Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 196/15
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 19 kwietnia 2016 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Jerzy Kuźniar (przewodniczący)
SSN Romualda Spyt (sprawozdawca)
SSN Małgorzata Wrębiakowska-Marzec
w sprawie z wniosku L. Z.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
o prawo do emerytury pomostowej,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 19 kwietnia 2016 r.,
skargi kasacyjnej organu rentowego od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 3 grudnia 2014 r.,
oddala skargę kasacyjną i zasądza od Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych na rzecz L. Z. kwotę 120 zł (sto dwadzieścia) tytułem
zwrotu kosztów postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
Decyzją z dnia 6 czerwca 2013 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych odmówił
L. Z. prawa do emerytury pomostowej, ponieważ nie udokumentował 15 lat okresu
wykonywania pracy w warunkach szczególnych.
2
Sąd Okręgowy w G. wyrokiem z dnia 12 lutego 2014 r. oddalił odwołanie.
Sąd pierwszej instancji ustalił, że L. Z., urodzony się 31 marca 1950 r., w
dniu 9 maja 2013 r. złożył w organie rentowym wniosek o emeryturę pomostową.
Ubezpieczony ukończył 60 lat, nie jest członkiem OFE, a ponadto udowodnił
wymagany okres składkowy i nieskładkowy w wymiarze 29 lat, 3 miesiące i 2 dni
oraz udokumentował rozwiązanie stosunku pracy, po dniu 31 grudnia 2008 r. nie
wykonywał pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze w
rozumieniu art. 3 ust. 1 i 3 ustawy o emeryturach pomostowych z dnia 19 grudnia
2008 r. (Dz.U. Nr 237, poz. 1656 ze zm.; dalej ustawa o emeryturach
pomostowych). W postępowaniu przed organem rentowym wykazał 10 lat, 1
miesiąc, 29 dni okresu pracy w warunkach szczególnych, zamiast wymaganych 15
lat. W okresie od dnia 23 maja 1989 r. do dnia 9 grudnia 1991 r. ubezpieczony był
zatrudniony w Przedsiębiorstwie […] na stanowisku I oficera elektryka i wykonywał
stale i w pełnym wymiarze czasu pracy prace rybaków morskich. Wnioskodawca
był zatrudniony za pośrednictwem Morskiej Agencji u armatora zagranicznego w
charakterze elektryka w systemie kontraktowym w następujących okresach: od 5
listopada 1996 r. do 28 lipca 1997 r. na statku m/v A., od 27 października 1997 r. do
7 kwietnia 1998 r. na statku m/v PS A., od 2 sierpnia 1998 r. do 27 marca 1999 r.
na statku m/v S., od 24 września 1999 r. do 29 marca 2000 r. na statku m/v S., od
30 maja 2000 r. do 10 grudnia 2000 r. na statku m/v M.; od 10 kwietnia 2001 r. do
14 kwietnia 2001 r. na statku m/v A. W powyższych okresach ubezpieczony
wykonywał stale i w pełnym wymiarze czasu pracy prace w szczególnych
warunkach na statkach żeglugi morskiej - jako pracownik - elektryk wpisany na listę
członków załogi tych statków. Morska Agencja nie uiszczała na rzecz organu
rentowego składek na jego ubezpieczenia społeczne. Ubezpieczony w okresach od
22 stycznia 2003 r. do 30 listopada 2005 r. oraz od 20 marca 2006 r. do dnia 31
lipca 2010 r. dobrowolnie opłacał składki na ubezpieczenia społeczne z tytułu
realizacji kontraktów zawieranych indywidualnie z armatorami zagranicznymi.
Sąd uznał, że ubezpieczony w Przedsiębiorstwie […] wykonywał pracę w
szczególnych warunkach wskazaną w rozporządzeniu Rady Ministrów z 7 lutego
1983 r. w sprawie wieku emerytalnego dla pracowników zatrudnionych w
3
szczególnych warunkach lub szczególnym charakterze (Dz.U. Nr 8, poz. 43 ze zm.)
- wykaz B, dział IV, poz. 4, tj. prace rybaków morskich.
Odnośnie do spornych okresów na przestrzeni lat 1996-2001 Sąd pierwszej
instancji wskazał, że z zaświadczenia o wykonywaniu pracy w szczególnych
warunkach wydanych przez Morską Agencję z dnia 24 kwietnia 2013 r. nie
wynika, aby agencja ta, jako upoważniona jednostka kierująca obywateli polskich
do pracy za granicą, uiszczała na rzecz Zakładu Ubezpieczeń Społecznych składki
na ubezpieczenie społeczne i Fundusz Pracy za ubezpieczonego. Poza tym prawo
do emerytury pomostowej mają jedynie osoby, które wykonują prace w
szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze w ramach stosunku pracy
- art. 3 ust. 7 ustawy o emeryturach pomostowych. Ubezpieczony w okresach
wskazanych w zaświadczeniu z Morskiej Agencji nie wykonywał pracy w ramach
stosunku pracy, a był jedynie skierowany za pośrednictwem tej firmy do pracy u
zagranicznych armatorów w systemie kontraktowym. W związku z powyższym
sporne okresy zatrudnienia ubezpieczonego za granicą u pracodawców
zagranicznych za pośrednictwem Morskiej Agencji nie podlegają zaliczeniu do
stażu pracy w szczególnych warunkach.
Sąd pierwszej instancji zważył, że po doliczeniu okresu pracy w warunkach
szczególnych w Przedsiębiorstwie […] (od 23 maja 1989 r. do 9 grudnia 1991 r.) do
okresów pracy w szczególnych warunkach, ubezpieczony nie ma wymaganego 15-
letniego okresu wykonywania pracy w szczególnych warunkach na dzień 1 stycznia
2009 r. (art. 4 w związku z art. 49 ustawy o emeryturach pomostowych).
Sąd Apelacyjny, wyrokiem z dnia 3 grudnia 2014 r., zmienił zaskarżony
wyrok i przyznał wnioskodawcy L. Z. prawo do emerytury pomostowej od 1 maja
2013 r.
Sąd drugiej instancji uzupełnił stan faktyczny o ustalenie, że wnioskodawca
w okresach wskazanych w książeczce żeglarskiej oraz pisemnych kontraktach był
zatrudniony w systemie kontraktowym u armatorów zagranicznych w charakterze
elektryka, w konsekwencji uznając, że wnioskodawca w okresie pracy na podstawie
kontraktów z zagranicznymi armatorami (w okresach dobrowolnego opłacania
składek na ubezpieczenia społeczne) spełniał przesłankę posiadania statusu
4
pracownika zatrudnionego w szczególnych warunkach lub w szczególnym
charakterze.
Zdaniem Sądu Apelacyjnego, istotne było opłacanie dobrowolnie przez
ubezpieczonego - w okresach od 22 stycznia 2003 r. do 30 listopada 2005 r. oraz
od 20 marca 2006 r. do 31 lipca 2010 r. - składek na ubezpieczenia społeczne z
tytułu realizacji kontraktów zawieranych indywidualnie z armatorami zagranicznymi,
co zostało potwierdzone przez organ rentowy.
Sąd Apelacyjny przywołał orzecznictwo Sądu Najwyższego i wskazał, że
pracowniczy charakter zatrudnienia marynarzy, które polega na wykonywaniu na
statkach morskich odpłatnej pracy szczególnie podporządkowanej, mógłby być
podważony tylko wtedy, gdyby z ustalonych okoliczności sprawy wynikało, że
sporna praca była świadczona nieodpłatnie, np. w ramach uprawiania turystyki albo
przy braku pracowniczego podporządkowania (np. na własnym statku morskim lub
jako podmiot świadczący usługi artystyczne lub inne), na co nie wskazywały
jakiekolwiek ustalone okoliczności sprawy. Taki rodzaj i charakter (pracowniczy)
zatrudnienia marynarza w szczególnych warunkach, których wykonywanie
uprawnia do niższego wieku emerytalnego, potwierdza pozycja 4, wymieniona w
wykazie A Działu VIII rozporządzenia, który obejmuje pracowników wpisanych na
listę członków załogi statków wykonujących prace na statkach morskich w żegludze
międzynarodowej. Przepisy tego rozporządzenia nie wymagają, aby taka praca
była świadczona na polskich statkach morskich w żegludze międzynarodowej już
dlatego, że taki wymóg wymieniona pozycja odnosi do marynarzy zatrudnionych w
polskim ratownictwie okrętowym.
Organ rentowy zaskarżył ten wyrok skargą kasacyjną, zarzucając mu
naruszenie prawa materialnego, tj. - art. 4 i art. 51 w związku z art. 2 pkt 2 i pkt 3
oraz art. 3 ustawy o emeryturach pomostowych, przez błędną wykładnię i
niewłaściwe zastosowanie w okolicznościach sprawy, a mianowicie przez przyjęcie,
że wnioskodawca spełnił warunek posiadania 15 lat pracy w warunkach
szczególnych, co w konsekwencji skutkowało stwierdzeniem, że ubezpieczony L. Z.
nabył prawo do emerytury pomostowej, a także naruszenie przepisów
postępowania, które mogło mieć istotny wpływ na wynik sprawy, tj. art. 385 i art.
316 § 1 w związku z art. 233 § 1 i art. 245, art. 231, art. 228 § 1 i art. 234 k.p.c. w
5
związku z art. 116 ust. 5 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2015 r., poz. 748 ze
zm.) i § 22 rozporządzenia z 11 października 2011 r. Ministra Pracy i Polityki
Socjalnej w sprawie postępowania w sprawach o świadczenia emerytalno-rentowe i
zasad wypłaty tych świadczeń (Dz.U. Nr 23, poz. 1412), przez bezpodstawne
przyjęcie, że fakty wyznaczające charakter pracy członka załogi statku morskiego
są (w istocie) powszechnie znane i dlatego w zasadzie nie wymagają dowodu (art.
228 § 1 k.p.c.) oraz że zatrudnienie na statku morskim w warunkach innych aniżeli
przewidziane w art. 22 § 1 k.p. (w ogóle) nie wchodzi w rachubę.
W odpowiedzi na skargę kasacyjną ubezpieczony wniósł o jej oddalenie.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zarzuty skargi kasacyjnej są nieuzasadnione. Sąd Apelacyjny, wskazując na
pracowniczy charakter zatrudnienia ubezpieczonego w spornych okresach - na
statkach u zagranicznych armatorów, za pośrednictwem Morskiej Agencji - powołał
się na pogląd Sądu Najwyższego wyrażony wyroku z dnia 1 czerwca 2010 r., II UK
5/10 (LEX nr 589882). Podkreśla się w nim, że zatrudnienie marynarzy polega na
wykonywaniu na statkach morskich odpłatnej pracy szczególnie
podporządkowanej, co przesądza o jej pracowniczym charakterze.
Skarżący stanowisko to kontestuje, stawiając szereg zarzutów naruszenia
przepisów postępowania, z których jedynie art. 228 § 1 k.p.c. odpowiada treści
wypełniającej tę podstawę kasacyjną, skoro kwestionuje się w nim stanowisko, że
fakty wyznaczające charakter pracy członka załogi statku morskiego są
powszechnie znane i dlatego w zasadzie nie wymagają dowodu, prowadzące w
konsekwencji do stanowiska, że zatrudnienie na statku morskim w warunkach
innych aniżeli przewidziane w art. 22 § 1 k.p. w ogóle nie wchodzi w rachubę. Tak
sformułowany zarzut nie ma nic wspólnego z naruszeniem ani art. 316 § 1 „w
związku z art. 233 § 1”, ani art. 245, art. 231, czy art. 234 k.p.c.
Dodać też trzeba, że w postępowaniu przed sądami pracy i ubezpieczeń
społecznych okoliczności mające wpływ na prawo do świadczeń lub ich wysokości
mogą być udowadniane wszelkimi środkami dowodowymi przewidzianymi w
6
Kodeksie postępowania cywilnego. Ograniczenia dowodowe zawarte w § 22
rozporządzenia z 11 października 2011 r. Ministra Pracy i Polityki Socjalnej w
sprawie postępowania w sprawach o świadczenia emerytalno-rentowe i zasad
wypłaty tych świadczeń dotyczą wyłącznie postępowania przed wymienionymi w
nim organami (por. np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 2 lutego 1996 r. w
sprawie II URN 3/95, OSNAPiUS 1996 nr 16 poz. 239).
Należy zwrócić uwagę, że ani ustawa z dnia 17 grudnia 1998 r. o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, ani ustawa o
emeryturach pomostowych nie zawiera własnej definicji pojęcia „pracownik” i wobec
tego jego znaczenie odczytywać należy zgodnie z treścią art. 22 k.p. - w tym także
z uwzględnieniem jego § 11
i § 12
, z których wynika, że decydujące znaczenie dla
uznania istnienia stosunku pracy ma wykonywanie za wynagrodzeniem pracy
określonego rodzaju na rzecz pracodawcy i pod jego kierownictwem oraz w miejscu
i czasie wyznaczonym przez pracodawcę - bez względu na nazwę umowy oraz że
nie jest dopuszczalne zastąpienie umowy o pracę umową cywilnoprawną przy
zachowaniu powyższych warunków wykonywania pracy (zob. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 12 marca 2010 r., II UK 286/10; OSNP 2011 nr 17-18,
poz. 237).
Wzajemna relacja między obowiązkiem zgłoszenia pracownika do
ubezpieczenia i opłacania składek ciążącym na pracodawcy (ubezpieczeniem
obowiązkowym) a pracowniczym statusem ubezpieczonego występuje jedynie w
prawie ubezpieczeń społecznych. Zależność ta nie może być przenoszona na
przepisy Kodeksu pracy. Z punktu widzenia przepisów Kodeksu pracy, które mają
decydujące znaczenie przy ocenie statusu ubezpieczonego jako pracownika,
dobrowolny charakter ubezpieczenia nie ma znaczenia. Zatem zgłoszenie do
dobrowolnego charakter ubezpieczenia nie wyklucza pracowniczego zatrudnienia u
zagranicznego pracodawcy (zagranicznego armatora).
Nie budzi wątpliwości, że kapitan statku jest przełożonym wszystkich
członków załogi i to on ustala i nadzoruje tok służby na statku (zob. przykładowo
art. 94 pkt 4 (b) Konwencji Narodów Zjednoczonych o prawie morza, sporządzonej
w Montego Bay dnia 10 grudnia 1982 r.; Dz. U. Nr 59, poz. 534.; pkt c załącznika
do Międzynarodowej Konwencji o wymaganiach w zakresie wyszkolenia
7
marynarzy, wydawania im świadectw oraz pełnienia wacht - Konwencji STCW,
sporządzonej w Londynie dnia 7 lipca 1978 r.; Dz.U. z 1984 r. Nr 39, poz. 201;
art. 53 § 1 Kodeksu morskiego).
W tej sytuacji nie sposób uznać, aby zatrudniony na statku marynarz nie był
podporządkowany kapitanowi statku w zakresie czasu, miejsca i sposobu
wykonania pracy. Prowadzi to do wniosku, że marynarz, wpisany na listę członków
załogi (niezależnie od nazwy odpłatnej umowy łączącej go z armatorem), wykonuje
pracę na warunkach pozwalających zakwalifikować ją jako wykonywaną w ramach
stosunku pracy.
Co charakterystyczne, w polskim ustawodawstwie była i jest wyłączona inna
podstawa zatrudnienia marynarza niż umowa o pracę (zob. art. 26 ustawy z dnia 5
sierpnia 2015 r. o pracy na morzu; DZ.U. z 2015 r., poz. 1569 oraz art. 26
poprzedniej ustawy z dnia 23 maja 1991 r. o pracy na morskich statkach
handlowych; Dz.U. z 2014 r. poz. 430). Imperatyw ten wynika nie tyle z woli
polskiego ustawodawcy, ale jest uwarunkowany właśnie sposobem wykonywania
pracy na statku, który odpowiada cechom charakterystycznym stosunku pracy.
W rezultacie pogląd wyrażony w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 1
czerwca 2010 r., II UK 5/10 i przyjęty przez Sąd drugiej instancji jest trafny i
prowadzi do wniosku, że marynarz zatrudniony na statku morskim (także obcej
bandery) nie może wykonywać swoich obowiązków w reżimie innym niż
pracowniczy.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjmuje się w jednolicie (także na tle
art. 32 i 184 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu ubezpieczeń
Społecznych), że okresy wykonywania pracy za granicą w szczególnych warunkach
lub w szczególnym charakterze na podstawie umów o pracę zawartych
bezpośrednio z pracodawcami zagranicznymi mogą być uznane za okresy
zatrudnienia w warunkach szczególnych lub w szczególnym charakterze, pod
warunkiem opłacenia składek w Polsce również na dobrowolne ubezpieczenia
emerytalne i rentowe, chyba że na podstawie umów o zatrudnieniu lub umów
międzynarodowych pracownik został objęty ubezpieczeniem w trybie i na zasadach
obowiązujących w państwie zatrudnienia lub określonych w umowach
międzynarodowych (wyroki: z dnia 21 stycznia 2010 r. II UK 162/09, LEX nr
8
583806; z dnia 12 marca 2010 r., II UK 286/09, LEX nr 602705; z dnia 1 czerwca
2010 r., II UK 5/10, LEX nr 589882; z dnia 8 marca 2003 r., II UK 196/02 OSNP
2004 nr 8, poz. 144; z dnia 12 lipca 2011 r., II UK 382/10, OSNP 2012 nr 17-18,
poz. 221).
We wszystkich tych orzeczeniach podkreśla się, że dobrowolne opłacanie
składek na ubezpieczenie społeczne pod rządami przepisów prawa polskiego nie
sprzeciwiało się uwzględnieniu udokumentowanego zatrudnienia u armatora
zagranicznego przy ustalaniu uprawnień emerytalnych ubezpieczonego, zwłaszcza
gdy wedle przekonujących ustaleń faktycznych w sprawie ubezpieczony świadczył
pracę u armatorów zagranicznych na podstawie stosunku pracy jako członek załogi
statku morskiego, który wykonywał odpłatnie pracę podporządkowaną. Okresy
wykonywania takiej pracy powinny zostać ubezpieczonemu zaliczone do okresów
pracy w szczególnych warunkach, uprawniających go do emerytury w niższym
wieku emerytalnym.
W konsekwencji, jeśli zatrudnienie ubezpieczonego na statku morskim, u
zagranicznego armatora, odbywało się na warunkach wymuszających jego
zakwalifikowanie jako stosunku pracy i z tego tytułu opłacane były składki na
ubezpieczenia społeczne, to okres tego zatrudnienia należy uznać za okres
uprawniający do emerytury pomostowej, tj. okres pracy w szczególnych warunkach
- przed dniem 1 stycznia 1999 r. w rozumieniu art. 32 ustawy o emeryturach i
rentach z Funduszu ubezpieczeń Społecznych (art. 4 pkt 5 ustawy o emeryturach
pomostowych) i następnie okres pracy w szczególnych warunkach po dniu 31
grudnia 2008 r. w rozumieniu art. 4 pkt 6 ustawy o emeryturach pomostowych.
Mając na uwadze powyższe Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
k.p.c.
orzekł jak w sentencji. O kosztach postępowania kasacyjnego rozstrzygnięto na
mocy art. 98 k.p.c. w związku w związku z § 11 ust. 2 w związku z 13 ust. 4 pkt 2
rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie
opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa
kosztów pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego z
urzędu (Dz.U. 2013, poz. 490 ze zm.).
9
kc