Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 272/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 12 lutego 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Iwona Koper (przewodniczący)
SSN Jan Górowski (sprawozdawca)
SSN Agnieszka Piotrowska
Protokolant Hanna Kamińska
w sprawie z powództwa Skarbu Państwa - Ministra Skarbu Państwa
przeciwko I. K.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 12 lutego 2015 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 30 września 2013 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i
orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Sąd Okręgowy w G. wyrokiem z dnia 23 stycznia 2013 r. oddalił powództwo
Skarbu Państwa - Ministra Skarbu Państwa o zasądzenie od pozwanego I. K. kwoty
85 742,26 zł wraz z ustawowymi odsetkami liczonymi od dnia doręczenia pozwu.
Ustalił, że wyrokiem zaocznym z dnia 27 kwietnia 2001 r. Sąd Okręgowy w G.
zasądził od Z. W. na rzecz I. K. kwotę 90 000 zł z ustawowymi odsetkami od dnia
14 października 2000 r. do dnia zapłaty oraz kwotę 18 000 zł tytułem zwrotu
kosztów procesu. Wyrok ten uprawomocnił się dnia 22 maja 2001 r. I. K. w dniu 7
czerwca 2001 r. wystąpił na jego podstawie z wnioskiem o wszczęcie egzekucji z
nieruchomości położonej w G. przy ul. M. […], niemniej w toku tego postępowania Z.
W. zmarł i w związku z tym postanowieniem z dnia 19 września 2003 r. komornik
zawiesił postępowanie egzekucyjne w sprawie … 708/01. Następnie wierzyciel
wystąpił z wnioskiem o stwierdzenie nabycia spadku po dłużniku. Postanowieniem
z dnia 9 stycznia 2008 r., które uprawomocniło się z dniem 24 lipca 2008 r. Sąd
Rejonowy stwierdził, że spadek po Z. W. zmarłym dnia 15 grudnia 2002 r. nabył w
całości z dobrodziejstwem inwentarza Skarb Państwa.
W dniu 13 sierpnia 2008 r. do Delegatury Ministra Skarbu Państwa w G.
wpłynęło od pełnomocnika I. K. wezwanie z dnia 11 sierpnia 2008 r. do zapłaty
należności wynikających z wyroku zaocznego oraz aktu notarialnego obejmującego
umowę pożyczki będącego tytułem egzekucyjnym skierowane na podstawie art.
1060 § 1 k.p.c. W odpowiedzi na to wezwanie Delegatura pismem z dnia 18
sierpnia 2008 r. poinformowała o konieczności określenia zakresu
odpowiedzialności dłużnika i o złożeniu w tym celu wniosku o zarządzenie spisu
inwentarza po Z. W. Następnie, w piśmie z dnia 15 października 2009 r. Delegatura
wystąpiła do Komornika Sądowego w sprawie … 708/01 o wydanie zaświadczenia
o umorzeniu postępowania egzekucyjnego z mocy prawa.
Odpowiadając na wezwanie przeciwegzekucyjne z dnia 11 sierpnia 2008 r.,
powód pismem z dnia 26 kwietnia 2010 r. poinformował pozwanego, że dokona
wpłaty określonych kwot objętych wyrokiem zaocznym, odmówił natomiast wypłaty
odsetek za okres od 14 października 2000 r. do dnia 21 maja 2001 r. oraz od dnia
3
15 października 2001 r., do dnia 6 czerwca 2007 r., podnosząc, że w tej części
roszczenie jest przedawnione. W piśmie z dnia 6 września 2010 r. Delegatura
poinformowała wierzyciela, że w dniu 8 czerwca 2010 r. przelała na wskazany
przez niego rachunek kwotę 151 756,10 zł, w tym na należność główną w kwocie
90 000 zł, kwotę 18 000 zł tytułem kosztów procesu i kwotę 43 756,10 zł tytułem
odsetek ustawowych.
W dniu 13 września 2010 r. wpłynął do komornika wniosek wierzyciela I. K. o
podjęcie postępowania w sprawie … 708/01 i przeprowadzenie egzekucji z
rachunku bankowego Delegatury Ministra Skarbu Państwa w G., w którym
powołując się na art. 788 k.p.c. wskazał, że w razie śmierci dłużnika po wszczęciu
postępowania egzekucyjnego nie jest wymagane przedstawienie tytułu
wykonawczego zawierającego klauzulę wykonalności przeciwko spadkobiercy.
Komornik jednak nie wszczął postępowania, lecz w dniu 24 marca 2011 r. wydał
postanowienie o ustaleniu kosztów postępowania egzekucyjnego i zawiadomieniu o
umorzeniu postępowania egzekucyjnego w sprawie … 708/01 z mocy prawa, z
uwagi na brak wniosku wierzyciela o podjęcie zawieszonego postępowania
złożonego w ciągu roku od dnia uprawomocnienia się postanowienia o stwierdzeniu
nabycia spadku po Z. W.
Sąd Okręgowy w G. postanowieniem z dnia 27 czerwca 2011 r., … 185/11,
na wniosek wierzyciela K. nadał klauzulę wykonalności wyrokowi zaocznemu z
dnia 27 kwietnia 2001 r. w części dotyczącej odsetek od dnia 14 października 2000
r. do dnia 21 maja 2001 r. oraz od dnia 15 października 2001 r. do dnia 6 czerwca
2007 r. z przejściem obowiązku na Skarb Państwa - Ministra Skarbu Państwa.
Następnie wierzyciel w dniu 7 października 2011 r. złożył wniosek do komornika o
wszczęcie postępowania egzekucyjnego przeciwko Skarbowi Państwa - Ministrowi
Skarbu Państwa na podstawie tego tytułu wykonawczego, tj. o ściągnięcie tych
odsetek tj. łącznie kwoty 86 989.90 zł oraz kwoty 110 zł tytułem kosztów. W toku
tego postępowania egzekucyjnego toczącego się w sprawie … 2727/11 komornik
wyegzekwował kwotę 94 975,54 zł, z czego wierzycielowi przekazał kwotę 87
999,90 zł. Postanowieniem z dnia 31 października 2011 r. przyznał koszty
wierzycielowi oraz zakończył postępowanie egzekucyjne w sprawie.
4
Według oceny Sądu Rejonowego istota sporu pomiędzy stronami
sprowadzała się do następujących kwestii: czy roszczenie o zapłatę odsetek od
świadczenia objętego wyrokiem zaocznym z dnia 27 kwietnia 2001 r. przedawniło
się przed jego wyegzekwowaniem; w razie pozytywnej odpowiedzi na to pytanie,
czy przymusowe wykonanie roszczenia przedawnionego jest świadczeniem
nienależnym i jako takie podlega zwrotowi; wreszcie czy możliwe jest kierowanie
roszczenia o zapłatę na podstawie instytucji świadczenia nienależnego
w odniesieniu do świadczeń wyegzekwowanych na podstawie prawomocnego
tytułu wykonawczego, który nie był zwalczany w drodze powództwa opozycyjnego.
W pierwszej kolejności rozważał kwestię przedawnienia roszczenia
dotyczącego odsetek od świadczenia pieniężnego, objętego wyrokiem zaocznym
z dnia 27 kwietnia 2001 r. Zwrócił uwagę, że zgodnie z art. 117 § 2 k.c. po upływie
terminu przedawnienia ten, przeciwko komu przysługuje roszczenie, może uchylić
się od jego zaspokojenia, chyba, że zrzeka się korzystania z zarzutu przedawnienia.
Zwrócił uwagę, że dopiero pozytywne przesądzenie kwestii przedawnienia, czyni
aktualnym rozważania dotyczące podstawy prawnej żądania w postaci
nienależnego świadczenia.
Podkreślił, że powód podniósł, iż odsetki od świadczenia głównego za okres
od dnia 14 października 2000 r. (oznaczona w wyroku data początku naliczania
odsetek) do dnia 21 maja 2001 r. (data uprawomocnienia się wyroku zaocznego)
uległy przedawnieniu z upływem 10 lat od uprawomocnienia się wyroku zaocznego.
Natomiast odsetki za każdy dzień opóźnienia w okresie od dnia 15 października
2001 r. do dnia 23 kwietnia 2007 r. przedawniły się z upływem kolejnych 3 lat
liczonych osobno dla każdego dnia przypadającego w tym okresie, a więc
odpowiednio od 15 października 2004 r. do 23 kwietnia 2011 r. Podkreślił także,
że Skarb Państwa zwracał uwagę na to, że bieg przedawnienia nie został
przerwany.
Nie zgodził się jednak z tym stanowiskiem powoda i wyraził zapatrywanie,
że świadczenia wyegzekwowane na rzecz pozwanego nie wynikały z roszczeń
przedawnionych. Rozważając kwestię, czy doszło do umorzenia postępowania
egzekucyjnego z mocy prawa w sprawie … 708/01 i czy w związku z tym złożony
5
przez pozwanego I. K. w dniu 7 czerwca 2001 r. wniosek o wszczęcie tego
postępowania egzekucyjnego wywołał skutek w postaci przerwania biegu
przedawnienia, wyraził pogląd, że skoro w danych okolicznościach umorzenie
postępowania egzekucyjnego następuje z mocy prawa (art. 823 k.p.c.), to Sąd jest
uprawniony do weryfikacji tego faktu, niezależnie od podjętych przez komornika
czynności w tym zakresie.
Wskazał, że postanowienie o „zawiadomieniu o umorzeniu postępowania
z mocy prawa" jest czynnością komornika. Sąd nie jest związany deklaratoryjnymi
czynnościami komornika, nawet jeżeli przyjmują w danym przypadku postać
orzeczeń. Czynności komornika o charakterze deklaratoryjnym nie korzystają
z prawomocności materialnej, o której mowa w art. 365 § 1 k.p.c. Jest tak również
wtedy, gdy stosowna czynność komornika nie została zaskarżona skargą na
czynności komornika.
Zgodnie z art. 823 k.p.c. postępowanie egzekucyjne umarza się z mocy
samego prawa, jeżeli wierzyciel w ciągu roku nie dokonał czynności potrzebnej do
dalszego prowadzenia postępowania lub nie zażądał podjęcia zawieszonego
postępowania. Termin ten biegnie od dnia dokonania ostatniej czynności
egzekucyjnej, a w razie zawieszenia postępowania od ustania przyczyny
zawieszenia. Przyczyną zawieszenia postępowania egzekucyjnego prowadzonego
z wniosku I. K. była śmierć dłużnika Z. W. i brak możliwości kontynuowania
postępowania egzekucyjnego bez ustalenia następcy prawnego dłużnika oraz
zakresu jego odpowiedzialności.
Sąd pierwszej instancji wyraził także zapatrywanie, że ustanie przyczyny
zawieszenia postępowania, o którym mowa w art. 823 k.p.c. następuje wtedy gdy
zostaną wyeliminowane wszelkie przeszkody dla kontynuowania egzekucji.
Podkreślił, że sytuacja w tym postępowaniu egzekucyjnym była o tyle specyficzna,
że do dziedziczenia doszedł Skarb Państwa, który nabył spadek z dobrodziejstwem
inwentarza. Te fakty implikowały to, że należało ustalić po pierwsze zakres
odpowiedzialności następcy prawnego dłużnika oraz podjąć czynności
umożliwiające egzekucję przeciwko Skarbowi Państwa. Zgodnie bowiem z art.
1031 § 2 k.c. w razie przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza spadkobierca
6
odpowiada za długi spadkowe tylko do wartości ustalonego w inwentarzu stanu
czynnego spadku.
Podkreślił, że dopiero postanowieniem z dnia 24 marca 2011 r. komornik
zawiadomił wierzyciela o umorzeniu postępowania z mocy prawa i wtedy to powziął
on wiedzę o tym, iż jen organ egzekucyjny nie podejmie zawieszonego
postępowania. Wyraził pogląd, że komornik powinien był zobowiązać wierzyciela do
przedstawienia wraz z wnioskiem o podjęcie zawieszonego postępowania tytułu
wykonawczego przeciwko Skarbowi Państwa. Opowiedział się za wykładnią art.
788 k.p.c., zgodnie z którą w razie śmierci dłużnika po wszczęciu egzekucji dla
podjęcia zawieszonego postępowania i kontynuowania egzekucji przeciwko
spadkobiercy nie jest potrzebne uzyskanie klauzuli wykonalności wobec niego,
a jedynie wykazanie następstwa prawnego, jednakże uznał, że regulacja dotycząca
egzekucji przeciwko Skarbowi Państwa ma charakter szczególny i znajduje
pierwszeństwo przed przepisami dotyczącymi postępowania klauzulowego
w związku z następstwem prawnym (art. 788 k.p.c. w zw. z art. 779 § 2 k.p.c.).
Podkreślił, że wynikająca z art. 1060 § 1 i 2 k.p.c. specyfika egzekucji, jeżeli
dłużnikiem jest Skarb Państwa, nakłada na wierzyciela obowiązek uprzedniego
wezwania dłużnika do zapłaty oraz uzyskania klauzuli wykonalności przeciwko
Skarbowi Państwa.
Według oceny Sądu Okręgowego, dopiero ustalenie zakresu
odpowiedzialności Skarbu Państwa jako następcy prawnego dłużnika, oraz
uzyskanie klauzuli wykonalności celem prowadzenia egzekucji z rachunku
bankowego właściwej państwowej jednostki organizacyjnej powodowało ustanie
przyczyn zawieszenia postępowania, o których mowa w art. 823 k.p.c. Podniósł,
że pozwany I. K. wniosek o podjęcie zawieszonego postępowania egzekucyjnego
złożył jeszcze przed tym terminem. Nie został jednak wezwany do przedstawienia
tytułu wykonawczego przeciwko Skarbowi Państwa. Nie zostały zatem spełnione
przesłanki umorzenia postępowania egzekucyjnego z mocy prawa. Z kolei, jego
zdaniem negatywne przesądzenie kwestii umorzenia postępowania z mocy prawa
(art. 823 k.p.c.) uzasadniało przyjęcie, że złożony w dniu 7 czerwca 2001 r. przez
wierzyciela I. K. wniosek o wszczęcie postępowania egzekucyjnego skutecznie
przerwał bieg przedawnienia. Jednocześnie podkreślając, że postępowanie
7
egzekucyjne w sprawie … 708/01 zostało zakończone wadliwie, doszedł do
wniosku, iż w myśl art. 123 § 2 k.c. nie rozpoczął się ponowny bieg przedawnienia.
Abstrahując od powyższych rozważań Sąd Rejonowy podniósł,
że skorzystanie przez powoda z zarzutu przedawniania w okolicznościach sprawy
może być uznane za sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. Pozwany
bowiem od śmierci dłużnika podejmował szereg czynności zmierzających do
kontynuowania egzekucji. Po uzyskaniu prawomocnego postanowienia
o stwierdzeniu nabycia spadku niezwłocznie wezwał dłużnika do spełnienia
świadczenia. Uzyskał informację o zamiarze spełnienia świadczenia po określeniu
zakresu odpowiedzialność w związku z nabyciem spadku z dobrodziejstwem
inwentarza. Pozwany nie miał wpływu na bieg postępowania w przedmiocie
sporządzenia spisu inwentarza. Wydłużenie biegu tego postępowania stanowiło
przyczynę do powołania się przez powoda na zarzut przedawnienia. W ocenie
Sądu, wierzyciel dokonał wszelkich aktów staranności. Długotrwałość procedur
sądowych i egzekucyjnych nie może wywoływać ujemnych skutków dla pozwanego
w sporze ze Skarbem Państwa.
W końcu Sąd Okręgowy podniósł, że skoro świadczenie wyegzekwowane
przez Komornika na rzecz pozwanego nie wynikało z roszczenia przedawnionego,
to bezprzedmiotowa okazała się już analiza dalszych kwestii podnoszonych przez
strony w procesie. Dlatego też pominął rozważania dotyczące zastosowania
instytucji nienależnego świadczenia do żądania zwrotu przymusowo
wyegzekwowanych świadczeń, wynikających z roszczeń przedawnionych, a także
dopuszczalności kierowania powództwa o zapłatę, pomimo zaniechania wniesienia
pozwu na podstawie art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c.
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 30 września 2013 r. oddalił apelację Skarbu
Państwa, podzielając ustalenia faktyczne zaskarżonego wyroku. Zwrócił uwagę, że
powód w apelacji przyznał, iż ostateczna wartość stanu czynnego spadku została
określona dopiero w sierpniu 2009 r., a zatem wcześniej nie istniały przesłanki do
ustalenia, w jakim zakresie pozwany ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe.
Z tego względu za trafne uznał stanowisko Sądu pierwszej instancji, że samo
prawomocne postanowienie o stwierdzeniu nabycia przez Skarb Państwa spadku z
8
dobrodziejstwem inwentarza nie usuwało wszystkich przeszkód do prowadzenia
postępowania egzekucyjnego. Bez sporządzenia spisu inwentarza z postanowienia
spadkowego nie wynikało bowiem, w jakim zakresie pozwany ponosi
odpowiedzialność za długi spadkowe. Powód nie poinformował pozwanego o fakcie
sporządzenia spisu inwentarza. W tym kontekście zwrócił uwagę na treść
korespondencji między stronami, w tym na pismo Skarbu Państwa z dnia 18
sierpnia 2008 r., w którym nie kwestionował on istnienia długu, ani co do zasady,
ani wysokości. Zastrzegł wtedy jedynie, że nie jest obecnie możliwe spełnienie
świadczenia z uwagi na konieczność sporządzenia inwentarza spadku, co umożliwi
ustalenie zakresu odpowiedzialności powoda za wskazany w wezwaniu dług.
Doszedł do wniosku, że jest to uznanie niewłaściwe długu. Powód pozostając
w zaufaniu do jego treści mógł więc oczekiwać, że po sporządzeniu spisu
inwentarza i ustaleniu zakresu odpowiedzialności Skarbu Państwa, roszczenie w
zakresie tej odpowiedzialności zostanie spełnione bez dodatkowego wezwania.
Wskazał, że Sąd Okręgowy trafnie zwrócił uwagę na specyfikę postępowania
egzekucyjnego przeciwko Skarbowi Państwa. Skoro był to spadkobierca konieczny,
odpowiadający za długi spadkowe tylko do wartości czynnej spadku, to jego
zdaniem nieustalenie wartości czynnej spadku stanowiło przeszkodę
w prowadzeniu postępowania egzekucyjnego. Obowiązek dokonania tego ustalenia
nie obciążał wierzyciela. Podkreślił, że w istocie rzeczy skumulowały się dwie
okoliczności – z jednej strony występowała podstawa zawieszenia podstępowania
skutek śmierci dłużnika, a z drugiej przeszkoda polegająca na nieustaleniu wartości
czynnej spadku, gdy okazało się, iż spadkobiercą ustawowym jest Skarb Państwa.
Za istotny w związku z tym uznał fakt, że powód nie poinformował pozwanego
o ustaleniu czynnej wartości spadku.
Odniósł się także do kwestii, czy powód, który nie wystąpił z powództwem
przeciwegzekucyjnym może domagać się zwrotu wyegzekwowanego zgodnie
z treścią tytułu wykonawczego świadczenia, jako świadczenia nienależnego
powołując się na to, że roszczenie to uległo przedawnieniu. Wskazał, że podstawą
powództwa przeciwegzekucyjnego może być zarzut przedawnienia roszczenia,
jednakże powództwa takiego nie można wytoczyć po wyegzekwowaniu
świadczenia. Zauważył, że w orzecznictwie wskazuje się, iż wyegzekwowanie
9
świadczenia nie pozbawia dłużnika możliwości ochrony swoich uprawnień
w innym postępowaniu (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20 stycznia 1978 r.,
III CRN 310/ 77, LEX nr 8055). Wyraził pogląd, że w owym innym postępowaniu
powód nie może już zwalczać tytułu wykonawczego, ani kwestionować
prawidłowości postępowania egzekucyjnego. Przepis art. 840 k.p.c. jest przepisem
prawa materialnego, a powództwo opozycyjne zmierza do ukształtowania prawa.
W przypadku, gdy strona z tej możliwości nie skorzystała trudno jest abstrahować
od tego, że orzeczenie prawomocne wiąże nie tylko sąd, który je wydał, lecz
również inne sądy oraz inne organy państwowe i organy administracji publicznej,
a w przypadkach w ustawie przewidzianych także inne osoby. Zgodnie zaś z art.
366 k.p.c. wyrok prawomocny ma powagę rzeczy osądzonej, co do tego, co
w związku z podstawą stanowiło przedmiot rozstrzygnięcia. W sytuacji zatem, gdy
dłużnik nie wytoczył powództwa przeciwegzekucyjnego w innym postępowaniu nie
może już się powoływać na to, że kwota wyegzekwowana zgodnie z treścią tytułu
wykonawczego jest zbyt duża, ze względu na to, iż roszczenie uległo
przedawnieniu.
Podzielił także stanowisko Sądu pierwszej instancji co do występowania
w sprawie okoliczności uzasadniających zastosowanie art. 5 k.c. Podkreślił,
że należało także mieć na względzie, iż Skarb Państwa jest spadkobiercą
koniecznym. Wierzyciele spadkodawcy mają więc uzasadnione podstawy
aby przypuszczać, że w pierwszej kolejności zostaną spłacone długi spadkowe.
Powód w skardze kasacyjnej zaskarżył wyrok Sądu Apelacyjnego w całości
oraz wniósł o jego uchylenie i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania.
Zarzucił naruszenie: art. 123 § 1 pkt 1 i 3 k.c. w związku z art. 823, art. 182 § 2 i art.
13 § 2 k.p.c.; art. 405 w związku z art. 410 § 1 i § 2 k.c. i art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c.
a także art. 5 k.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Według skarżącego Skarbu Państwa, naruszenie art. 123 § 1 pkt 1 i 3 k.c.
w związku z art. 823 oraz z art. 182 § 2 i art. 13 § 2 k.p.c. polegało na przyjęciu
przez Sąd Apelacyjny, że pismo z dnia 18 sierpnia 2008 roku stanowi uznanie
niewłaściwe długu, zaś sporządzanie spisu inwentarza stanowi przeszkodę, która
10
wyklucza umorzenie postępowania egzekucyjnego z mocy prawa z uwagi na
bezczynność wierzyciela, a w konsekwencji uznanie, iż doszło do skutecznego
przerwania biegu przedawnienia roszczenia o odsetki za sporny okres. Na wstępie
trzeba zauważyć, że w świetle uzasadnienia tego zarzutu, wskazanie pkt 3 zamiast
pkt 2, skoro został powołany art. 123 k.c. należało uznać za oczywistą omyłkę
skarżącego, nie mającą wpływu na jego ocenę.
Należy zgodzić się z powodem, że pismo Skarbu Państwa z dnia 18 sierpnia
2008 r. nie jest oświadczeniem wiedzy, które jest niewłaściwym uznaniem długu.
Ocena tego dokumentu przez Sąd Apelacyjny nie jest trafna. Stanowił on
odpowiedź na wezwanie z dnia 11 sierpnia 2008 r. skierowane przez pełnomocnika
wierzyciela do Skarbu Państwa - Delegatury Ministra Skarbu Państwa na podstawie
art. 1060 § 1 k.p.c. o niezwłoczne spełnienie, między innymi spornego świadczenia,
z zagrożeniem, że w braku jego wykonania w ciągu dwóch tygodni, od dnia
doręczenia będą podjęte dalsze czynności w celu wyegzekwowania tych należności,
w drodze egzekucji z rachunku bankowego jednostki.
Powód wskazał w nim, że na podstawie postanowienia z dnia 9 stycznia
2008 r. Skarb Państwa nabył spadek po Z. W. z dobrodziejstwem inwentarza oraz
iż w związku z tym ponosi on odpowiedzialność za długi spadkowe tylko do
wartości ustalonego w inwentarzu stanu czynnego spadku, a także, że w punkcie
piątym tego orzeczenia zarządzono sporządzenie spisu inwentarza spadku po
dłużniku. Poinformował także wierzyciela, że Delegatura również wystąpiła o jego
sporządzenie i Zarządzenie to realizuje komornik skarbowy. Poza tym, pismo to
ma jeszcze tylko treść: „Obecnie trwa postępowanie mające na celu określenie
wartości majątku po R. W. i Z. W., a tym samym określenie zakresu
odpowiedzialności Skarbu Państwa za długi wskazanych. Dlatego na obecnym
etapie niemożliwym jest spełnienie świadczeń, o których mowa w treści pisma z
dnia 1 sierpnia 2008 r." Trafnie więc powód podniósł, że zawiera ono wyjaśnienie
dlaczego w chwili sporządzania tego dokumentu Skarb Państwa nie może wiążąco
odnieść się do wezwania wierzyciela z 11 sierpnia 2008 r. Z zacytowanego
oświadczenia wynika tylko, że trwają czynności, które pozwolą określić, czy jest
zobowiązany do świadczenia.
11
W tej sytuacji nie można, z braku wyraźnego kwestionowania w nim długu
i jego wysokości wywieść wniosku o świadomości bycia dłużnikiem, a w rezultacie
o przyznaniu istnienia długu Skarbu Państwa. Pośrednio, z treści tego pisma
wynika, że w razie istnienia masy czynnej spadku po Z. W., dopiero Delegatura
będzie mogła oświadczyć się do istnienia długu. Trafnie skarżący podniósł, że
Skarb Państwa jako spadkobierca konieczny nie ma zwykle wiedzy o majątku
spadkodawcy, a tymczasem uznanie niewłaściwe jest przyznaniem obowiązku
świadczenia z zindywidualizowanego, konkretnego stosunku prawnego. Innymi
słowy, jest deklaratywnym stwierdzeniem, że taki zindywidualizowany obowiązek
istnieje i że dłużnik nie zamierza uchylić się od jego wypełnienia. Zobowiązanie zaś
takie nie ma nigdy charakteru konstytutywnego (por. orzeczenie Sądu Najwyższego
z dnia 7 grudnia 1957 r., I CR 659/56, OSNCK 1958, nr 3, poz. 84).
Trafnie także skarżący zarzucił, że ustanie przyczyny zawieszenia
w rozumieniu art 823 k.p.c. nie może być utożsamiane z wyeliminowaniem
wszystkich przeszkód do kontynuowania egzekucji. Z ustaleń wynika,
że zawieszenie postępowania egzekucyjnego w sprawie … 708/01 postanowieniem
komornika z dnia 19 września 2003 r. nastąpiło na podstawie art. 819 k.p.c., tj. ze
względu na to, iż dłużnik Z. W. zmarł w dniu 15 grudnia 2002 r. W takim wypadku,
po wydaniu postanowienia z dnia 9 stycznia 2008 r., które uprawomocniło się z
dniem 24 lipca 2008 r., wierzyciel I. K., zgodnie z dyspozycją art. 823 k.p.c., winien
zgłosić wniosek o podjęcie tego postępowania egzekucyjnego najpóźniej do dnia
24 lipca 2009 r. Złożenie wniosku o podjęcie postępowania po jego umorzeniu z
mocy prawa nie mogło już wywołać pożądanego przez skarżącego skutku
prawnego.
Tymczasem, wierzyciel z tym żądaniem wystąpił po terminie, skoro został on
sporządzony dopiero w dniu 6 września 2010 r. Należy zauważyć, że nie zachował
terminu rocznego, nawet gdyby liczyć jego początek od zakończenia postępowania
dotyczącego spisu inwentarza po spadkodawcy Z. W., skoro nastąpiło to, jak
wynika z ustaleń, w sierpniu 2009 r. Wystąpienie przeszkody w postaci toczenia się
postępowania o sporządzenie spisu inwentarza po dłużniku spadkodawcy mogłoby
stanowić podstawę do zawieszenia postępowania określoną w art. 177 § 1 pkt 1 w
zw. z art. 13 § 2 k.p.c. Zarządzenie spisu inwentarza nastąpiło przez Sąd Rejonowy
12
w samym orzeczeniu o stwierdzeniu nabycia spadu, a zatem wierzyciel o nim
wiedział. Gdyby spełnił obowiązek ustawowy i złożył wniosek o podjęcie
postępowania do dnia 24 lipca 2009 r. do umorzenia postępowania w sprawie …
708/01 z mocy prawa by nie doszło, natomiast komornik po jego podjęciu miałby
możliwość jego zawieszenia z innej przyczyny. Należy pamiętać, że art. 823 k.p.c.
nakłada tylko na wierzyciela obowiązek dokonywania we właściwym terminie
czynności niezbędnych do prowadzenia egzekucji i do składania wniosku o
podjęcie zawieszonego postępowania.
Wbrew stanowisku Sądu Apelacyjnego, szczególne, określone w art. 1060
k.p.c. zasady prowadzenia egzekucji przeciwko Skarbowi Państwa, nie stanowiły
przeszkody do wystąpienia z wnioskiem o podjęcie postępowania w sprawie …
708/01 do dnia 24 lipca 2009 r. Pozwany powinien być tego świadomy, skoro
wezwanie do spełnienia świadczenia w tym trybie skierował do Skarbu Państwa
jako następcy dłużnika już w piśmie z dnia 11 sierpnia 2008 r. Umorzenie egzekucji
wobec bezczynności wierzyciela, tj. na podstawie art. 823 k.p.c. następuje z mocy
samego prawa, a więc nie z mocy czynności organu egzekucyjnego. Z tego
względu wydawanie w tym wypadku postanowienia o umorzeniu egzekucji jest
zbędne (por. uchwały Sądu Najwyższego: z dnia 16 maja 1996 r., III CZP 44/96,
OSNC 1996, nr 9, poz. 117 i z dnia 30 marca 1998 r„ III CZP 1/98, OSNC 1998, nr
10, poz. 153). Trafnie natomiast komornik wydał stronom zaświadczenie z dnia
24 marca 2011 r. o umorzeniu z mocy prawa egzekucji w sprawie … 708/01 (art.
827 § 2 k.p.c.).
Zasadnie też skarżący podniósł, że do oceny skutków prawnych wniosku
o wszczęcie egzekucji w razie jej umorzenia na podstawie art. 823 k.p.c. stosuje się
odpowiednio art. 182 § 2 k.p.c. Oznacza to, że wszczęcie postępowania
egzekucyjnego w sprawie … 708/01 nie przerwało w takiej sytuacji biegu terminu
przedawnienia roszczeń stwierdzonych wyrokiem zaocznym z dnia 27 kwietnia
2001 r., który się uprawomocnił w dniu 22 maja 2001 r. (por. wyroki Sądu
Najwyższego z dnia 10 października 2003 r., II CK 113/02, OSP 2004, nr 11, poz.
141 i z dnia 14 kwietnia 2011 r., IV CSK 439/10, LEX nr 1108491). Podobnie jak w
procesie, te same względy przemawiają w postępowaniu egzekucyjnym za tym,
aby interesy drugiej strony postępowania nie były narażone na szwank,
13
gdy wierzyciel pozostaje bezczynny przez znaczny czas. Dlatego, gdy
postępowanie egzekucyjne zostaje umorzone ipso iure stosując odpowiednio art.
182 § 2 k.p.c. należy przyjąć, że wszczynający to postępowanie wniosek
nie wywiera żadnych skutków, jakie ustawa wiąże z jego złożeniem. Przedawnienie
więc należało liczyć tak, jakby nie nastąpiła przerwa biegu przedawnienia.
Umorzenie postępowania ex lege w sprawie … 708/01, ze względu na
niezgłoszenie przez wierzyciela w terminie wniosku o podjęcie zawieszonego
postępowania, bez wyegzekwowania wierzytelności zasądzonych wyrokiem
zaocznym z dnia 27 kwietnia 2001 r. nie wykluczało ponownego wszczęcia
postępowania egzekucyjnego. Jak wynika z ustaleń, Sąd Okręgowy w G.
postanowieniem z dnia 27 czerwca 2011 r., … 185/11, na wniosek wierzyciela I. K.
nadał klauzulę wykonalności wyrokowi zaocznemu z dnia 27 kwietnia 2001 r. w
części dotyczącej spornych odsetek, z przejściem obowiązku na Skarb Państwa -
Ministra Skarbu Państwa i następnie wierzyciel w dniu 7 października 2011 r. złożył
wniosek do komornika o wszczęcie postępowania egzekucyjnego przeciwko
Skarbowi Państwa - Ministrowi Skarbu Państwa, które toczyło się w sprawie …
2727/11.
Według aktualnej judykatury, złożenie wniosku o nadanie klauzuli
wykonalności tytułowi egzekucyjnemu wydanemu na podstawie art. 788 k.p.c.
przerywa bieg przedawnienia roszczenia stwierdzonego tym tytułem (por. uchwałę
Sądu Najwyższego z dnia 16 stycznia 2004 r., III CZP 101/03, OSNC 2005, nr 22,
poz. 58, oraz wyroki Sądu Najwyższego z dnia 5 listopada 2004 r., II CK 478/03,
LEX nr 359477, z dnia 17 grudnia 2004 r„ II CK 276/04, LEX nr 284135, z dnia
23 listopada 2011 r., IV CSK 156/11, OSNC - ZD 2013, nr 1, poz. 7). Sądy meriti
nie ustaliły jednak, kiedy wierzyciel I. K. wystąpił z takim wnioskiem, który został
uwzględniony postanowieniem z dnia 27 czerwca 2011 r. … 185/11, nadającym
klauzulę wykonalności wyrokowi zaocznemu z dnia 27 kwietnia 2001 r. w części
dotyczącej spornych odsetek z przejściem obowiązku na Skarb Państwa - Ministra
Skarbu Państwa. Po złożeniu wniosku o nadanie klauzuli wykonalności
przedawnienie zaczyna biec na nowo od zakończenia postępowania klauzulowego
zakończonego tym wnioskiem (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23 stycznia
2008 r., V CSK 386/07, LEX nr 361473). Należy uściślić, że chodzi tu o dzień
14
wydania postanowienia, czyli w sprawie dzień 27 czerwca 2011 r. Przemawia za
tym to, że takie postanowienie jest skuteczne z chwilą jego wydania (art. 360
w związku z art. 13 § 2 k.p.c.), a zatem od tej daty otwarła się wierzycielowi droga
do podjęcia dalszych czynności zmierzających do realizacji roszczenia,
a w szczególności do złożenia wniosku o wszczęcie egzekucji (por. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 28 stycznia 2010 r., I CSK 211/09, LEX nr 570115).
Jeśli więc wziąć pod uwagę, że wyegzekwowane przymusowo z rachunku
bankowego powódki odsetki za okres od dnia 14 października 2000 r. do 21 maja
2001 r. (dzień uprawomocnienia się wyroku zaocznego z dnia 27 kwietnia 2001 r.)
przedawniały się zgodnie z art. 125 § 1 k.c. z upływem lat dziesięciu, to jeżeli
wniosek w sprawie … 185/11 o nadanie klauzuli wykonalności przeciwko Skarbowi
Państwa zostałby wniesiony przed dniem 21 maja 2011 r., to przerwał on bieg
terminu przedawnienia co do tych odsetek, a zatem w takim wypadku ich
wyegzekwowanie dotyczyłoby świadczenia nieprzedawnionego. Sąd Najwyższy
w rozpoznawanej sprawie nie mógł czynić dodatkowych ustaleń faktycznych
(por. art. 39813
§ 2 k.p.c.). Niemożliwym więc było przesądzenie kwestii, kiedy
wierzyciel wystąpił z wnioskiem o nadanie klauzuli wykonalności przeciwko
Skarbowi Państwa. Wbrew natomiast stanowisku Sądów meriti, roszczenie
o sporne odsetki za okres od dnia 15 października 2001 r. do dnia 6 czerwca
2007 r., w świetle dokonanych ustaleń uległo przedawnieniu. W tym stanie rzeczy
nie można było odeprzeć zarzutu obrazy art. 123 § 1 pkt 1 i 3 k.c. w zw., z art. 823,
art. 182 § 2 i art. 13 § 2 k.p.c., co już uzasadniało konieczność uchylenia
zaskarżonego wyroku i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania.
Wykazanie zasadności omówionego zarzutu kasacyjnego zwalniało Sąd
Najwyższy od szczegółowego rozważenia dwóch pozostałych, zwłaszcza,
że kwestie ich dotyczące zostały tylko zasygnalizowane przez Sąd drugiej instancji
(w szczególności nie rozważał on zasadności dochodzonego roszczenia na
podstawie art. 405 i następnych k.c.), a Sąd Okręgowy w ogóle pominął rozważania
dotyczące zastosowania instytucji nienależnego świadczenia do żądania zwrotu
przymusowo wyegzekwowanych świadczeń, wynikających z roszczeń
przedawnionych, a także dopuszczalności kierowania powództwa o zapłatę,
pomimo zaniechania wniesienia powództwa opozycyjnego.
15
Można jednak zasygnalizować, że dłużnik traci prawo wytoczenia
powództwa przewidzianego w art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c. z chwilą wyegzekwowania
przez wierzyciela świadczenia objętego tytułem wykonawczym (por. wyroki Sądu
Najwyższego: z dnia 20 stycznia 1978 r., III CRN 310/77, LEX nr 8055, z dnia
17 listopada 1988 r„ I CR 255/88, LEX nr 8929 i z dnia 14 maja 2010 r., II CSK
592/09, LEX nr 677750). Powództwo opozycyjne ma charakter powództwa
zmierzającego do wydania orzeczenia konstytutywnego, gdyż wyrok taki
przekształca istniejący dotąd między stronami stosunek prawny i działa ex nunc.
Celem powództwa opozycyjnego jest udaremnienie możliwości przeprowadzenia
jakiejkolwiek egzekucji i powód w pełni osiąga cel związany z tym powództwem,
jeżeli uzyska rozstrzygnięcie stwierdzające, że tytuł został pozbawiony
wykonalności (por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 30 marca 1976 r., III CZP
18/76, OSNC 1976, nr 9, poz. 195). W razie więc wyegzekwowania należności
objętej tytułem wykonawczym powództwo opozycyjne, już z tego względu jest
bezprzedmiotowe.
Przedawnienie roszczenia stwierdzonego tytułem wykonawczym może
nastąpić po jego uzyskaniu, a więc po wydaniu prawomocnego orzeczenia.
Nie może więc być mowy o podważaniu w sprawie takiego prawomocnego wyroku
posiadającego przymiot powagi rzeczy osądzonej, skoro roszczenia nie
skonkretyzowane również ulegają przedawnieniu (art. 125 § 1 k.c.). Następstwem
upływu tego przedawnienia jest uprawnienie dłużnika do uchylenia się od
obowiązku zaspokojenia przedawnionego roszczenia. Artykuł 840 k.p.c.
nie uzależnia skuteczności zarzutu przedawnienia roszczenia stwierdzonego
prawomocnym wyrokiem od podniesienia go w konkretnym postępowaniu.
Z żadnego też unormowania nie wynika, jakoby skuteczność podniesienia zarzutu
przedawnienia była uzależniona od zgłoszenia go w postępowaniu toczącym się na
podstawie art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c.
Trzeba też zgodzić się ze skarżącym, że przedmiot i cel powództwa
przeciwegzekucyjnego oraz roszczenia o zwrot wyegzekwowanego świadczenia są
różne. Przedmiotem sporu przy powództwie opozycyjnym jest wykonalność wyroku
i wystąpienie zdarzeń stanowiących jego przesłanki wymienione w art. 840 § 1 pkt
2 k.p.c. W razie uwzględnienia tego powództwa, w tym zakresie nie może być już
16
prowadzona egzekucja. Natomiast w postępowaniu o zwrot niesłusznie
ściągniętego świadczenia, a więc które nie było zaskarżalne, przedmiotem
postępowania jest np. określona kwota, a nie pozbawienie wykonalności tytułu
wykonawczego. W tym postępowaniu wykonalność tytułu wykonawczego nie ma
prejudycjalnego znaczenia, gdyż w tym wypadku sąd nie bada tej kwestii, ale fakt
wystąpienia zdarzenia, którego skutkiem jest wygaśnięcie zobowiązania przed jego
wyegzekwowaniem, czy też ze względu na jego naturalność niemożność jego
spełnienia wbrew woli dłużnika.
Skarżący trafnie podnosił, że w okolicznościach sprawy nie miał możliwości
wystąpienia z powództwem opozycyjnym, skoro dopiero w dniu 18 października
2011 r. do Delegatury wpłynęło zawiadomienie o wszczęciu egzekucji w
sprawie …2727/11, zajęciu rachunku bankowego i postanowienie z dnia 27
czerwca 2011 r., … 185/11 nadające wyrokowi zaocznemu w zakresie spornych
odsetek klauzulę wykonalności z przejściem spełnienia tego obowiązku przez
powoda, a już w dniu 21 października 2011 r. powódka otrzymała informację, iż z
konta Ministerstwa Skarbu Państwa została ściągnięta kwota 94 975,54 zł, a w dniu
24 października 2011 r., komornik wpłacił pozwanemu kwotę 87 999,90 zł.
Dodać należy, że jak wynika z ustaleń postępowanie egzekucyjne w
sprawie… 2717/11 zakończyło się 31 października 2011 r.
Z kolei odnosząc się do zarzutu obrazy art. 5 k.c. należy tylko zauważyć,
że do zastosowania tej klauzuli generalnej wymagane jest rozważenie całokształtu
okoliczności sprawy, w tym zachowań obydwu stron, z punktu widzenia
powszechnie funkcjonujących w polskim społeczeństwie norm moralnych
i obyczajów. Posłużenie się przy tym tą klauzulą wymaga uprzedniego
przesądzenia o treści prawa podmiotowego, z którego określony podmiot czyni
użytek (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 31 marca 2000 r., II CKN 749/98,
OSNC 2000, nr 7- 8, poz. 135).
W tym stanie rzeczy - na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. orzeczono jak
w sentencji.
eb
17