Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 444/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 7 maja 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Dariusz Dończyk (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Marian Kocon
SSN Maria Szulc
w sprawie z powództwa "T. – Z." Spółki z ograniczoną
odpowiedzialnością w W.
przeciwko Województwu […]
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 7 maja 2015 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 4 lutego 2014 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i
rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Wyrokiem wstępnym z dnia 25 stycznia 2013 r. w sprawie z powództwa „T.-
Z.” spółki z o.o. w W. przeciwko Województwu […] o zapłatę Sąd Okręgowy w Ł.
uznał roszczenie powodowej Spółki za usprawiedliwione co do zasady.
Sąd pierwszej instancji ustalił, że pozwane Województwo […] w okresie od
2003 r. do chwili obecnej było i jest właścicielem nieruchomości położonej w Ł. przy
ul. P. […]. Wojewódzki Szpital Specjalistyczny w Ł. (dalej: „WSS”) jest
samodzielnym publicznym zakładem opieki zdrowotnej, którego organem
założycielskim jest pozwane Województwo sprawujące również nadzór nad jego
działalnością. Szpital użytkuje, stanowiącą własność Województwa, nieruchomość
w Ł. przy ul. P. […]. Zespół Leczniczo-Diagnostyczny Spółka z o.o. w Ł. (dalej:
„ZLD.”) jest spółką działającą na terenie obiektów WSS , w której w 2003 r. 83%
udziałów posiadał WSS. Szpital ten zawarł z ZLD umowę na świadczenia usług
medycznych z zakresu hemodynamiki. Urzędnicy reprezentujący pozwane
Województwo wiedzieli, że ZLD będzie rozbudowywać budynki szpitalne, jednakże
nie mieli wiedzy o tym, że Spółka ta zgłosiła w tym zakresie zamówienie publiczne
z zamiarem przekazania realizacji inwestycji innemu podmiotowi. Województwo
pozostawiło dyrektorowi WSS wolną rękę, jeśli chodzi o zagospodarowanie terenu i
w latach 2003-2005 nie było ze strony zarządu Województwa żadnych wskazówek
dla dyrekcji Szpitala co do kierunków inwestycji.
Przedmiotem działalności powodowej Spółki jest m.in. wykonywanie robót
budowlanych i wykończeniowych. W dniu 22 października 2003 r., w wyniku
przeprowadzonego przetargu w ramach zamówienia publicznego, powódka, jako
wygrywająca przetarg, zawarła z ZLD umowę nr 01/07/2003, na podstawie której
m.in. powódka oddała w dzierżawę na rzecz ZLD sprzęt medyczny określony w
załączniku do umowy; zobowiązana była do adaptacji pomieszczeń i dobudowy
wymaganej dla prawidłowego działania budynku oddziału WSS na własny koszt;
powódka otrzymywać miała od kontrahenta umowy miesięczny czynsz dzierżawny
w kwocie 632.050 zł miesięcznie, za „wykonanie przedmiotu zamówienia,
obejmujący pełne koszty dostawy i zainstalowania sprzętu, budowy i adaptacji
3
pomieszczeń z wyposażeniem oraz pełny serwis przedmiotowego sprzętu”. Czas
trwania umowy określono na 10 lat, do dnia 30 czerwca 2014 r., który następnie,
aneksem nr 3 z dnia 20 września 2004 r. przedłużono do dnia 18 października 2014
r. W umowie przewidziano możliwość rozwiązania umowy również w przypadku jej
wypowiedzenia przez stronę, z zachowaniem 3-miesięcznego terminu
wypowiedzenia na koniec miesiąca kalendarzowego w przypadku rażącego
naruszenia przez drugą stronę istotnych postanowień umowy.
W dniu 28 października 2003 r. powódka zawarła umowę
z Przedsiębiorstwem Budownictwa Ogólnego „V.” H. B. Spółka jawna w K., mocą
której powódka weszła w prawa i obowiązki inwestora budowy. W dniu 25 listopada
2003 r. powódka zawarła z WSS umowę poręczenia, mocą której WSS poręczył
zapłatę każdorazowego długu ZLD wynikłego z umowy nr 01/07/2003r na wypadek,
gdyby dłużnik nie płacił należności w terminie. Dodatkowo, celem umożliwienia
realizacji umowy z dnia 22 października 2003 r., WSS w dniu 1 marca 2004 r.
wydzierżawił na rzecz ZLD niezabudowany teren pod budowę przy ul. P. […] w Ł.,
o pow. 666,70 m2
, a ZLD w dniu 16 marca 2004 r. poddzierżawił ten teren powódce.
Na tę dzierżawę, jak również na wynajem pomieszczeń w obiekcie położonym przy
ul. P. […], na warunkach opisanych we wniosku Dyrektora WSS, strona pozwana
wyraziła zgodę na warunkach określonych w piśmie z dnia 20 lutego 2004 r.
Określone warunki obejmowały dokonanie przez najemcę „adaptacji pomieszczeń i
terenu zewnętrznego”. Zarówno poprzedni, jak i obecny dyrektor WSS, rozumieli
treść tej zgody, jako obejmującą również wybudowanie budynku na terenie Szpitala.
W ramach realizacji umowy nr 01/07/2003 z ZLD powódka wykonała
dobudowę budynków i adaptację pomieszczeń określonych w treści tej umowy.
Wykonała obiekt budowlany Hemodynamiki, Izby Przyjęć i Położnictwa oraz
Laboratorium. ZLD w październiku 2004 r. odebrał wykonane prace bez zastrzeżeń
Całość realizacji inwestycji wykonana była ze środków powódki. Ani strona
pozwana, ani też ZLD nie ponosili kosztów związanych z budową i adaptacją
budynków. Wśród kosztów poniesionych przez powódkę w związku z realizacją
umowy z ZLD są m.in. koszty prac związanych z robotami budowlanymi, za
wykonanie których powódka zapłaciła firmie „V.” wynagrodzenie.
4
ZLD zapłacił na rzecz powódki 12-20 pierwszych rat czynszu określonego w
umowie nr 01/07/2003 r. W 2006 r. WSS zaprzestał regulowania swoich
zobowiązań wobec ZLD, skutkiem czego ten ostatni zaprzestał wywiązywania się
ze zobowiązań wynikających z umowy nr 01/07/2003 wobec powódki. Z tej
przyczyny powódka wraz z cesjonariuszem części przysługujących jej
wierzytelności, tj. D.L. S.A., wypowiedziała w dniu 23 czerwca 2006 r. umowę nr
01/07/2003, ustalając termin jej rozwiązania na dzień 30 września 2006 r. Po dniu
30 września 2006 r. powódka opuściła oddział hemodynamiki, a WSS zajął
wykonane przez powódkę obiekty i użytkuje je do chwili obecnej.
Opisane obiekty budowlane, będące przedmiotem wykonania lub adaptacji
na podstawie umowy powódki z ZLD nr 01/07/2003, zrealizowane zostały na
terenie nieruchomości będącej własnością pozwanego Województwa.
Pismem datowanym na dzień 26 czerwca 2009 r., które wpłynęło do Sądu
nie później niż 15 lipca 2009 r., powódka złożyła w Sądzie Rejonowym w Ł.
zawezwanie WSS oraz pozwanego Województwa […] do próby ugodowej na kwotę
5.000.000 zł, w związku z umową z ZLD nr 01/07/2003.
W ocenie Sądu pierwszej instancji powództwo co do zasady było zasadne na
podstawie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu. Wzbogacenie bez podstawy
prawnej może dotyczyć osoby trzeciej w wyniku wykonania świadczenia umownego
między innymi podmiotami, niż ta osoba. W takiej konfiguracji dłużnik z umowy
wykonuje świadczenie na rzecz wierzyciela z tej umowy, które stanowi
przysporzenie majątkowe dla osoby trzeciej, niebędącej stroną tej umowy.
Najczęściej sytuacja ta występuje na styku stosunków obligacyjnych oraz
prawnorzeczowych, kiedy to podstawę świadczenia stanowi węzeł obligacyjny,
jednakże istniejące równocześnie stosunki prawnorzeczowe pomiędzy jedną
ze stron umowy a osobą trzecią decydują o tym, kto ostatecznie, na gruncie prawa
rzeczowego, pozostaje beneficjentem owego świadczenia. Szczególnym
przypadkiem bezpodstawnego wzbogacenia jest instytucja świadczenia
nienależnego, unormowana w art. 410 § 2 k.c. Jeśli chodzi o ustalenie stron
zobowiązania restytucyjnego w stosunkach trójstronnych, wierzycielem w takiej
sytuacji jest ten, którego prawa stały się gospodarczym źródłem wzbogacenia, zaś
5
dłużnikiem ten, którego majątek uległ zwiększeniu. W stosunkach trójstronnych dla
istnienia tego roszczenia decyduje nie to, kto płacił i kto świadczenie otrzymał, lecz
to, czyim kosztem i na czyją rzecz nastąpiło świadczenie. Dalszą konsekwencją
takiej konstatacji jest przyjęcie, że wchodząca w grę w sprawie, kondykcja
nieosiągnięcia zamierzonego celu świadczenia nie musi dotyczyć wyłącznie
stosunku pomiędzy stronami umowy, w wykonaniu której nastąpiło świadczenie
podlegające zwrotowi. Może ona także dotyczyć osób trzecich wobec stron takiej
umowy, które mogą uzyskać korzyść majątkową nie bezpośrednio na podstawie
takiej umowy, lecz choćby w konsekwencji skutków prawnych dokonanych
czynności faktycznych, wynikających z regulacji z zakresu prawa rzeczowego –
w tym przypadku, w konsekwencji działania zasady superficies solo cedit.
Poza tym roszczenie z bezpodstawnego wzbogacenia ma charakter
samodzielny i samoistny, nie zaś subsydiarny wobec innych roszczeń. Nie ma
również zbiegu między roszczeniami tam, gdzie kwestię zwrotu korzyści regulują
przepisy szczególne, modyfikując zakres roszczenia albo termin przedawnienia -
wyłączają one wówczas możliwość powoływania się na ogólne regulacje dotyczące
bezpodstawnego wzbogacenia. Z tych względów zarzut strony pozwanej dotyczący
wyłączenia możliwości stosowania instytucji bezpodstawnego wzbogacenia
w przypadku możliwości zaspokojenia roszczenia na gruncie przepisów
regulujących stosunki obligacyjne byłby uzasadniony w razie tożsamości osoby
zobowiązanej zarówno na gruncie stosunków obligacyjnych, jak i na gruncie
bezpodstawnego wzbogacenia. Tymczasem w niniejszej sprawie taka tożsamość
nie występuje. Stosunek obligacyjny łączył powódkę z innym podmiotem, niż strona
pozwana. W stosunku do pozwanego powódce nie przysługiwały żadne
alternatywne podstawy roszczeń, które można by rozważać jako uregulowane
w przepisach szczególnych, wyłączających możliwość zastosowania konstrukcji
prawnej bezpodstawnego wzbogacenia. Powódka mogła więc dochodzić
roszczenia przeciwko pozwanej na podstawie art. 410 § 2 k.c.
Sąd Okręgowy przyjął, że powódka na podstawie wskazanej podstawie
prawnej mogła żądać zwrotu świadczenia nienależnego albowiem zamierzony cel
świadczenia powódki nie został osiągnięty. Kondykcja nieosiągnięcia zamierzonego
celu świadczenia przysługuje, gdy z uwagi na przewidywaną wysokość świadczenia
6
wzajemnego, wymagalnego w przyszłości, jedna ze stron spełnia z góry określone
świadczenie. Tymczasem świadczenie strony powodowej, o zwrot wartości którego
dochodzi pozwem, stanowiło składnik umowy zawartej z ZLD z dnia
22 października 2003 r. Z jej treści nie sposób wywieść, że wykonane zostało pod
tytułem darmym. Ekwiwalentem m.in. tego świadczenia (niezależnie od innych
świadczeń umownych strony powodowej, wynikających z tej umowy) było
zobowiązanie jej kontrahenta, tj. ZLD, do uiszczania miesięcznego czynszu
określonej wysokości. Zawarte w tej umowie postanowienie, iż „wydzierżawiający
na własny koszt dokona adaptacji potrzebnych pomieszczeń i dobudowy”
oznaczało w tym przypadku jedynie zaliczkowe pokrycie ich kosztów przez
powódkę. Koszty te miały zostać następnie zrefundowane jako składnik (choć
wprost nie wymieniany) czynszu dzierżawy i najmu, płacony przez umówiony okres
10 lat trwania umowy. Zatem świadczenie powódki pierwotnie znajdowało
podstawę w treści umowy zawartej z ZLD. Skoro zatem, w ramach zamierzonego
celu świadczenia powódki, miała ona, m.in. w zamian za wykonane prace
budowlano-remontowe (choć nie tylko i nie przede wszystkim za te prace),
otrzymywać przez okres 10 lat świadczenie okresowe w ustalonej w umowie z dnia
22 października 2003 r. wysokości, zaś otrzymała ona jedynie część tego
świadczenia odpowiadającą okresowi nie dłuższemu niż półtora roku, po czym
umowa ta zastała skutecznie rozwiązana, należało przyjąć, że nie został osiągnięty
cel świadczenia powódki. Ponadto, skoro właścicielem nieruchomości, na której
powódka wzniosła obiekt budowlany i wykonała prace adaptacyjne istniejących
pomieszczeń, jest pozwane Województwo […], to na zasadzie art. 47 § 1 k.c. w zw.
z art. 48 k.c., własność tych budynków i urządzeń przysługuje pozwanemu. Strona
pozwana uzyskała zatem korzyść majątkową wskutek świadczenia powódki,
którego zamierzony cel nie został osiągnięty, (a przynajmniej został osiągnięty
jedynie w nieznacznej części), zaś umowa stanowiąca podstawę do uzyskania
przez nią świadczenia ekwiwalentnego wygasła przed umówionym terminem
wskutek jej rozwiązania przez wypowiedzenie. Z tych względów zostały spełnione
wszystkie przesłanki uzasadniające roszczenia powódki w stosunku do strony
pozwanej. Nie został przy tym wykazany przez stronę pozwaną zarzut spełnienia
świadczenia wzajemnego (wartości wzbogacenia) na rzecz powódki, skoro
7
świadczenie okresowe po stronie ZLD nie obejmowało wyłącznie zwrotu kosztów
wykonania budynku i adaptacji pomieszczeń, lecz stanowiło także czynsz najmu
urządzeń (sprzętu medycznego) oraz ich zainstalowania i serwisu.
Sąd pierwszej instancji uznał także za nieuzasadniony podniesiony przez
pozwane Województwo zarzut przedawnienia dochodzonego roszczenia.
Wyrokiem z dnia 4 lutego 2014 r. Sąd Apelacyjny oddalił apelację strony
pozwanej wniesioną od wyroku Sądu pierwszej instancji, przyjmując za prawidłowe
dokonane przez ten Sąd ustalenia faktyczne oraz podzielając ocenę prawną tego
Sądu. W szczególności trafna była ocena Sądu Okręgowego, że podmiotem
zobowiązania restytucyjnego powstałego na podstawie art. 410 k.c. może być
osoba, która nie była bezpośrednio stroną stosunku zobowiązaniowego w ramach
którego doszło do świadczenia. W sprawie mamy do czynienia ze stosunkiem w
trójkącie. Pozwany był pośrednio uczestnikiem stosunku, z którego doszło do
świadczenia. Wprawdzie strona pozwana nie miała świadczyć na rzecz powódki,
jednakże na skutek realizacji zobowiązania przez powódkę, miało nastąpić
przysporzenie w majątku strony pozwanej z uwagi na istniejący węzeł
prawnorzeczowy łączący ją z WSS i użytkowaniem mienia należącego do
pozwanego Województwa. Strona pozwana była i jest właścicielem gruntu, na
którym powódka wzniosła budynek. Jednocześnie pozwane Województwo jest
organem założycielskim WSS w Ł. i z mocy ustawy sprawuje nadzór nad jego
działalnością. W Radzie Społecznej Szpitala zasiada 1/3 przedstawicieli z ramienia
Województwa […].
Pismem z dnia 7 sierpnia 2003 r., dyrektor WSS zwrócił się o wyrażenie
zgody przez pozwane Województwo na wynajęcie i dzierżawę gruntu (majątku
trwałego) należącego do strony pozwanej - ZLD. Do pisma zostały załączone
ramowe umowy najmu i dzierżawy. W pkt. 7 umowy dzierżawy zawarte zostało
ustalenie, że po zakończeniu dzierżawy, dzierżawca zobowiązany będzie do
przeniesienia prawa własności wybudowanego budynku na rzecz
wydzierżawiającego, bez zapłaty jego wartości. Z obu umów wynikało, że celem
umowy jest świadczenie usług zdrowotnych z zakresu kardiologii interwencyjnej.
Pismem z dnia 24 lutego 2004 r., strona pozwana wyraziła zgodę na
8
wynajem i dzierżawę nieruchomości gruntowej na warunkach opisanych we
wniosku dyrektora WSS w Ł. Ostatecznie w dniu 1 marca doszło do zawarcia
umowy najmu i dzierżawy o uzgodnionej ze stroną pozwaną treści z ZLD, która to
Spółka za zgodą WSS poddzierżawiła powódce nieruchomość należącą do strony
pozwanej. W § 6 umowy ponownie zawarto postanowienie, że po zakończeniu
umowy dzierżawca zobowiązany będzie do przeniesienia prawa własności
wykonanych adaptacji (zabudowy) na rzecz wydzierżawiającego, bez zapłaty ich
wartości. Zgodnie z przepisami prawa rzeczowego, w istocie „przeniesienie
wykonanych adaptacji (zabudowy)” nie mogło nastąpić na rzecz
wydzierżawiającego (czyli WSS), a zapis ten był jedynie pewnym uproszczeniem,
gdyż było oczywiste, że wzniesiony budynek może być jedynie własnością strony
pozwanej jako właściciela gruntu. Z tych przyczyn odbiorcą świadczenia w sensie
prawno rzeczowym, od chwili zawarcia stosunku zobowiązaniowego, było pozwane
Województwo, które miało stać się właścicielem budynku, którego koszty
wzniesienia miały pokryć uzyskane z tytułu najmu i dzierżawy świadczenia
okresowe, do których uiszczania zobowiązał się podmiot trzeci.
W świetle tych ustaleń istnieje zatem podstawa do stwierdzenia, że cel
świadczenia, do którego zobowiązała się powódka, był znany stronie pozwanej
i został przez nią zaakceptowany. Pozwane Województwo wyraziło zgodę na
wydzierżawienie swojej nieruchomości i dysponowanie nią zgodnie z treścią umowy
zawartej między powódką a osobą trzecią, uczestnicząc pośrednio w trójstronnym
stosunku zobowiązaniowym, w wyniku którego miało stać się właścicielem budynku
wzniesionego przez powódkę. Wobec nieosiągnięcia zamierzonego celu
świadczenia przez powódkę zaistniała zatem podstawa zobowiązania
restytucyjnego wobec strony pozwanej, jako wzbogaconej, tj. zwrotu korzyści
stanowiącej przedmiot wzbogacenia.
Od wyroku Sądu Apelacyjnego skargę kasacyjną wniosła strona pozwana,
która zaskarżyła go w całości. W ramach podstawy kasacyjnej z art. 3983
§ 1 pkt 1
k.p.c. zarzuciła naruszenie art. 410 § 2 k.c. i wniosła o uchylenie zaskarżonego
orzeczenia oraz orzeczenie reformatoryjne przez oddalenie powództwa,
ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi drugiej
instancji do ponownego rozpoznania.
9
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Przepis art. 410 § 2 k.c. może mieć zastosowanie zarówno w stosunkach
dwustronnych, jak również w stosunkach złożonych, wielopodmiotowych.
W przypadku tych pierwszych brak prawidłowej podstawy prawnej świadczenia –
w jednej z postaci określonych w art. 410 § 2 k.c. - uzasadnia kondykcję między
stronami świadczenia. Wówczas stronami stosunku restytucyjnego wynikłego
z nienależnego świadczenia są spełniający świadczenie (solvens) i odbiorca
świadczenia (accipiens), co jest zgodne także z kierunkiem przysporzenia. Inaczej
jest jednak w stosunkach wielopodmiotowych, w których podstawa prawna dla
świadczenia (causa) - przez którą należy rozumieć porozumienie stron, tj. solvensa
i accipiensa, zawarte chociażby w sposób dorozumiany, co do celu przysporzenia -
istnieje między innymi podmiotami, niż stronami przysporzenia. W tego rodzaju
sytuacjach przysporzenie służy umorzeniu zobowiązania wobec innej osoby -
odbiorcy świadczenia - niż odbiorcy przysporzenia. Badając, czy oznaczone
przesunięcie majątkowe na tle wielopodmiotowego układu stosunków, stanowi
świadczenie, należy mieć na względzie, że działanie określonej osoby w obrębie
jednego stosunku, zmierzające do jego wykonania, może być zaliczone także
na poczet innego stosunku, tj. stanowiące również wykonanie tego stosunku
(por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 17 listopada 2006 r., V CSK 253/06, OSNC
2007, nr 9, poz. 141). W stosunkach wielopodmiotowych wadliwość podstawy
prawnej dla świadczenia i w konsekwencji nienależność świadczenia ocenia się nie
w odniesieniu do stosunku, w ramach którego nastąpiło przysporzenie, lecz
w odniesieniu do stosunku kauzalnego, w ramach którego doszło do uzgodnienia
celu przysporzenia. W konsekwencji w stosunkach wielopodmiotowych kondykcja
przewidziana w art. 410 § 2 k.c. przysługuje między stronami świadczenia,
tj. stosunku będącego przyczyną prawną (causą przysporzenia), a nie stosunku,
w ramach którego doszło do przysporzenia obejmującego przedmiot świadczenia.
W tego rodzaju sytuacjach nie można wyłączyć istnienia wadliwej podstawy
prawnej świadczenia pomiędzy spełniającym świadczenie i odbiorcą tego
świadczenia, mimo dokonania przysporzenia obejmującego przedmiot świadczenia
na podstawie ważnej umowy łączącej spełniającego świadczenie z odbiorcą
przysporzenia, niebędącym jednocześnie odbiorcą świadczenia.
10
Uwzględniając powyższe bezzasadnie zarzucono w skardze kasacyjnej,
że Sąd Apelacyjny z naruszeniem art. 410 § 2 k.c. uznał - abstrahując od tego czy
zasadnie - że zawarcie umowy pomiędzy powódką a ZLD z dnia 22 października
2003 r., na podstawie której powódka m.in. wybudowała i zmodernizowała budynki
położone na nieruchomości pozwanego Województwa, nie eliminowało możliwości
przyjęcia, że pozwany był odbiorcą świadczenia powódki, a ZLD, jedynie odbiorcą
przysporzenia obejmującego przedmiot świadczenia. Niezasadnie więc zarzucono
w skardze kasacyjnej, że przyjętą przez Sąd kondykcję z art. 410 § 2 k.c. wyłączała
sama okoliczność, iż powódka wykonała zobowiązanie na podstawie ważnie
zawartej umowy z ZLD podczas, gdy cechą wyróżniającą przypadki zaliczane do
condictio ob rem jest to, iż świadczenie nie zostaje spełnione w celu wykonania
istniejącego zobowiązania (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 21 czerwca 2011
r., I CSK 533/10, OSNC-ZD 2012, nr B, poz. 42). Stanowisko pozwanego byłoby
uzasadnione, ale w stosunkach dwustronnych, w których przysporzenie następuje
pomiędzy stronami świadczenia, tj. spełniającym świadczenie i jego odbiorcą, gdy
strony stosunku restytucyjnego są tożsame ze stronami umowy, w ramach której
nastąpiło przysporzenie, będące zarazem świadczeniem w rozumieniu przepisów
o nienależnym świadczeniu. W takich przypadkach, jeżeli jednej ze stron
przysługuje przeciwko drugiej roszczenie odszkodowawcze zmierzające do
kompensacji szkody poniesionej na skutek niewykonania zobowiązania chociażby
na skutek rozwiązania umowy, nie może w tej samej konfiguracji podmiotowej
przysługiwać kondykcja na podstawie art. 410 § 2 k.c. Roszczenie kondykcyjne nie
jest bowiem dopuszczalne wówczas, gdy pomiędzy tymi samymi stronami
(zubożonym i wzbogaconym) istnieje roszczenie z innego tytułu o ten sam
przedmiot, jest natomiast możliwe, jeżeli inne roszczenie może być skierowane
przeciwko innej osobie. W stosunkach wielopodmiotowych istnienie przesłanek
roszczenia kondycyjnego określonych w art. 410 § 2 k.c., w tym brak zobowiązania,
na podstawie którego doszło do spełnienia świadczenia jako elementu condictio ob
rem, należy jednak rozważyć pomiędzy stronami stosunku restytucyjnego, a nie
stronami stosunku, w ramach którego doszło jedynie do dokonania przysporzenia
osobie trzeciej niebędącej jednak odbiorcą świadczenia. Nie było zaś sporne,
że pomiędzy powódką a pozwanym nie istniało ważne zobowiązanie, na podstawie
11
którego powódka dokonała, jej zdaniem, nienależnego świadczenia polegającego
na wybudowaniu bądź zmodernizowaniu budynków na nieruchomości pozwanego.
Z tej też przyczyny powódce nie przysługiwały przeciwko pozwanemu
Województwu roszczenia, w tym odszkodowawcze z powodu niewykonania lub
nienależytego wykonania zobowiązania, które eliminowałyby możliwość
zastosowania art. 410 § 2 k.c. Jeżeli cel świadczenia powódki - którego adresatem,
jej zdaniem, był pozwany – nie został osiągnięty, to bez znaczenia dla możliwości
dochodzenia roszczenia przez świadczącego na podstawie art. 410 § 2 k.c. jest to,
że świadczenie spełnione zostało na podstawie ważnej umowy zawartej przez
świadczącego z osobą trzecią, jedynie odbiorcą przysporzenia. Dla dokonania
prawidłowej oceny nieistnienia podstawy prawnej świadczenia w stosunkach
wielopodmiotowych istotne jest więc określenie, kto jest odbiorcą świadczenia,
a nie jedynie odbiorcą przysporzenia, a tym samym podmiotem, przeciwko któremu
może być skierowane roszczenie przewidziane w art. 410 § 2 k.c.
Na ocenie Sądu drugiej instancji, że pozwany był odbiorcą świadczenia
spełnionego przez powódkę zaważyło m.in. przyjęcie, iż cel świadczenia powódki
był przez pozwanego znany i przez niego akceptowany. Nie negując możliwości
przyjęcia uznania pozwanego za odbiorcę świadczenia spełnionego przez powódkę
należy stwierdzić, że ocena ta została dokonana bez pełnej analizy wszystkich
ustalonych w sprawie okoliczności. W szczególności, Sąd nie ocenił, jakie
znaczenie miało zawarcie umowy pomiędzy powódką i ZLD z dnia 22 października
2003 r. w trybie ustawy Prawo o zamówieniach publicznych bez wiedzy pozwanego
oraz kiedy o treści tej umowy – z której wynikało, że powódka na swój koszt
wzniesienie i zmodernizuje budynki na nieruchomości pozwanego - dowiedział się
pozwany. Poza tym stwierdzając, że pozwany, wyrażając zgodę na zawarcie
umowy dzierżawy dał tym samym wyraz temu, iż zna i akceptuje warunki, na
podstawie których powódka zobowiązała się na gruncie pozwanego wybudować i
zmodernizować budynki, Sąd dokonał tej oceny bez bliższego sprecyzowania jaki
cel przysporzenia, które miało zostać dokonane przez powódkę, był znany
i zaakceptowany przez pozwanego. Wynika to stąd, że w dniu 20 lutego 2004 r.
zarząd Województwa wyraził zgodę na wynajem pomieszczeń oraz
wydzierżawienie nieruchomości gruntowej na warunkach opisanych we wniosku
12
Dyrektora WSS w Ł. Nie wiadomo więc, czy zarząd Województwa wyraził zgodę na
dzierżawę nieruchomości przez ZLD w związku z umową, którą ten ostatni zawarł z
powódką, czy też znał tylko i akceptował to, że ZLD zawrze umowę dzierżawy z
WSS i z własnych środków sfinansuje nakłady na nieruchomości. Z dokonanej
przez Sąd oceny nie wynika nawet, czy pozwany kiedykolwiek wyraził zgodę na
poddzierżawę nieruchomości powódce, co mogłoby także potwierdzać, iż znał i
akceptował warunki, na jakich powódka miała wybudować i modernizować budynki
na nieruchomości pozwanego. Dopiero bowiem w dniu 8 marca 2004 r. dokonano
aneksu umowy dzierżawy z dnia 1 marca 2004 r., dodając do niej postanowienie
przewidujące, iż wydzierżawiający wyraża zgodę na poddzierżawienie przedmiotu
dzierżawy innemu podmiotowi. Ponadto, oceniając czy pozwanego można uznać
za adresata świadczenia spełnionego przez powódkę, Sąd Apelacyjny pominął
analizę części postanowień umów dzierżawy i poddzierżawy, na podstawie których
ZLD oraz powódka stali się odpowiednio dzierżawcą i poddzierżawcą
nieruchomości pozwanej. Umowy te zawierały postanowienia odnoszące się nie
tylko do możliwości ponoszenia nakładów na nieruchomości pozwanego przez jej
dzierżawcę i poddzierżawcę, ale także do zasad ich rozliczeń. Postanowienia te
mogą mieć więc znaczenie do oceny, czy pozwany był odbiorcą świadczenia
spełnionego przez powódkę w wyniku realizacji umowy z dnia z dnia 22
października 2003 r., skoro odnosiły się do tożsamego świadczenia przewidzianego
w tej umowie. W stosunkach wielopodmiotowych ustalenie stron stosunku
restytucyjnego wymaga analizy wszystkich stosunków prawnych łączących te
podmioty. Należy przy tym stwierdzić, że o tym, iż pozwanego należy traktować
jako odbiorcę świadczenia powódki nie rozstrzygają samodzielnie przepisy prawa
rzeczowego - art. 47 § 1 w zw. z art. 48 k.c., które jedynie mogą
rozstrzygać o tym, że pozwanemu jako właścicielowi nieruchomości przypadła
korzyść majątkowa w rozumieniu art. 405 k.c. wskutek wykonania umowy z dnia 22
października 2003 r. przez powódkę. Przyjmuje się, że za odbiorcę świadczenia
należy uznać nie tego, kto przyjął przysporzenie, lecz tego, którego majątek uległ
zwiększeniu. Należy mieć jednak na względzie, że ze świadczenia powódki korzyść
majątkową odniósł nie tylko pozwany jako właściciel nieruchomości, ale także WSS
i ZLD jako posiadacze zależni tej nieruchomości. Poza tym według trafnego
13
stanowiska doktryny, aby uznać osobę inną niż odbiorcę przysporzenia za odbiorcę
świadczenia, musi ona albo spowodować przysporzenie albo co najmniej można
mu przypisać, według obiektywnej oceny, stworzenie pozoru spowodowania
przysporzenia. Kwestia ta nie została oceniona przez Sąd drugiej instancji.
Brak odniesienia się do wyżej wskazanych kwestii uniemożliwia odparcie zarzutu
naruszenia art. 410 § 2 k.c.
Z tych względów na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. oraz art. 108 § 2 w zw.
z art. 391 § 1 i art. 39821
k.p.c. orzeczono, jak w sentencji.