pracy w czasie urlopu bezpłatnego udzielanego przez
pracodawcę w związku ze szczególnymi potrzebami pracownika, będącego
przerwą w realizacji pracowniczego obowiązku świadczenia pracy nie zostało
potraktowane odmiennie niż w art. 174 § 2 k.p.
Okres urlopu bezpłatnego udzielonego na podstawie § 9 ust. 4
rozporządzenia stanowił w zatrudnieniu u macierzystego pracodawcy okres urlopu
bezpłatnego, a jako taki pozostawał bez wpływu nie tylko na prawo, lecz także na
wysokość świadczeń z ubezpieczenia emerytalnego. Okres ten w zakresie
ubezpieczenia społecznego nie był okresem składkowym ani nieskładkowym; dla
ubezpieczenia społecznego był to okres obojętny. Między macierzystym
pracodawcą a pracownikiem korzystającym z urlopu bezpłatnego trwał stosunek
ubezpieczenia społecznego, istniejący od nawiązania stosunku pracy do jego
ustania (art. 4 ust. 3 ustawy z dnia 25 listopada 1986 r. o organizacji i finansowaniu
ubezpieczeń społecznych, jednolity tekst: Dz.U. z 1989 r. Nr 25, poz. 137 ze zm.),
jednak w ramach tego stosunku status pracownika korzystającego z urlopu
bezpłatnego rozpatrywany jako okres, w którym nie był zobowiązany do
wykonywania pracy i nie otrzymywał świadczeń ze stosunku pracy lub z nimi
związanych ani też ich surogatów, analizowany w świetle art. 6 ust. 2 lit. a ustawy o
emeryturach i rentach, nie był i nie może być obecnie uznany za okres
zatrudnienia. Bez względu na sposób pojmowania pojęcia „zatrudnienie”, które
można rozumieć wąsko, jako aktywną realizację stosunku pracy przez jej
świadczenie, albo szeroko, jako trwanie prawnego stosunku pracy, użyte w art. 6
ust. 2 pkt 1 lit. a ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych pojęcie „zatrudnienia” zwężono do kręgu tych tylko zatrudnień, w
czasie których pracownik pobierał wynagrodzenie lub zasiłki z ubezpieczenia
społecznego.
20
Sąd Najwyższy przypomniał również, że na podstawie § 9 w powiązaniu z §
3 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 29 stycznia 1990 r. w sprawie wysokości
podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne, zgłaszania do
ubezpieczenia społecznego oraz rozliczania składek i świadczeń z ubezpieczenia
społecznego (Dz.U. z 1990 r. Nr 7, poz. 41), mającego zastosowanie do składek z
okresu od dnia 1 stycznia 1990 r., ekwiwalent wypłacony przez pracodawcę
„zagranicznego” za niewykorzystane dni wolne od pracy został zapewne
uwzględniony w podstawie wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne w ramach
ryczałtowej podstawy stanowiącej przeciętne wynagrodzenie. Stwierdzenie
opłacenia składki na ubezpieczenie społeczne od wypłaconego przez pracodawcę
„eksportowego” ekwiwalentu za dni wolne dotyczyło wyłącznie zatrudnienia za
granicą, a nie zatrudnienia u macierzystego polskiego pracodawcy. U polskiego
pracodawcy ekwiwalenty za niewykorzystane dni wolne od pracy nie były
uwzględniane w podstawie wymiaru składek, zgodnie z § 7 ust. 1 pkt 3
rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 29 stycznia 1990 r. w sprawie wysokości
podstawy wymiaru składek. Konstruując w taki sposób, zarówno uprawnienia
pracownicze, jak i uprawnienia w zakresie ubezpieczenia społecznego
przysługujące po zakończeniu pracy za granicą, w czasie dalszego zawieszenia
wykonywania obowiązków pracowniczych, prawodawca odniósł się do
szczególnego charakteru urlopu bezpłatnego mającego na celu oddanie w kraju dni
wolnych za przepracowane za granicą dni wolne, nie przewidział potrzeby i
uzasadnienia objęcia tego okresu składką na ubezpieczenie społeczne.
Powołana uchwała nie traktuje natomiast o sposobie kwalifikacji okresów
pobierania przez ubezpieczonego zasiłków chorobowych po zakończeniu pracy na
budowie eksportowej.
W tej zaś kwestii Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku z dnia 18 maja
2012 r., III UK 99/11 (LEX nr 1227193) zauważył, że zgodnie z § 5 (§ 7)
rozporządzenia pracownikowi zatrudnionemu za granicą na czas nieobecności w
pracy spowodowanej tymi przyczynami przysługiwało wynagrodzenie w wysokości i
na zasadach ustalonych dla zasiłku chorobowego przepisami ustawy z dnia 17
grudnia 1974 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie
choroby i macierzyństwa (jednolity tekst: Dz.U. z 1983 r. Nr 30, poz. 143 ze zm.).
21
Wynagrodzenie to wypłacano przez okres nie dłuższy niż 30 dni kalendarzowych,
zaś jeśli niezdolność do pracy trwała dłużej niż 30 dni, a stan zdrowia pracownika
nie pozwalał na przewiezienie go do kraju, wynagrodzenie to wypłacano przez
dalszy okres choroby do chwili powrotu z zagranicy. Przedmiotowe wynagrodzenie
zmniejszano o kwotę zasiłku walutowego otrzymywanego przez pracownika z tytułu
ubezpieczenia w kraju, w którym była realizowana budowa (usługa) eksportowa.
Natomiast w okresie dalszej niezdolności do pracy po powrocie do kraju
pracownikowi przysługiwał zasiłek chorobowy w złotych. Do okresu pobierania
zasiłku chorobowego wliczano okres pobierania wspomnianego wynagrodzenia.
Przy ustalaniu wysokości zasiłku uwzględniano wynagrodzenie przysługujące
pracownikowi w macierzystym zakładzie pracy bezpośrednio przed skierowaniem
do pracy za granicą. Przepisy § 121
i 13 (§ 16 i 17) rozporządzenia stanowiły przy
tym, że w czasie urlopu bezpłatnego, przypadającego po zakończeniu pracy za
granicą, pracownik zachowuje dla siebie i dla członków rodziny prawo do
świadczeń społecznej służby zdrowia i do zasiłków rodzinnych oraz przysługuje mu
prawo do świadczeń z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i
macierzyństwa. Nadto przebywającym w kraju członkom rodziny pracownika
skierowanego do pracy za granicą przysługiwały świadczenia lecznicze oraz
świadczenia z ubezpieczenia rodzinnego i z ubezpieczenia społecznego według
przepisów obowiązujących w kraju. W judykaturze podkreślano przy tym, że
przepisy § 5 ust. 1-5 (§ 7 ust. 1-5) rozporządzenia regulowały sytuację pracownika
zatrudnionego za granicą, który w czasie tego zatrudnienia był niezdolny do pracy
wskutek choroby. Mówiąc inaczej, przewidziane w tym przepisie wynagrodzenie i
zasiłek chorobowy, wraz ze szczególnymi zasadami ich obliczania i wypłacania,
dotyczyły osoby pozostającej w stosunku pracy z jednostką kierującą (uchwała
Sądu Najwyższego z dnia 7 stycznia 1988 r., III PZP 57/87, OSNCP 1989 nr 10,
poz. 144 i wyrok z dnia 7 stycznia 2000 r., I PKN 466/99, OSNAPiUS 2001 nr 11,
poz. 370). Natomiast gdy niezdolność do pracy powstała w czasie istnienia
stosunku pracy za granicą i przedłużała się poza datę rozwiązania umowy o pracę,
wówczas pracownikowi przysługiwały świadczenia z tychże artykułów tylko za czas
choroby przypadającej na trwanie stosunku pracy na budowie eksportowej, a za
dalszy okres (podobnie jak w przypadku niezdolności do pracy powstałej po
22
zakończeniu kontraktu a przed powrotem do macierzystego zakładu pracy) - zasiłek
chorobowy, o jakim mowa w § 121
(§ 16) rozporządzenia. W myśl § 3 ust. 4 (§ 4
ust. 3) rozporządzenia okres tejże przypadającej po zakończeniu kontraktu
niezdolności do pracy z powodu choroby lub odosobnienia w związku z choroba
zakaźną podlegał - w razie dochowania przez pracownika 14-dniowego terminu
powrotu do macierzystego zakładu pracy - zaliczeniu do stażu pracy rzutującego na
uprawnienia pracownicze. W okresie tym pracownik nabywał np. prawo do urlopu
wypoczynkowego w macierzystym zakładzie pracy (wyrok Sądu Najwyższego z
dnia 14 lutego 1991 r., I PRN 1/19, OSNCP 1992 nr 11, poz. 207).
Jak wskazano wyżej - w świetle obowiązujących w spornym okresie art. 8
ust. 1 p.z.e.p. jak i art. 11 ust. 1 i ust. 2 pkt 1 z.e.p. - przypadające na pozostawanie
w stosunku pracy okresy pobierania przez pracownika wynagrodzenia i zasiłków z
ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa uznawane były za
okresy zatrudnienia. Jeśli zatem skarżący po powrocie z budowy eksportowej (na
której wykonywał pracę w szczególnych warunkach), pozostawał w stosunku pracy
z macierzystym pracodawcą na stanowisku wymienionym w wykazie prac w
szczególnych warunkach i pobierał z mocy powyższych unormowań
rozporządzenia zasiłek chorobowy, to okres ten jest okresem zatrudnienia w
rozumieniu przepisów obydwu wymienionych ustaw i zarazem jest okresem pracy
w szczególnych warunkach uprawniającym do wcześniejszej emerytury. Charakteru
takiego nie odebrała mu zresztą późniejsza zmiana stanu prawnego dokonana
ustawą z dnia 17 października 1991 r. o rewaloryzacji emerytur i rent, o zasadach
ustalania emerytur i rent oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz.U. Nr 104, poz. 450
ze zm.) i ustawą emerytalno-rentową. Definicja pracy w szczególnych warunkach i
szczególnym charakterze została zmieniona dopiero ustawą z dnia 20 kwietnia
2004 r. o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 121, poz. 1264), która weszła
w życie w dniu 1 lipca 2004 r. Został nią dodany do ustawy emerytalno-rentowej
przepis art. 32 ust. 1a w brzmieniu: „przy ustalaniu okresu zatrudnienia w
szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze nie uwzględnia się 1)
okresów niewykonywania pracy, za które pracownik otrzymał po dniu 14 listopada
1991 r. wynagrodzenie lub świadczenia z ubezpieczenia społecznego w razie
23
choroby i macierzyństwa, 2) okresów, w których na mocy szczególnych przepisów
pracownik został zwolniony ze świadczenia pracy, z wyjątkiem okresu urlopu
wypoczynkowego”. Przepis ten nie ma jednak zastosowania do stanów powstałych
przed jego wejściem w życie. Warto na tym miejscu zacytować pogląd wyrażony w
wyroku Sądu Najwyższego z dnia 23 kwietnia 2010 r., II UK 313/09 (OSNP 2011 nr
19-20, poz. 260), w myśl którego osiągnięcie do dnia 1 stycznia 1999 r. okresu
pracy w szczególnych warunkach, o którym mowa w art. 184 ust. 1 pkt 1 ustawy
emerytalno-rentowej wyłącza ponowne ustalenie tego okresu po osiągnięciu wieku
emerytalnego według zasad wynikających z art. 32 ust. 1a pkt 1 tej ustawy,
obowiązujących od dnia 1 stycznia 2004 r. Sąd Najwyższy zauważył, że sytuacja
osób wymienionych w art. 184 ustawy, opisywana w doktrynie jako ekspektatywa
prawa podmiotowego, polega na spełnieniu się tylko części stanu faktycznego
koniecznego do nabycia prawa, które poprzedza i zabezpiecza przyszłe prawo
podmiotowe. Uwzględnienie ochrony praw w trakcie nabywania jest zaś
aprobowane w orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej, a także
Trybunału Konstytucyjnego. Zdaniem Sądu Najwyższego, ochrona ekspektatywy
może wynikać z jej istoty, lecz może także zyskiwać wzmocnienie w prawie.
Funkcję takiego wzmocnienia spełnił art. 184 ustawy emerytalno-rentowej wobec
pozostających w toku stosunków nabywania prawa do emerytury z tytułu
wykonywania pracy w szczególnych warunkach przed dniem 1 stycznia 1999 r. W
przepisie tym ustawodawca utrwalił sytuację osób, które w dniu wejścia w życie
ustawy wypełniły warunki stażu szczególnego i ogólnego i zadeklarował ich
przyszłe prawo do emerytury w wieku wcześniejszym. Przez wydanie tego przepisu
nastąpił stan związania, tj. zobowiązania się przez Państwo do powstrzymywania
się od jakiejkolwiek ingerencji w istniejące prawo tymczasowe. Wobec tego
przewidziana w ustawy ekspektatywa nie mogła wygasnąć wskutek nowej regulacji
ustalania stażu pracy w szczególnych warunkach.
Podsumowując, wobec treści uchwały składu siedmiu sędziów Sadu
Najwyższego z dnia 22 maja 2013 r., III UZP 1/13 i jej uzasadnienia konieczne jest
zatem zweryfikowanie posiadanego przez ubezpieczonego stażu pracy w
szczególnych warunkach o przypadające po rozwiązaniu stosunku pracy na
budowie eksportowej okresy przedłużonego urlopu bezpłatnego w macierzystym
24
zakładzie pracy w wymiarze równym liczbie nieudzielonych w czasie zatrudnienia
za granicą dni urlopu wypoczynkowego oraz dni wolnych z tytułu skróconego
tygodnia nominalnego czasu pracy, z tytułu rozłąki i z tytułu każdego
przepracowanego za granicą kwartału, za które wypłacono ekwiwalent pieniężny.
Mając powyższe na uwadze, Sąd Najwyższy z mocy art. 39815
§ 1 oraz
art. 108 § 2 w związku z art. 39821
k.p.c. orzekł jak w sentencji.
kc