Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 29 czerwca 2005 r.
I UK 300/04
Przejściowe utrzymanie przywilejów nabywania prawa do wcześniejszej
emerytury wyłącznie przez pracowników na podstawie art. 32 ustawy z dnia 17
grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych
(jednolity tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm.) nie narusza konstytucyj-
nych zasad równości i sprawiedliwości społecznej.
Przewodniczący SSN Józef Iwulski, Sędziowie SN: Roman Kuczyński,
Zbigniew Myszka (sprawozdawca)
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 29 czerwca 2005 r.
sprawy z odwołania Stanisława M. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-
Oddziałowi w O. o emeryturę, na skutek kasacji ubezpieczonego od wyroku Sądu
Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 20 lipca 2004 r. [...]
o d d a l i ł kasację.
U z a s a d n i e n i e
Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Białymstoku wyro-
kiem z dnia 20 lipca 2004 r. oddalił apelację ubezpieczonego Stanisława M. od wy-
roku Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Olsztynie z dnia 9
marca 2004 r., oddalającego odwołanie ubezpieczonego od decyzji organu rentowe-
go odmawiającej przyznania mu prawa do wcześniejszej emerytury przysługującej
pracownikom zatrudnionym w szczególnych warunkach pracy. W sprawie tej ustalo-
no, że ubezpieczony ubiegał się o przyznanie mu prawa do wcześniejszej emerytury
z racji wykonywania prac w szczególnych warunkach wymienionych w wykazie A
rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. Ubezpieczony ukończył wiek
60 lat w dniu 20 listopada 2002 r. i legitymuje się okresami składkowymi i nieskład-
kowymi w wymiarze 33 lat i 5 miesięcy, w tym od 1980 r. prowadził działalność go-
spodarczą. W ramach takich ustaleń Sąd Okręgowy oddalił odwołanie ubezpieczo-
2
nego, uznając, że na podstawie przepisów rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7
lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szcze-
gólnych warunkach pracy, prawo takie przysługuje wyłącznie pracownikom, a zatem
nie przysługuje ono ubezpieczonemu, który od 1980 r. do 2002 r. prowadził działal-
ność gospodarczą.
Stanowisko to potwierdził Sąd Apelacyjny, który przywołał pogląd Sądu Naj-
wyższego, że uprawnionymi do nabycia prawa do wcześniejszej emerytury są wy-
łącznie pracownicy wykonujący pracę w szczególnych warunkach (uchwała składu
siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 13 lutego 2002 r., III ZP 30/01,
OSNAPiUS 2002 nr 10, poz. 243). Następnie wskazał, że unormowanie zawarte w
art. 32 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubez-
pieczeń Społecznych (Dz.U. Nr 162, poz. 1118 ze zm., powoływanej dalej jako
ustawa o emeryturach i rentach), jest podobne do przewidzianego w art. 29 tej
ustawy, którego zgodność z art. 2 i 32 ust. 1 Konstytucji RP stwierdził Trybunał Kon-
stytucyjny w wyroku z dnia 12 września 2000 r. (OTK 2000 nr 6, poz. 185). Nierówne
traktowanie podmiotów znajdujących się w podobnej sytuacji nie oznacza dyskrymi-
nacji, a zatem zarzut niekonstytucyjności nie może być argumentem dla uwzględnie-
nia stanowiska ubezpieczonego. Potwierdza to utrwalona linia orzecznictwa Sądu
Najwyższego, który przyjmuje, że osoba objęta niepracowniczym ubezpieczeniem
społecznym nie może nabyć prawa do wcześniejszej emerytury pracowniczej, pomi-
mo legitymowania się stażem i wiekiem emerytalnym przewidzianymi w art. 29
ustawy o emeryturach i rentach (wyrok z dnia 7 grudnia 2001 r., OSNP 2003 nr 18,
poz. 445), lub że rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 15 maja 1989 r. w sprawie
uprawnień do wcześniejszej emerytury pracowników opiekujących się dziećmi wy-
magającymi stałej opieki stosuje się wyłącznie do pracowników i nie jest to
sprzeczne z art. 32 Konstytucji RP ( wyrok z dnia 28 listopada 2002 r., OSNP 2004
nr 6, poz. 105). Taki jednolity kierunek judykatury najwyższej instancji sądowej prze-
sądza o prawidłowości stanowiska, że ubezpieczony - nieobjęty pracowniczym ubez-
pieczeniem społecznym - nie jest uprawniony do nabycia wcześniejszej emerytury
pracowniczej.
W kasacji skarżący zarzucił niewłaściwe zastosowanie art. 32 ustawy o eme-
ryturach i rentach z FUS, który w jego ocenie jest sprzeczny z art. 2 i 32 Konstytucji
RP. Na tej podstawie wnosił o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy
Sądowi drugiej instancji do ponownego rozpoznania, ewentualnie o wystąpienie do
3
Trybunału Konstytucyjnego z pytaniem prawnym co do konstytucyjności regulacji
wyłączającej z możliwości uzyskania prawa do wcześniejszej emerytury osoby za-
robkujące na podstawie innego tytułu prawnego niż stosunek pracy. Zróżnicowanie
sytuacji prawnej ubezpieczonych ze względu na źródło zarobkowania nie znajduje
racjonalnego uzasadnienia, stanowi odstępstwo od konstytucyjnej zasady równego
traktowania i nie może być uznane za zgodne z zasadami sprawiedliwości społecz-
nej. Nie można akceptować sytuacji, że spośród osób płacących równe składki na
fundusz emerytalny, tylko osoba zatrudniona na podstawie stosunku pracy jest
uprawniona do nabycia wcześniejszej emerytury.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Badanie zgodności ustaw z Konstytucją należy do Trybunału Konstytucyjnego
(art. 188 pkt 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej), któremu sądy przedkładają
taką potrzebę tylko wówczas, gdy powstaną istotne i uzasadnione wątpliwości co do
niekonstytucyjności określonych przepisów prawa powszechnie obowiązującego. W
rozpoznawanej sprawie, dotyczącej zbadania zgodności art. 32 ustawy o emerytu-
rach i rentach z konstytucyjnymi zasadami sprawiedliwości społecznej (art. 2 Kon-
stytucji RP) oraz równości (art. 32 tejże Konstytucji), w kontekście twierdzeń skarżą-
cego o dyskryminacji ubezpieczonych z tytułu prowadzenia pozarolniczej działalności
gospodarczej z punktu widzenia braku możliwości uzyskania prawa do wcześniejszej
emerytury w związku z wykonywaniem działalności w szczególnych warunkach, nie
występują wątpliwości co do konstytucyjności art. 32 ustawy o emeryturach i rentach.
W podobnej kwestii - dotyczącej zgodności z Konstytucją przepisów art. 29 i
46 ustawy o emeryturach i rentach - znane jest stanowisko zawarte w wyroku z dnia
12 września 2000 r., K. 1/00 (OTK 2000 nr 6, poz. 185), w którym Trybunał Konstytu-
cyjny przyjął, że przepisy te, w części w jakiej nie przewidują prawa do wcześniejszej
emerytury dla ubezpieczonych, którzy przed zgłoszeniem wniosku o emeryturę objęci
byli ubezpieczeniami społecznymi z innego tytułu niż stosunek pracy - są zgodne z
art. 2 i art. 32 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. W motywach tego orze-
czenia Trybunał nawiązał do uzasadnienia swojego wcześniejszego wyroku z 22
czerwca 1999 r., K. 5/99 (OTK 1999 nr 5, poz. 100), w którym uznał ustawę o eme-
ryturach i rentach za jeden z tych aktów prawotwórczych, które wprowadziły nowy
system emerytalno-rentowy w Polsce. Celem reformy poprzedniego systemu ubez-
4
pieczeń społecznych było stworzenie nowego stabilnego systemu w warunkach nie-
korzystnych trendów demograficzno-ekonomicznych, prowadzących do wzrostu
liczby świadczeniobiorców przy jednoczesnym spadku liczby osób płacących składki
na ubezpieczenia społeczne. Wśród wielu wad poprzednio obowiązującego systemu
ubezpieczeń społecznych postrzegano w szczególności stworzenie zbyt szerokich
możliwości wcześniejszego przechodzenia na emeryturę. Obniżenie wieku emerytal-
nego dla szeregu grup zawodowych pogłębiało bowiem trudności z zapewnieniem
równowagi finansowej dotychczasowego systemu ubezpieczeń społecznych. Refor-
ma systemu emerytalno-rentowego zmierzała zatem między innymi do ograniczenia,
a nie poszerzania, możliwości nabywania uprawnień do wcześniejszej emerytury.
Taki usprawiedliwiony społecznie cel wprowadzanej reformy znajduje oparcie w
wartościach i normach konstytucyjnych, ponieważ zmierza do urzeczywistnienia
prawa do zabezpieczenia społecznego w aktualnych warunkach demograficznych i
gospodarczych przez stworzenie efektywnego systemu emerytalno-rentowego,
opartego na jednolitych zasadach dla wszystkich ubezpieczonych. Takie założenia
nie przekreślały potrzeby, a nawet konieczności ograniczania niektórych uprawnień
zagwarantowanych w poprzednim systemie emerytalno-rentowym.
Co do zarzutu, że nieuwzględnienie w ustawie z 17 grudnia 1998 r. o emerytu-
rach i rentach z FUS prawa do wcześniejszej emerytury osób objętych ubezpiecze-
niami społecznymi z innego tytułu niż stosunek pracy, narusza konstytucyjne zasady
równości i sprawiedliwości społecznej, Trybunał Konstytucyjny wskazał, że upraw-
nienie do wcześniejszego przejścia na emeryturę przysługiwało wyłącznie pracowni-
kom, którzy legitymowali się określonym stażem zatrudnienia w ramach stosunku
pracy, a zatem uprawnienie to zawsze miało pracowniczy, a nie powszechny cha-
rakter. Prawo do zabezpieczenia społecznego po osiągnięciu wieku emerytalnego
ma wprawdzie konstytucyjne gwarancje (art. 67 ust. 1 Konstytucji), ale zakres oraz
formy zabezpieczenia społecznego określają przepisy ustawowe, które opierają się
na konstytucyjnej aksjologii wymagającej przestrzegania zasad sprawiedliwości spo-
łecznej i równości. Stanowienie prawa odpowiadającego założonym celom politycz-
nym i gospodarczym oraz przyjmowanie optymalnych rozwiązań prawnych, które
będą najlepiej służyły realizacji tych celów, należy do kompetencji ustawodawcy, a
zadaniem Trybunału Konstytucyjnego nie jest rozstrzyganie o merytorycznej trafności
rozwiązań przyjmowanych przez ustawodawcę (orzeczenie z 24 lutego 1997 r., K.
19/96, OTK 1997 nr 1, poz. 6). Punktem wyjścia dla kontroli zgodności aktów nor-
5
matywnych z Konstytucją jest domniemanie konstytucyjności i racjonalności ustawo-
dawcy. Oznacza to, że Trybunał Konstytucyjny interweniuje tylko w tych przypad-
kach, w których ustawodawca przekroczy zakres swojej swobody regulacyjnej w
sposób na tyle drastyczny, że naruszenie zasad konstytucyjnych jest ewidentne i nie
może być żadną miarą zaakceptowane (orzeczenie z 26 kwietnia 1995 r., K. 11/94,
OTK 1995 cz. I, s. 134).
W sprawach dotyczących problematyki społecznej zwraca się uwagę na to,
aby zróżnicowanie tytułów ubezpieczenia społecznego nie było nadmierne. Odno-
sząc to do zarzutu niesprawiedliwego zróżnicowania podmiotów uprawnionych do
wcześniejszej emerytury (art. 2 i art. 32 ust. 1 Konstytucji), Trybunał Konstytucyjny
wskazywał, że przepisy ustawy o emeryturach i rentach w rozmaity sposób określają
ustawowe przesłanki (kryteria) wcześniejszego przejścia na emeryturę. Kryterium
pracowniczego tytułu ubezpieczeń społecznych, powiązanego z okresem pracowni-
czego zatrudnienia poprzedzającego złożenie wniosku o emeryturę, nie stanowi nie-
równości, która pozostawałaby w sprzeczności z wyrażoną w art. 32 ust. 1 Konstytu-
cji zasadą równości i wyrażoną w art. 2 Konstytucji zasadą sprawiedliwości społecz-
nej. W orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego ukształtowało się bowiem stanowi-
sko, że wszelkie odstępstwa od nakazu równego traktowania podmiotów podobnych
muszą zawsze znajdować podstawę w odpowiednio przekonywujących argumen-
tach. Argumenty te powinny mieć charakter relewantny, a więc pozostawać w bezpo-
średnim związku z celem i zasadniczą treścią przepisów, w których zawarta jest kon-
trolowana norma, co oznacza także to, że ewentualne zróżnicowania muszą mieć
charakter racjonalnie uzasadniony, a zatem nie można ich dokonywać według do-
wolnie ustalonego kryterium. Ponadto argumenty te muszą mieć charakter propor-
cjonalny, a więc waga interesu, któremu ma służyć różnicowanie sytuacji adresatów
normy, musi pozostawać w odpowiedniej proporcji do wagi interesów, które zostaną
naruszone w wyniku nierównego potraktowania podmiotów podobnych. Następnie,
argumenty te muszą pozostawać w związku z innymi wartościami, zasadami czy
normami konstytucyjnymi, uzasadniającymi odmienne traktowanie podmiotów po-
dobnych. Różnicowanie sytuacji prawnej podmiotów podobnych ma więc znacznie
większe szanse uznania za zgodne z Konstytucją, jeżeli pozostaje w zgodzie z zasa-
dami równości i sprawiedliwości społecznej lub służy urzeczywistnianiu tych zasad,
które w znacznym stopniu nakładają się na siebie.
6
Biorąc pod uwagę te założenia, Trybunał Konstytucyjny ostatecznie uznał, że
ograniczenie zakresu podmiotowego wcześniejszego przechodzenia na emeryturę
wynika z założeń i celów reformy systemu świadczeń społecznych. Istotą tego sys-
temu jest jego powszechność, tyle że zmierzająca do urzeczywistnienia prawa do
zabezpieczenia społecznego w aktualnych warunkach demograficznych i gospodar-
czych, a to wymagało reformy systemu emerytalno-rentowego polegającej także na
ograniczaniu uprawnień do wcześniejszej emerytury. Ważne było to, że takie rozwią-
zania proporcjonalnie ograniczały prawa do przechodzenia na wcześniejsze emery-
tury także w stosunku do pracowników, przy zachowaniu zasady ewolucyjnego
kształtowania uprawnień emerytalnych, które wymagały uwzględnienia praw wcze-
śniej nabytych lub ich uzasadnionych ekspektatyw. Oznaczało to, że ustawa o eme-
ryturach i rentach utrzymała dotychczasowe zasady wcześniejszego przechodzenia
na emeryturę ubezpieczonych pracowników urodzonych przed 1 stycznia 1949 r.,
natomiast ograniczyła takie możliwości już dla pracowników urodzonych po 31 grud-
nia 1948 r., a przed 1 stycznia 1969 r. Regulacje te mają charakter przejściowy, do-
tyczą bowiem ubezpieczonych, którzy w dniu wejścia w życie tej ustawy osiągnęli
wiek co najmniej 50 lat. Tego rodzaju sposób i charakter „wygaszania dotychczaso-
wych uprawnień z uwzględnieniem zasad łagodnej ewolucji", również w odniesieniu
do ubezpieczonych pracowników, Trybunał Konstytucyjny uznał za proporcjonalny i
uzasadniony z punktu widzenia zasad sprawiedliwości społecznej. Skoro, według
stanu prawnego sprzed 1 stycznia 1999 r., z możliwości przechodzenia na wcze-
śniejszą emeryturę mogli korzystać wyłącznie pracownicy, a nie wszyscy ubezpie-
czeni, to poszerzenie zakresu stosowania tych przepisów na nową grupę ubezpie-
czonych prowadziłoby do złamania legislacyjnego założenia nietworzenia nowych
preferencyjnych uprawnień emerytalnych, które nie znajdują pokrycia w składkach na
ubezpieczenia emerytalne. Powyższe doprowadziło Trybunał Konstytucyjny do uza-
sadnionych konkluzji, że z konieczności zachowania praw nabytych przez ubezpie-
czonych pracowników nie można wywodzić obowiązku ustawodawcy kreowania
identycznych uprawnień dla innych kategorii ubezpieczonych.
Zaprezentowane stanowisko Trybunału Konstytucyjnego jest zbieżne z judy-
katurą Sądu Najwyższego w podobnych sprawach. W szczególności w wyroku z dnia
7 grudnia 2001 r., II UKN 646/00 (OSNP 2003 nr 18, poz. 445), Sąd Najwyższy od-
wołał się do wyżej omówionego orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego i wprost
uznał, że osoba objęta niepracowniczym ubezpieczeniem społecznym nie może na-
7
być prawa do wcześniejszej emerytury, pomimo posiadania wymaganego stażu i
wieku emerytalnego przewidzianych w art. 29 ustawy o emeryturach i rentach. Na
historyczne uwarunkowania tego rodzaju wykładni wskazywał Sąd Najwyższy w uza-
sadnieniu wyroku z dnia 28 listopada 2002 r., II UK 77/02 (OSNP 2004 nr 6, poz.
105), podkreślając, że w procesie tworzenia prawa ubezpieczenia społecznego -
ubezpieczenie emerytalne, w tym w szczególności możliwości korzystania z wcze-
śniejszych uprawnień emerytalnych, nie miały charakteru powszechnego, ale pier-
wotnie przysługiwały wyłącznie ubezpieczonych pracownikom z tytułu pracowniczego
zatrudnienia. Stopniowe poszerzanie podmiotowego zakresu podlegania ubezpie-
czeniom społecznym nigdy nie doprowadziło do sytuacji, w której ubezpieczeni z ty-
tułu prowadzonej działalności gospodarczej byliby uprawnieni do nabycia prawa do
wcześniejszej emerytury, przysługującej ubezpieczonych pracownikom, a prawo to
zostało im następnie odebrane, względnie ograniczono zakres przyznanych im
uprawnień emerytalnych. W tym kontekście, przejściowe regulacje zawarte w art. 29 i
32 ustawy o emeryturach i rentach stanowią wyłącznie zachowanie dotychczaso-
wych uprawnień do wcześniejszych emerytur przysługujących wyłącznie pracowni-
kom, ponieważ poprzednio tylko tej kategorii zatrudnionych takie uprawnienia przy-
sługiwały. Ustawa o emeryturach i rentach nie przyznała żadnej innej grupie ubez-
pieczonych uprawnień do wcześniejszej emerytury, których wcześniej, czyli przed 1
stycznia 1999 r., ubezpieczeni z tytułu prowadzenia pozarolniczej działalności go-
spodarczej nie posiadali. Takie uprawnienia będą przysługiwały tylko przejściowo z
uwagi na ustawowo określony wiek ubezpieczonych i będą z nich mogli korzystać
wyłącznie pracownicy, a więc ta kategoria ubezpieczonych, która korzystała z takich
uprawnień przed 1 stycznia 1999 r. na podstawie ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o
zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz.U. Nr 40, poz. 267 ze zm.).
Poszerzenie zakresu stosowania tych przepisów na inne (nowe) grupy ubezpieczo-
nych, którzy poprzednio nigdy nie korzystali z przywileju wcześniejszej emerytury, nie
jest uzasadnione ani możliwe, ponieważ burzyłoby to legislacyjne założenie ustawo-
dawcy nietworzenia nowych preferencyjnych uprawnień emerytalnych, które nie
znajdują pokrycia w składkach na emerytalne ubezpieczenie społeczne.
Powyższe uzasadnia potwierdzenie stanowiska, że przejściowe utrzymanie
ustawowych przywilejów nabywania prawa do wcześniejszej emerytury przez pra-
cowników na podstawie art. 32 ustawy o emeryturach i rentach nie narusza konstytu-
cyjnych zasad równości i sprawiedliwości społecznej w stosunku do ubezpieczonych
8
z tytułu prowadzenia pozarolniczej działalności gospodarczej w szczególnych warun-
kach. Warto zasygnalizować, że podobny pogląd wyraził Sąd Najwyższy także w od-
niesieniu do ubezpieczonego członka rolniczej spółdzielni produkcyjnej wykonują-
cego prace w szczególnych warunkach, który nie może nabyć prawa do wcześniej-
szej emerytury pracowniczej (por. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 18 stycznia
2005 r., II UK 136/04 i z dnia 25 stycznia 2005 r., I UK 142/04, dotychczas
niepublikowane).
W konsekwencji Sąd Najwyższy wyrokował jak w sentencji.
========================================