Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 162/09
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 21 stycznia 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Małgorzata Wrębiakowska-Marzec (przewodniczący)
SSN Zbigniew Myszka
SSN Józef Iwulski (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku A. F.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
o emeryturę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 21 stycznia 2010 r.,
skargi kasacyjnej organu rentowego od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 28 października 2008 r.,
oddala skargę kasacyjną i zasądza od organu rentowego na
rzecz wnioskodawcy kwotę 120 (sto dwadzieścia) zł tytułem
zwrotu kosztów postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
2
Wyrokiem z dnia 17 grudnia 2007 r., Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych zmienił decyzję Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z
dnia 13 kwietnia 2007 r. i przyznał wnioskodawcy A. F. prawo do emerytury z tytułu
pracy w szczególnych warunkach, począwszy od dnia 15 lutego 2007 r.
Wnioskodawca (urodzony 15 lutego 1947 r.) w dniu 19 lutego 2007 r. złożył
wniosek o emeryturę. Organ rentowy ostatecznie przyjął, że ubezpieczony wykazał
łącznie 28 lat, 9 miesięcy i 9 dni okresów składkowych i nieskładkowych, w tym 11
lat i 3 dni okresów zatrudnienia w szczególnych warunkach. Dlatego odmówił
ubezpieczonemu prawa do emerytury, wskazując, że nie spełnił on przesłanek
nabycia prawa do tego świadczenia. Organ rentowy nie zaliczył wnioskodawcy do
stażu pracy w szczególnych warunkach okresów od 4 sierpnia 1987 r. do 28 maja
1988 r., od 26 lipca 1988 r. do 16 czerwca 1989 r., od 26 listopada 1989 r. do 28
lipca 1990 r. oraz od 29 lipca 1991 r. do 30 listopada 1991 r., bowiem uznał, że w
przypadku marynarzy kierowanych do pracy za granicą u pracodawców
zagranicznych, do okresu pracy w szczególnych warunkach można zaliczyć tylko te
okresy, za które jednostki kierujące polskich marynarzy do pracy za granicą
uiszczały składki na ubezpieczenia społeczne i Fundusz Pracy. Organ rentowy
stwierdził, że "Morska Agencja " jako jednostka kierująca wnioskodawcę do pracy
za granicą płaciła składki tylko w okresie od 1 grudnia 1991 r. do 31 grudnia 1994 r.
Sąd Okręgowy ustalił, że ubezpieczony od 9 czerwca 1978 r. do 7 kwietnia
1979 r. oraz od 28 lipca 1979 r. do 19 maja 1980 r. był zatrudniony za
pośrednictwem „P." Spółki z o.o. z siedzibą w W. na statkach obcych bander na
stanowisku II oficera. W okresach od 4 sierpnia 1987 r. do 28 maja 1988 r., od 26
lipca 1988 r. do 16 czerwca 1989 r., od 26 listopada 1989 r. do 4 lutego 1992 r. oraz
od 18 maja do 19 września 1992 r. wnioskodawca był zatrudniony za
pośrednictwem „Morskiej Agencji G." Spółki z o.o. u armatorów zagranicznych w
charakterze starszego oficera. „Morska Agencja G." jako jednostka kierująca do
pracy za granicą uiszczała w tym czasie składki na ubezpieczenie społeczne i
Fundusz Pracy (podstawą wymiaru składki była przeciętna płaca krajowa). Z kolei,
w okresach od 1 marca do 30 lipca 1993 r., od 1 stycznia do 31 maja 1994 r., od 1
października 1994 r. do 18 marca 1995 r., od 8 czerwca do 31 sierpnia 1995 r., od
3
27 listopada 1995 r. do 19 sierpnia 1996 r., od 3 marca do 7 czerwca 1997 r., od 5
sierpnia do 5 grudnia 1997 r., od 8 kwietnia do 31 lipca 1998 r. oraz od 14 do 31
grudnia 1998 r. ubezpieczony był zatrudniony u zagranicznego armatora jako
członek załóg pływających i dobrowolnie opłacał składki na ubezpieczenie
społeczne na tzw. konto „Z". Wszystkie okresy zatrudnienia ubezpieczonego na
statkach zagranicznych bander zostały przez organ rentowy zaliczone do okresów
składkowych. Organ rentowy nie kwestionował także, że ubezpieczony w okresach,
gdy był kierowany do pracy przez "Morską Agencję ", która opłacała za niego
składki na ubezpieczenie społeczne, jak i w okresach dobrowolnego opłacania
składek, wykonywał pracę członka załóg pływających, a zatem pracę w
szczególnych warunkach.
Zdaniem Sądu Okręgowego, bezsporne w sprawie było, że ubezpieczony
ukończył 60 lat w dniu 15 lutego 2007 r. oraz że ostatecznie udowodnił łączny okres
składkowy i nieskładkowy przekraczający 25 lat (28 lat, 9 miesięcy i 9 dni).
Przedmiotem sporu pozostała zaś kwestia, czy ubezpieczony wykazał wymagany
ustawą okres co najmniej 15 lat zatrudnienia w szczególnych warunkach. Sąd
pierwszej instancji zwrócił uwagę, że organ rentowy odmówił uwzględnienia przy
ustalaniu stażu pracy w szczególnych warunkach okresów wskazanych w
zaświadczeniu wystawionym przez „Morską Agencję G." przypadających przed
dniem 1 grudnia 1991 r. oraz następujących po dniu 31 grudnia 1994 r., a także
okresów, w których ubezpieczony opłacał składki dobrowolnie na tzw. konto "Z".
Organ rentowy nie uwzględnił również okresów zatrudnienia ubezpieczonego w
charakterze II oficera za pośrednictwem „P." w W. Natomiast wszystkie te okresy
zostały przez organ rentowy zaliczone jako okresy składkowe. Organ rentowy nie
kwestionował charakteru pracy ubezpieczonego, bezsporne zatem było, że w
okresach nieuwzględnionych do stażu pracy w szczególnych warunkach
wnioskodawca wykonywał pracę jako członek załóg pływających na statkach
żeglugi międzynarodowej. Sąd Okręgowy nie podzielił stanowiska organu
rentowego w zakresie odmowy uznania za okresy pracy w szczególnych
warunkach zatrudnienia ubezpieczonego przed dniem 1 grudnia 1991 r. i po dniu
31 grudnia 1994 r., w których wykonywał on pracę na statkach obcych bander za
pośrednictwem jednostek kierujących („Morskiej Agencji G." i „P."). W ocenie Sądu
4
Okręgowego, nietrafne było powoływanie się przez organ rentowy na art. 42 ustawy
z dnia 16 października 1991 r. o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu (Dz.U.
Nr 106, poz. 457 ze zm.). Sąd pierwszej instancji wywiódł, że kierowanie obywateli
polskich do pracy za granicą u pracodawców zagranicznych odbywało się zgodnie
z art. 43 ust. 1 tej ustawy na podstawie upoważnień udzielanych jednostkom
kierującym przez Ministra Pracy i Polityki Socjalnej. Stwierdził przy tym, że
regulacje te obowiązywały w okresie od dnia 1 grudnia 1991 r. do dnia 31 grudnia
1994 r., a więc nie mogły mieć zastosowania do spornych okresów od 9 czerwca
1978 r. do 7 kwietnia 1979 r. i od 28 lipca 1979 r. do 19 maja 1980 r. (zatrudnienie
za pośrednictwem „P.") oraz od 4 sierpnia 1987 r. do 28 maja 1988 r., od 26 lipca
1988 r. do 16 czerwca 1989 r. i od 26 listopada 1989 r. do 31 grudnia 1991 r.
(zatrudnienie za pośrednictwem "Morskiej Agencji "). Zdaniem Sądu Okręgowego,
podstawą prawną decyzji organu rentowego powinny być przepisy obowiązujące w
chwili złożenia przez ubezpieczonego wniosku o emeryturę. Sąd Okręgowy
podzielił stanowisko zaprezentowane w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 5 marca
2003 r., II UK 196/02, (OSNP 2004 nr 8, poz. 144), że do okresu pracy w
szczególnych warunkach wymaganego w § 4 ust. 1 rozporządzenia Rady Ministrów
z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych
w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze (Dz.U. Nr 8, poz. 43 ze
zm.) wlicza się okresy wykonywania za granicą u zagranicznych pracodawców prac
wymienionych w wykazach stanowiących załącznik do tego rozporządzenia, jeżeli
okresy te są uznane za okresy składkowe w rozumieniu art. 6 ust. 1 lub art. 6 ust. 2
pkt 1 lit. d ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 153, poz. 1227; dalej
ustawa o emeryturach i rentach z FUS). Mając na uwadze treść tych regulacji oraz
to, że organ rentowy nie kwestionował wykonywania przez wnioskodawcę pracy
członka załóg pływających, Sąd pierwszej instancji przyjął, że nie ma przeszkód
prawnych, aby te okresy uznać za okresy wykonywania przez ubezpieczonego
pracy w szczególnych warunkach. W konsekwencji, po doliczeniu spornego okresu
(w łącznym wymiarze przekraczającym 6 lat i 4 miesiące), w którym ubezpieczony
wykonywał pracę na statkach morskich w żegludze międzynarodowej, do uznanego
okresu pracy w szczególnych warunkach (11 lat i 3 dni), okres wykonywania przez
5
ubezpieczonego pracy w szczególnych warunkach wynosił łącznie 17 lat. W tym
stanie rzeczy - w ocenie Sądu - wnioskodawca spełnił wszystkie przesłanki prawa
do emerytury na podstawie art. 32 ustawy o emeryturach i rentach z FUS oraz § 3 i
4 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r.
Wyrokiem z dnia 28 października 2008 r., Sąd Apelacyjny oddalił apelację
organu rentowego od wyroku Sądu pierwszej instancji. Sąd odwoławczy stwierdził,
że organ rentowy na etapie postępowania apelacyjnego zakwestionował w
zasadzie tylko zaliczenie ubezpieczonemu do czasu pracy w szczególnych
warunkach okresów, w których dobrowolnie opłacał on składki na konto „Z" z tytułu
zatrudnienia u armatora zagranicznego. Apelujący opierał ten zarzut na
spostrzeżeniu jakoby z materiału dowodowego sprawy nie wynikało, by
ubezpieczonemu w tych okresach przysługiwał status pracownika w rozumieniu
Kodeksu pracy. Tymczasem Sąd pierwszej instancji przeprowadził w tym zakresie
stosowne postępowanie dowodowe, nie wykraczając poza ramy swobodnej oceny
dowodów. W konsekwencji Sąd odwoławczy przyjął za własne ustalenia faktyczne i
rozważania prawne dokonane przez Sąd pierwszej instancji. Sąd Apelacyjny
wywiódł w szczególności, że wnioskodawca dobrowolnie opłacał składki z tytułu
pracy u armatora zagranicznego w okresach, które wynosiły łącznie 2 lata, 3
miesiące i 4 dni. Wobec wątpliwości organu rentowego zgłoszonych dopiero w
postępowaniu apelacyjnym, Sąd drugiej instancji zaznaczył, że w okresie od 1
stycznia 2000 r. do zatrudnienia wnioskodawcy za granicą u pracodawcy
zagranicznego miały zastosowanie art. 48 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 14 grudnia 1994
r. o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu (jednolity tekst: Dz.U. z 2003 r. Nr
58, poz. 514 ze zm.), zgodnie z którymi - o ile umowy międzynarodowe nie
stanowią inaczej - udokumentowane okresy zatrudnienia obywateli polskich za
granicą u pracodawców zagranicznych są zaliczane do okresów pracy w Polsce w
zakresie uprawnień pracowniczych pod warunkiem opłacania składek na Fundusz
Pracy. A więc po opłaceniu składek - bez względu na to, czy kontrakt zawierany
przez Agencję „A." (agenta armatora zagranicznego) z pracownikiem kierowanym
do pracy za granicą, odpowiadał wszystkim warunkom zatrudnienia (nosił cechy
stosunku pracy) - okres od 14 lutego 2000 r. do 31 maja 2000 r. oraz od 9
października 2000 r. do 31 stycznia 2001 r. podlegał zaliczeniu do okresu pracy w
6
szczególnych warunkach (7 miesięcy i 9 dni). W konsekwencji, zaliczenie tego
okresu - choćby do okresu 14 lat, 5 miesięcy i 18 dni z tytułu pracy w szczególnych
warunkach (obejmującego okres 10 lat, 1 miesiąca i 2 dni pierwotnie uwzględniony
przez organ rentowy oraz okres 4 lat, 4 miesięcy i 16 dni pracy na statkach obcych
bander) - pozwalało przyjąć, że ubezpieczony legitymował się wymaganym przez
ustawę piętnastoletnim okresem pracy w szczególnych warunkach. Sąd
odwoławczy zwrócił przy tym uwagę, że wnioskodawca za pośrednictwem „P." od 9
czerwca 1978 r. do 7 kwietnia 1979 r. oraz od 28 lipca 1979 r. do 19 maja 1980 r.
wykonywał pracę na stanowisku II oficera u armatora zagranicznego na zasadach
określonych w § 6 uchwały Nr 113/76 Rady Ministrów z dnia 4 czerwca 1976 r. w
sprawie zasad kierowania do specjalistów do pracy w ramach współpracy
gospodarczej i naukowo-technicznej. W tych też okresach wnioskodawcy - jako
specjaliście skierowanemu do pracy za granicą w ramach współpracy gospodarczej
- przysługiwał status pracownika w rozumieniu art. 6 ust. 2 pkt 1 lit. c ustawy o
emeryturach i rentach z FUS. Dalej Sąd Apelacyjny wywiódł, że uchwałę Nr 113/76
zastąpiła z dniem 1 stycznia 1985 r. uchwała Nr 123 Rady Ministrów z dnia 3
września 1984 r. w sprawie zasad podejmowania pracy przez obywateli polskich za
granicą u pracodawców zagranicznych (M.P. Nr 23, poz. 157 ze zm.), która w § 5
ust. 6 stanowiła, że umowa zawarta między obywatelem polskim, a jednostką
kierującą powinna określać wysokość ryczałtu pieniężnego w złotych, wypłacanych
obywatelowi polskiemu przez jednostkę kierującą oraz wysokość i tryb
przekazywania przez osobę kierowaną do pracy wpłat w walucie obcej na konto
jednostki kierującej na pokrycie ponoszonych przez nią kosztów świadczeń
socjalnych oraz innych kosztów z tytułu zatrudnienia. Przepisy obowiązujące od 1
stycznia 1985 r. wymagały uiszczania składek na ubezpieczenie społeczne z tytułu
zatrudnienia obywateli polskich skierowanych do pracy za granicą u pracodawców
zagranicznych, zaś jednostka kierująca była obowiązana potwierdzać okresy
zatrudnienia za granicą, za które dokonała wpłat na rzecz Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych. Wypełniając ten obowiązek, Morska Agencja potwierdziła okresy
pracy wnioskodawcy. Zdaniem Sądu odwoławczego, wbrew twierdzeniom apelacji
nie było podstaw do kwestionowania pracy ubezpieczonego po dniu 31 grudnia
1989 r. na stanowisku starszego oficera. Okres zatrudnienia obywateli polskich za
7
granicą na podstawie umów określonych art. 26 w związku z art. 28 ust. 1 ustawy z
29 grudnia 1989 r. o zatrudnieniu oraz w art. 42 pkt 2 ustawy z dnia 16 października
1991 r. o zatrudnieniu i bezrobociu jest traktowany jako okres zatrudnienia w Polsce
w zakresie uprawnień pracowniczych oraz w rozumieniu przepisów o zaopatrzeniu
emerytalnym pracowników i ich rodzin, o ubezpieczeniu społecznym oraz
świadczeniach pieniężnych z tytułu wypadku przy pracy i chorób zawodowych, pod
warunkiem opłacania składek na ubezpieczenie społeczne pracowników w
wysokości przewidzianej dla pracowników zatrudnionych w Polsce, od
zadeklarowanej kwoty, nie niższej od przeciętnego wynagrodzenia oraz zgłoszenia
tego zatrudnienia we właściwym wojewódzkim urzędzie pracy oraz dokonywania
wpłat na Fundusz Pracy w odpowiedniej kwocie. Niesporne jest, że wnioskodawca
opłacał składki "za własne ubezpieczenie" za okresy od 1 stycznia 1999 r. do 31
maja 2000 r. oraz od 1 października 2000 r. do 31 stycznia 2001 r. Skoro
wnioskodawca wykonywał w spornych okresach pracę na statku morskim w
żegludze międzynarodowej, a zatem świadczył pracę w szczególnych warunkach, o
której mowa w wykazie A, Dział VIII, poz. 4, stanowiącym załącznik do
rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r., to brak podstaw prawnych
do odmowy zaliczenia tych okresów do stażu pracy w szczególnych warunkach, o
którym mowa w § 4 tego rozporządzenia.
Wyrok Sądu Apelacyjnego organ rentowy zaskarżył w całości skargą
kasacyjną, w której zarzucił naruszenie: 1) art. 32 ustawy o emeryturach i rentach z
FUS przez przyjęcie, że wnioskodawca nabył prawo do emerytury, będąc
pracownikiem zatrudnionym w warunkach szczególnych w wieku niższym niż
określony w art. 27 pkt 1 tej ustawy; 2) § 3 i 4 rozporządzenia Rady Ministrów z
dnia 7 lutego 1983 r. przez uznanie, że ubezpieczony legitymuje się wymaganym
piętnastoletnim stażem pracy w szczególnych warunkach, "wliczając do wysokości
stażu pracy w warunkach szczególnych okres opłacania przez ubezpieczonego
dobrowolnej składki z tytułu pracy u armatora zagranicznego na konto „Z"
przyjmując, że kontrakt zawierany przez Agencję jako armatora zagranicznego z
pracownikiem kierowanym do pracy za granicą po opłacaniu ww. składki odpowiada
wszystkim wymogom zatrudnienia czyli stanowi stosunek pracy konsekwentnie jest
pracą w warunkach szczególnych" oraz 3) § 2 ust. 1 "rozporządzenia Ministra
8
Pracy i Polityki Socjalnej w sprawie trybu dokonywania wpłat na Fundusz Pracy,
opłacania składki na ubezpieczenie społeczne oraz szczegółowych zasad
nabywania uprawnień i trybu wypłat zasiłków z ubezpieczenia społecznego
obywatelom polskim zatrudnionym za granicą u pracodawców zagranicznych
(Dz.U. nr 38 poz. 1927)" przez uznanie, że opłacenie dobrowolnie składki na
Fundusz Pracy w tym trybie oznacza wykonywanie pracy w szczególnych
warunkach w rozumieniu art. 32 ustawy o emeryturach i rentach z FUS.
W uzasadnieniu skarżący wywiódł w szczególności, że dokonywanie wpłat
składek na konto "Z" z tytułu pracy wykonywanej za granicą nie jest tożsame z
wykonywaniem pracy w szczególnych warunkach według kryteriów przewidzianych
rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. Wprawdzie okresy
opłacania składki na dobrowolne ubezpieczenia z tytułu zatrudnienia za granicą u
pracodawców zagranicznych stanowią okresy składkowe według art. 6 ust. 2 pkt 1
d ustawy o emeryturach i rentach z FUS (co zostało w pełni uwzględnione przez
organ rentowy), niemniej jednak uznanie tych okresów (opłacania składki na konto
„Z") nie może być potwierdzeniem wykonywania przez ubezpieczonego pracy w
warunkach szczególnych u pracodawcy zagranicznego. Odmienne w tym względzie
stanowisko zaprezentowane w orzeczeniu Sądu Apelacyjnego nie tylko narusza
przepisy prawa powołane w podstawach skargi, ale też stoi w sprzeczności z
zasadą równego traktowania ubezpieczonych przy spełnieniu warunków do
nabywania prawa do świadczeń pieniężnych z ubezpieczeń emerytalnych i
rentowych, ponieważ określona grupa ubezpieczonych jest zwolniona z obowiązku
przedstawiania przy wniosku o emeryturę świadectwa pracy w szczególnych
warunkach zgodnie z obowiązującymi w tym zakresie przepisami lub
udokumentowania tej pracy za pomocą dowodów zastępczych określonych
prawem. W ocenie skarżącego, takie podejście jest sprzeczne z zasadami
sprawiedliwości społecznej i „zaprzecza konstytucyjnej zasadzie państwa prawa".
Zdaniem organu rentowego, Sąd Apelacyjny niezasadnie uznał, że dobrowolne
opłacanie składki na ubezpieczenie emerytalne i rentowe jest potwierdzeniem
wykonywania za granicą przez ubezpieczonego u pracodawcy zagranicznego pracy
w ramach stosunku pracy. Treść art. 6 ust. 2 pkt 1 ustawy o emeryturach i rentach z
FUS nie przesądza, że przepis ten dotyczy tylko ubezpieczonych wykonujących
9
pracę w ramach stosunku pracy. Dobrowolne opłacenie składki na ubezpieczenia
przysługuje również osobom zatrudnionym w innych formach (np. na podstawie
kontraktów bezpośrednich z pracodawcą zagranicznym, umów zlecenia). Uznanie
przez Sąd Apelacyjny, że opłacenie składki na dobrowolne ubezpieczenie
społeczne i Fundusz Pracy jest potwierdzeniem wykonywania pracy
(potwierdzeniem istnienia stosunku pracy) jest nieuprawnione, bowiem
ubezpieczony w okresie opłacania tych składek nie udowodnił pozostawania w
stosunku pracy w rozumieniu art. 22 k.p., a więc tym samym nie spełniał warunków
przewidzianych rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. Skoro nie
był pracownikiem, to nie można przyjąć, że wykonywana przez niego praca była
pracą w szczególnych warunkach.
Organ rentowy wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i
przekazanie sprawy Sądowi drugiej instancji do ponownego rozpoznania,
ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku i orzeczenie co do istoty sprawy
przez uznanie, że okres opłacania dobrowolnie składki na Fundusz Pracy z tytułu
pracy u armatora zagranicznego nie jest potwierdzeniem wykonywania pracy w
warunkach szczególnych.
W odpowiedzi na skargę kasacyjną ubezpieczony wniósł o odmowę
przyjęcia skargi do rozpoznania, ewentualnie o jej oddalenie oraz o zasądzenie na
jego rzecz od organu rentowego kosztów postępowania kasacyjnego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna jest bezzasadna, gdyż wszystkie powołane w niej zarzuty
są chybione. W myśl art. 32 ust. 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i
rentach z FUS, ubezpieczonym urodzonym przed dniem 1 stycznia 1949 r.,
będącym pracownikami, zatrudnionymi w szczególnych warunkach lub w
szczególnym charakterze, przysługuje emerytura w wieku niższym niż określony w
art. 27 pkt 1 ustawy (60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn). Niższy wiek
emerytalny, rodzaje prac lub stanowisk oraz warunki, na podstawie których tym
osobom przysługuje prawo do emerytury, ustala się na podstawie przepisów
dotychczasowych (art. 32 ust. 4). Dlatego rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 7
lutego 1983 r. ma zastosowanie do pracowników, którzy wykonywali pracę w
szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze wymienione w § 4-15
10
tego rozporządzenia oraz w wykazach stanowisk zamieszczonych w załącznikach
do rozporządzenia. W wykazie A „Prace w szczególnych warunkach, których
wykonywanie uprawnia do niższego wieku emerytalnego" w Dziale VIII "W
transporcie i łączności" pod pozycją 4 wymienione są „Prace na statkach morskich
w żegludze międzynarodowej i w polskim ratownictwie okrętowym - pracownicy
wpisani na listę członków załogi tych statków".
Zagadnienie dotyczące nabywania prawa do emerytury w obniżonym wieku
emerytalnym wyłącznie przez tych ubezpieczonych, którzy legitymują się statusem
pracownika była przedmiotem licznych orzeczeń Sądu Najwyższego. W
szczególności w wyroku z dnia 25 stycznia 2005 r., I UK 142/04 (OSNP 2005 nr 17,
poz. 272) stwierdzono, że przedstawione w art. 32 ustawy o emeryturach i rentach
z FUS ograniczenia prawa do wcześniejszej emerytury jedynie do wypadków
świadczenia pracy w charakterze pracownika nie jest niezgodne z konstytucyjną
zasadą równego traktowania (podobnie wyrok z dnia 29 czerwca 2005 r., I UK
300/04, OSNP 2006 nr 5-6, poz. 94). Z tej przyczyny prawo do emerytury w
niższym wieku przysługuje wyłącznie pracownikom zatrudnionym w szczególnych
warunkach lub w szczególnym charakterze, a nie przysługuje ubezpieczonym z
tytułu zatrudnienia na podstawie innych stosunków prawnych (np. umów o pracę
nakładczą), choćby wykonywali zatrudnienie w szczególnych warunkach (wyrok z
dnia 8 maja 2008 r., I UK 354/07, Monitor Prawa Pracy 2008 nr 10, s. 544). Jak
wyżej wskazano, w pozycji 4 działu VIII wykazu A (załącznik do rozporządzenia
Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r.) wyraźnie wymienieni są „pracownicy".
Skarga kasacyjna organu rentowego opiera się wyłącznie na zanegowaniu
zaliczenia ubezpieczonemu do okresu zatrudnienia w szczególnych warunkach
okresów, za które odprowadzał on dobrowolnie składki na ubezpieczenie społeczne
i Fundusz Pracy w związku z wykonywaniem pracy u armatora zagranicznego (na
tzw. konto „Z"). Nie jest przy kwestionowane, że ubezpieczony u zagranicznych
armatorów wykonywał pracę członka załóg pływających (okresy te zostały przez
organ rentowy zaliczone do okresów składkowych). Sporne okresy opłacania
składek na tzw. konto „Z" obejmują przedziały czasowe pomiędzy 1 marca 1993 r. a
31 grudnia 1998 r. (konkretnie chodzi tu o okresy od 1 marca do 30 lipca 1993 r., od
1 stycznia do 31 maja 1994 r., od 1 października 1994 r. do 18 marca 1995 r., od 8
11
czerwca do 31 sierpnia 1995 r., od 27 listopada 1995 r. do 19 sierpnia 1996 r., od 3
marca do 7 czerwca 1997 r., od 5 sierpnia do 5 grudnia 1997 r., od 8 kwietnia do 31
lipca 1998 r. oraz od 14 do 31 grudnia 1998 r.). Organ rentowy podważa charakter
prawny zatrudnienia wnioskodawcy u armatorów zagranicznych w tych okresach,
twierdząc, że nie musiało ono nosić cech stosunku pracy w rozumieniu art. 22 k.p.
Ocena prawna tego zagadnienia wymaga odwołania się do obowiązujących
w spornym przedziale czasu regulacji prawnych dotyczących zasad zatrudniania
obywateli polskich u pracodawców zagranicznych. W pierwszej kolejności należy
wskazać na przepisy rozdziału 7 ustawy z dnia 16 października 1991 r. o
zatrudnieniu i bezrobociu, które zostały uchylone z dniem 1 stycznia 1995 r.
Przepisy te miały zatem zastosowanie do zatrudnienia ubezpieczonego u
armatorów zagranicznych w okresach od 1 marca do 30 lipca 1993 r., od 1 stycznia
do 31 maja 1994 r. oraz od 1 października 1994 r. do 31 grudnia 1994 r. Zgodnie z
art. 42 pkt 2 i 3 tej ustawy, zatrudnianie obywateli polskich za granicą u
pracodawców zagranicznych było realizowane na podstawie umów zawartych
przez upoważnione jednostki kierujące z obywatelami polskimi, kierowanymi przez
te jednostki do pracy za granicą u pracodawców zagranicznych albo na podstawie
umów zawartych przez obywateli polskich z pracodawcami zagranicznymi. Z kolei,
kierowanie obywateli polskich do pracy za granicą u pracodawców zagranicznych
odbywało się na podstawie upoważnień udzielanych jednostkom kierującym przez
Ministra Pracy i Polityki Socjalnej (art. 43 ust. 1). Kierowanie do pracy za granicą
przez jednostki kierujące odbywało się na podstawie umów zawieranych przez te
jednostki z obywatelami polskimi kierowanymi do pracy za granicą, a umowy te
powinny regulować w szczególności: 1) czas zatrudnienia za granicą, 2) obowiązki
osoby skierowanej i jednostki kierującej oraz 3) zwrot kosztów związanych ze
skierowaniem do pracy za granicą, w tym dotyczących załatwienia formalności
związanych z wyjazdem, ubezpieczenia skierowanych od nieszczęśliwych
wypadków i chorób tropikalnych oraz załatwienia innych spraw zleconych przez
kierowanego do pracy za granicą (art. 43 ust. 3). Stosownie do art. 44 ust. 1 tej
ustawy, okres zatrudnienia obywateli polskich za granicą na podstawie umów
zawartych przez upoważnione jednostki kierujące z obywatelami polskimi,
kierowanymi przez te jednostki do pracy za granicą u pracodawców zagranicznych,
12
był traktowany jako okres zatrudnienia w Polsce w zakresie uprawnień
pracowniczych oraz w rozumieniu przepisów o zaopatrzeniu emerytalnym
pracowników i ich rodzin, o ubezpieczeniu społecznym i rodzinnym oraz
świadczeniach pieniężnych z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych,
pod warunkiem opłacania składek na ubezpieczenie społeczne i Fundusz Pracy,
chyba że umowy międzynarodowe stanowią inaczej. Jednostka kierująca powinna -
w myśl art. 45 ust. 1 ustawy - przekazywać: 1) na konto Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych składkę na ubezpieczenie społeczne za każdą osobę skierowaną do
pracy za granicą, wymierzoną od kwoty zadeklarowanej przez osobę skierowaną,
nie niższej jednak od przeciętnego wynagrodzenia - w wysokości przewidzianej dla
pracowników zatrudnionych w Polsce, 2) na Fundusz Pracy kwotę odpowiadającą
12% przeciętnego wynagrodzenia za każdy miesiąc trwania ubezpieczenia
społecznego od osoby skierowanej do pracy za granicę. Z kolei, okresy pracy
obywateli polskich za granicą na podstawie umów zawartych przez obywateli
polskich z pracodawcami zagranicznymi (bezpośrednio, bez pośrednictwa jednostki
kierującej) uznaje się za okresy zatrudnienia na obszarze Polski w rozumieniu
przepisów o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin, o ubezpieczeniu
społecznym i rodzinnym oraz świadczeniach pieniężnych z tytułu wypadków przy
pracy i chorób zawodowych, przy czym warunkiem takiego uznania jest
udokumentowanie tych okresów oraz uiszczanie składek na ubezpieczenie
społeczne pracowników w wysokości przewidzianej dla pracowników zatrudnionych
w Polsce od zadeklarowanej kwoty, nie niższej jednak od przeciętnego
wynagrodzenia (art. 46).
Skoro z ustaleń faktycznych sprawy wynika, że ubezpieczony był kierowany
do pracy za granicą i opłacał dobrowolnie składki na ubezpieczenie społeczne od
podstawy, która była nie niższa od przeciętnego wynagrodzenia, to w świetle
przytoczonych regulacji ustawy z dnia 16 października 1991 r. o zatrudnieniu i
bezrobociu nie ulega wątpliwości, że okresy wykonywania przez wnioskodawcę
pracy członka załóg pływających w żegludze międzynarodowej u armatorów
zagranicznych, przypadające od 1 marca do 30 lipca 1993 r., od 1 stycznia do 31
maja 1994 r. oraz od 1 października 1994 r. do 31 grudnia 1994 r. powinny być
potraktowane jako okresy wykonywania pracy w szczególnych warunkach na
13
identycznych zasadach, jak okresy wykonywania takiej pracy u polskich armatorów.
Powinny zatem zostać wliczone do piętnastoletniego stażu pracy w szczególnych
warunkach uprawniającego do nabycia prawa do emerytury w obniżonym wieku
emerytalnym. Wskazane przepisy wyraźnie dotyczyły bowiem zatrudnienia „u
pracodawców" zagranicznych (umów z „pracodawcami" zagranicznymi), a więc
zatrudnienia na podstawie stosunku pracy (tak samo § 1 i 2 rozporządzenia
Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 17 grudnia 1991 r. w sprawie trybu
dokonywania wpłat na Fundusz Pracy z tytułu zatrudnienia za granicą u
pracodawców zagranicznych oraz trybu uiszczania składek na ubezpieczenie
społeczne, Dz.U. Nr 122, poz. 542).
Sytuacja prawna w pewnym zakresie zmieniła się z dniem 1 stycznia 1995 r.,
z wejściem w życie ustawy z dnia 14 grudnia 1994 r. o zatrudnieniu i
przeciwdziałaniu bezrobociu. Ustawa ta w rozdziale 6 zawierała regulacje związane
z zatrudnianiem obywateli polskich za granicą u pracodawców zagranicznych oraz
zatrudnianiem cudzoziemców w Polsce. Zgodnie z jej art. 46, obywatele polscy
mogli podejmować pracę za granicą u pracodawców zagranicznych w trybie i na
zasadach obowiązujących w kraju zatrudnienia oraz określonych w umowach
międzynarodowych. Zatrudnienie za granicą mogło następować w drodze
bezpośrednich uzgodnień i umów zawieranych przez obywateli polskich z
pracodawcami zagranicznymi lub za pośrednictwem upoważnionych jednostek
kierujących (art. 47 ust. 1). Kierowanie do zatrudnienia za granicą przez
upoważnione jednostki kierujące odbywało się na podstawie umów
cywilnoprawnych zawieranych przez te jednostki z obywatelami polskimi. Umowy te
powinny zaś określać między innymi pracodawcę zagranicznego, okres
zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej, a także rodzaj oraz warunki pracy,
wynagradzania i przysługujące osobie kierowanej świadczenia socjalne (art. 47 ust.
2). W myśl art. 48 ust. 1 tej ustawy - o ile umowy międzynarodowe nie stanowią
inaczej - udokumentowane okresy zatrudnienia obywateli polskich za granicą u
pracodawców zagranicznych zaliczane są do okresów pracy w Polsce w zakresie
uprawnień pracowniczych, pod warunkiem opłacania składek na Fundusz Pracy,
natomiast do okresów składkowych w rozumieniu przepisów o zaopatrzeniu
emerytalnym pracowników i ich rodzin, o ubezpieczeniu społecznym i rodzinnym
14
oraz o świadczeniach pieniężnych z tytułu wypadków przy pracy i chorób
zawodowych, pod warunkiem opłacania składek na ubezpieczenie społeczne.
Przepisy te odnosiły się więc nie tylko do "zatrudnienia u pracodawców
zagranicznych" (na podstawie stosunku pracy), ale także do świadczenia "innej
pracy zarobkowej".
Teoretycznie więc, samo opłacanie (dobrowolne, na tzw. konto „Z") składek
na ubezpieczenie społeczne oraz Fundusz Pracy pod rządami ustawy z dnia 14
grudnia 1994 r. o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu, nie oznacza, że praca
u armatorów zagranicznych nosiła cechy zatrudnienia pracowniczego (na
podstawie stosunku pracy). Jednakże Sąd pierwszej instancji uznał, że
wnioskodawca świadczył pracę za granicą na podstawie stosunku pracy, co wynika
w szczególności z przyjęcia ustaleń faktycznych, że jako członek załogi statku
morskiego wykonywał odpłatnie pracę podporządkowaną. Ustalenia te nie zostały
nadmiernie podkreślone dlatego, że organ rentowy tego nie kwestionował.
Charakter świadczenia pracy "członka załogi statku morskiego", a ściślej fakty go
wyznaczające, są w istocie powszechnie znane, a więc nie wymagają w zasadzie
dowodu (art. 228 § 1 k.p.c.). Jest to praca podporządkowana i wykonywana
odpłatnie, a więc ma cechy pracy świadczonej na podstawie stosunku pracy w
rozumieniu art. 22 k.p. Można oczywiście wyobrazić sobie świadczenie takiej pracy
nieodpłatnie (np. w celach turystycznych) lub w sposób niepodporządkowany (np.
na własnym statku), ale jakiekolwiek okoliczności faktyczne ustalone w sprawie na
to nie wskazywały. Uprawnione było więc przyjęcie, że wnioskodawca odpłatnie
świadczył pracę podporządkowaną, tym bardziej że organ rentowy - nawet, jeżeli
tych faktów nie przyznawał (art. 229 k.p.c.) - to w każdym razie im nie zaprzeczał
(art. 230 k.p.c.). Organ rentowy, jeżeli uważał, że wnioskodawca jako członek załogi
statków morskich zatrudniony u armatorów zagranicznych, świadczył pracę na
podstawie stosunku prawnego niespełniającego cech stosunku pracy, powinien w
tym zakresie przedstawić odpowiednie twierdzenia faktyczne i wnioski dowodowe
(art. 232 zdanie pierwsze k.p.c.). Powinno to nastąpić w postępowaniu przed
sądem pierwszej instancji, gdyż w postępowaniu apelacyjnym jest to spóźnione, co
trafnie wywiódł Sąd drugiej instancji (art. 381 k.p.c.). Tym bardziej spóźnione
(niedopuszczalne) jest kwestionowanie tych ustaleń w postępowaniu kasacyjnym
15
(art. 3983
§ 3 39813
§ 2 k.p.c.). Tak więc również i okresy przypadające od 1
stycznia do 18 marca 1995 r., od 8 czerwca do 31 sierpnia 1995 r., od 27 listopada
1995 r. do 19 sierpnia 1996 r., od 3 marca do 7 czerwca 1997 r., od 5 sierpnia do 5
grudnia 1997 r., od 8 kwietnia do 31 lipca 1998 r. oraz od 14 do 31 grudnia 1998 r.
powinny zostać ubezpieczonemu zaliczone do okresów pracy w szczególnych
warunkach, uprawniających go do emerytury w niższym wieku emerytalnym.
Powyższe uwagi prowadzą do konkluzji, że pozbawione racji są zarzuty
organu rentowego dotyczące naruszenia art. 32 ustawy o emeryturach i rentach z
FUS oraz § 3 i 4 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. Oczywiście
bezzasadny jest zarzut naruszenia „§ 2 ust. 1 rozporządzenia Ministra Pracy i
Polityki Socjalnej w sprawie trybu dokonywania wpłat na Fundusz Pracy, opłacania
składki na ubezpieczenie społeczne oraz szczegółowych zasad nabywania
uprawnień i trybu wypłat zasiłków z ubezpieczenia społecznego obywatelom
polskim zatrudnionym za granicą u pracodawców zagranicznych (Dz.U. nr 38 poz.
1927)". Zarzut skargi kasacyjnej musi być sformułowany w sposób jednoznacznie
konkretyzujący przepis, którego dotyczy. Tymczasem w tym zarzucie nie określono
daty wydania aktu prawnego, a nadto (jak się okaże) podano błędny adres
publikacyjny. Można domyślić się, że chodzi o § 2 ust. 1 rozporządzenia Ministra
Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 31 marca 1995 r. w sprawie trybu dokonywania
wpłat na Fundusz Pracy, opłacania składek na ubezpieczenie społeczne oraz
szczegółowych zasad nabywania uprawnień i trybu wypłat zasiłków z
ubezpieczenia społecznego obywatelom polskim zatrudnionym za granicą u
pracodawców zagranicznych (Dz.U. Nr 38, poz. 192), gdyż na ten przepis organ
rentowy powoływał się w apelacji. Przepis ten stanowi, że obywatel polski,
zatrudniony za granicą na podstawie umowy zawartej bezpośrednio lub za
pośrednictwem jednostki kierującej z pracodawcą zagranicznym, opłaca składkę na
ubezpieczenie społeczne w oddziale Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, zwanym
dalej „oddziałem ZUS", właściwym ze względu na miejsce zamieszkania w Polsce,
począwszy od miesiąca wskazanego, nie wcześniej jednak niż od miesiąca, w
którym zawiadomił ten oddział ZUS o przystąpieniu do opłacania składki. Nie jest
więc on w ogóle podstawą uznania okresów opłacania składek za okres pracy w
szczególnych warunkach, a służy wyłącznie uszczegółowieniu kwestii o znaczeniu
16
organizacyjno-technicznym (określeniu terminu i miejsca odprowadzania składek).
Wbrew twierdzeniom skarżącego, z tego przepisu wynika, że chodzi w nim o
zatrudnienie za granicą na podstawie stosunku pracy (umowy zawartej z
„pracodawcą" zagranicznym).
Z tych przyczyn Sąd Najwyższy oddalił skargę kasacyjną na podstawie art.
39814
k.p.c. i orzekł o kosztach postępowania kasacyjnego na podstawie art. 98 § 1
k.p.c. i § 12 ust. 4 pkt 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września
2002 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez
Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego
ustanowionego z urzędu (Dz.U. Nr 163, poz. 1349 ze zm.).