Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 9 grudnia 2016 r.

Sąd Apelacyjny w Łodzi I Wydział Cywilny w składzie:

Przewodniczący: SSA Tomasz Szabelski (spr.) Sędziowie: SA Anna Miastkowska

SA Alicja Myszkowska

Protokolant: stażysta Iga Kowalska

po rozpoznaniu w dniu 9 grudnia 2016 r. w Łodzi na rozprawie

sprawy z powództwa M. R. (1)

przeciwko G. R. (1)

o zapłatę

na skutek apelacji obu stron

od wyroku Sądu Okręgowego w Łodzi

z dnia 15 marca 2016 r. sygn. akt I C 1123/11

oraz na skutek zażalenie powódki

od rozstrzygnięć zawartych w pkt 3 i 4 tego wyroku

I.  z apelacji pozwanego i zażalenia powódki zmienia zaskarżony wyrok na następujący:

1.  oddala powództwo;

2.  nie obciąża powódki kosztami procesu ;

3.  przyznaje i nakazuje wypłacić ze Skarbu Państwa – Sądu Okręgowego w Łodzi na rzecz adwokatów:

a)  M. F. kwotę 4.428 (cztery tysiące czterysta dwadzieścia osiem) złotych brutto tytułem nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu powódce M. R. (2);

b)  B. K. kwotę 4.428 (cztery tysiące czterysta dwadzieścia osiem) złotych brutto tytułem nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu pozwanemu G. R. (2);

I.  oddala apelację powódki;

II.  nie obciąża powódki kosztami postępowania apelacyjnego;

III.  przyznaje i nakazuje wypłacić ze S. rbu Państwa – Sądu Okręgowego w Łodzi na rzecz adwokatów:

a)  M. F. kwotę 2.214 ( dwa tysiące dwieście czternaście ) złotych brutto tytułem nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z powódce z urzędu w postępowaniu apelacyjnym;

b)  B. K. kwotę 2.214 ( dwa tysiące dwieście czternaście ) złotych brutto tytułem nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z pozwanemu urzędu w postępowaniu apelacyjnym.

Sygn. akt I ACa 745/16

I ACz 931/16

UZASADNIENIE

Zaskarżonym wyrokiem z dnia 15 marca 2016 r. Sąd Okręgowy w Łodzi, w sprawie z powództwa M. R. (1) przeciwko G. R. (1) o zapłatę kwoty 100.000 zł tytułem zachowku, zasądził od pozwanego na rzecz powódki kwotę 29.824,97 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 15 września 2011 r. do dnia 31 grudnia 2015 r. oraz za opóźnienie od dnia 1 stycznia 2016 roku do dnia zapłaty (pkt 1), oddalił powództwo w pozostałej części (pkt 2), zasądził od powódki na rzecz pozwanego kwotę 280 zł tytułem zwrotu kosztów sądowych (pkt 3), ściągnął z roszczenia zasądzonego na rzecz powódki w punkcie 1 wyroku na rzecz Skarbu Państwa - Sądu Okręgowego
w Ł. kwotę 8.750,50 zł tytułem nieuiszczonych kosztów sądowych od oddalonej części powództwa (pkt 4), przyznał i nakazał wypłacić ze Skarbu Państwa - Sądu Okręgowego w Łodzi na rzecz adwokat M. F. kwotę 4.428 zł brutto tytułem nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej powódce z urzędu oraz na rzecz adwokat B. K. kwotę 4.428 zł brutto tytułem nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej pozwanemu z urzędu (pkt 5), a także nie obciążył stron obowiązkiem zwrotu na rzecz Skarbu Państwa - Sądu Okręgowego w Łodzi nieuiszczonych kosztów sądowych w pozostałej części.

Powyższe rozstrzygnięcie zostało wydane na podstawie ustaleń, które Sąd Apelacyjny w całości podzielił i przyjął za własne. Z ustaleń tych wynikało,
że po zmarłym w dniu 14 sierpnia 2008 r. L. R. spadek nabyła
w całości na podstawie testamentu notarialnego z dnia (...) córka M. R. (1). W/w testamentem L. R. wydziedziczył G. R. (1) z uwagi na nie dopełnianie obowiązków rodzinnych, ubliżanie i brak zainteresowania.

W dniu 8 lutego 1977 r. żonie L. D. R. przydzielono spółdzielcze lokatorskie prawo do lokalu mieszkalnego numer (...) przy ulicy (...).

D. R. zmarła w dniu 14 grudnia 1979 r., a spadek po niej nabyli mąż - L. R. oraz dzieci: M. R. (1) i G. R. (1) po 1/3 części każde z nich.

Pismem z dnia 11 października 1988 r. powódka wniosła o przydzielenie jej wskazanego mieszkania. Oświadczeniem z dnia 18 października 1988 r. L. R. zrzekł się swojego udziału we wkładzie z tytułu spadku po żonie. W dniu 8 lutego 1996 r. przekształcono spółdzielcze lokatorskiego prawo
do lokalu na własnościowe, wskazując wysokość wniesionego wkładu mieszkaniowego na kwotę 18.768,55 zł, wysokość wymaganego wkładu budowlanego na kwotę 26.683,64 zł i kwotę 8.005,09 zł tytułem wymaganej kwoty do uzupełnienia wkładu. Wkład budowlany w wysokości 8.005,09 zł został uiszczony w dniu 25 marca 1993 r. przez powódkę.

W dniu 17 stycznia 1995 r. L. R. dokonał na rzecz powódki darowizny samochodu marki F. (...).

W dniu 22 czerwca 1995 r. powódka złożyła zamówienie na zakup nowego samochodu F. (...) za cenę 8.800 zł.

W dniu 27 stycznia 1996 r. L. R. dokonał z M. R. (1) zamiany należącego do niego pojazdu marki C. (...) o wartość 15.000 zł na należący do powódki samochód marki F. (...).

W 1997 r. L. R. pogodził się z synem G. R. (1),
z którym wcześniej był skonfliktowany.

Notarialną umową darowizny z dnia 7 stycznia 1998 r. L. R. przeniósł na G. R. (1) odrębną własność lokalu mieszkalnego, składającego się z 5 izb, mieszczącego się w murowanym jednopiętrowym domu mieszkalnym położonym w Ł. przy ulicy (...). Jednocześnie pozwany ustanowił nieodpłatnie na rzecz L. R. dożywotnią służebność w postaci prawa zamieszkiwania w tym lokalu z prawem poruszania się w obrębie całej nieruchomości. Wartość tej nieruchomości wynosi
373.420 zł, zaś z uwzględnieniem służebności osobistej 325.448 zł. L. R. dokonał również darowizny na rzecz pozwanego pieniędzy na remont tego domu w wysokości 12.000 zł.

W dniu 16 listopada 2001 r. M. R. (1) oraz L. R. uzyskali w F. Bank kredyt w wysokości 6.700 zł na zakup samochodu osobowego marki F. (...) 75952 zł przy jego cenie wynoszącej 23.700 zł.

L. R. darował na rzecz M. R. (1) należne mu udziały w wysokości po 1/2 w samochodach osobowych marki:

a) F. (...) – darowizna z dnia 3 czerwca 2003 r.,

b) F. (...) – darowizna z dnia 8 października
2003 r.

W dniu 31 stycznia 2001 r. powódka sprzedała samochód marki F. (...) G. P. za kwotę 7.300 zł.

W dniu 17 maja 2004 r. powódka sprzedała samochód marki F. (...) za cenę 16.200 zł I. S..

Notarialną umową sprzedaży z dnia 16 maja 2005 r. L. R. przeniósł na rzecz M. R. (1) własność działki położonej w Ł. -K. przy ulicy (...) za cenę 20.000 zł. Choć w umowie
strony wskazały, że kwota 20.000 zł została w całości zapłacona, zapłata
w rzeczywistości nie nastąpiła.

Po 2005 r. powódka zleciła wymianę siatki na dwóch bokach ogrodzenia oraz bramy. Ogrodzenie i bramę wymieniał Z. M.. Za wykonane prace zapłaciła mu powódka. Koszt zakupu bramy w czerwcu 2005 r. wyniósł 605 zł. Wartość tej działki wynosi 41.503 zł, a przy założeniu dokonania nowej części ogrodzenia 42.042 zł.

Córka powódki – M. W. w dniu 22 czerwca 2007 r. kupiła za kwotę 37.290 zł samochód marki V. (...) o numerze nadwozia (...). Samochód ten zarejestrowany pod numerem EL 484JP M. W. sprzedała powódce w dniu 10 sierpnia 2010 r. za cenę 6.100 zł.

L. R. posiadał lokatę terminową w Narodowym Banku Polskim na rachunku (...), otwartym od dnia 23 października 1997 r. Pełnomocnictwa do dysponowania środkami na rachunku udzielił w dniu
23 października 1997 r. G. R. (1). W dniu 21 lipca 1998 r. wypłacono L. R. lokatę w wysokości 13.557,50 zł.

Powódka w dniu 23 stycznia 2004 r. wypłaciła z rachunku L. R. o numerze (...) kwotę 400 zł, zaś w dniu 10 maja 2004 r. kwotę 4.370 zł. Kwotę 4.370 zł powódka przeznaczyła na pokrycie kosztów postępowania egzekucyjnego w związku z przegraniem sprawy przez L. R. z pozwanym o odwołanie darowizny.
W sprawie Km 4564/03 zł komornik zaksięgował w dniu 10 maja 2004 r. wpłatę w wysokości 4.380 zł i przekazał z niej na rzecz wierzyciela (G. R. (1)) kwotę 3.755,94 zł.

W II Oddziale (...) S.A. w Ł. rachunki bankowe posiadał L. R. ( (...)) oraz powódka ( (...), (...), (...)).

Konto o numerze (...) w (...) Banku S.A. było rachunkiem technicznym oddziału (...) S.A. (poprzednio II Oddziału (...) S.A. w Ł.), który nie był prowadzony dla klientów Banku i służył do wpłat i wypłat oraz przelewów wykonywanych przez klientów w banku w kasie oddziału.

Wartość F. (...) w dniu 3 czerwca 2003 r. wynosiła
3.500 zł, F. (...) w dniu 8 października 2003 r. wynosiła 15.500 zł, a F. (...) w styczniu 2004 r. 600 zł. Zakładając, że samochody są w dobrym stanie technicznym i są sprawne, to wartość F. (...) wyniesie 600 zł, F. (...) - 650 zł, F. (...) - 1.000 zł. Zakładając, że wycofano je z ruchu, a ich stan techniczny jest zły lub nieznany, wartość rynkowa każdego z nich to 250 zł.

Ostatnie trzy/cztery lata przed śmiercią L. R. opiekowała się nim powódka. Często jeździła do niego razem z córką K. W.. W pomieszczeniach zajmowanych przez L. R. nie było bieżącej wody.

L. R. otrzymywał świadczenia z ZUS.

W zeznaniu podatkowym za 1998 r. L. R. odliczył od podatku wydatki mieszkaniowe w 1998 r., przy czym kwotę rzeczywiście poniesionych wydatków wykazano na 11.964 zł a odliczenia od należnego podatku z tego tytułu na 2.273 zł.

Spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu mieszkalnego numer (...) przy ulicy (...) przysługuje powódce na podstawie przekształcenia prawa z lokatorskiego na prawo własnościowe z dnia 8 lutego 1996 r., dokonanego po uzupełnieniu wkładu w wysokości 8.005,09 zł. Wymagana kwota została pokryta z likwidacji należącej do powódki książeczki mieszkaniowej numer (...). Wartość rynkowa tego lokalu według stanu na 8 lutego 1977 r. wynosi 172.523 zł, a według stanu na 8 lutego 1966 r. 168.550 zł.

Obecna wartość zwaloryzowanego wkładu mieszkaniowego do w/w lokalu to wartość rynkowa lokalu pomniejszona o nominalną kwotę umorzenia kredytu, tj. 23,25 zł.

Dokumenty dotyczące książeczki mieszkaniowej oraz historii rachunków bankowych L. R. nie zachowały się.

W sprawie Km 268/02 Komornik Sądowy przy Sądzie Rejonowym dla Łodzi - Widzewa w Łodzi - A. P. prowadzi postępowanie egzekucyjne
z wniosku wierzyciela L. R. z dnia 22 marca 2002 r. przeciwko J. K. na podstawie wyroku Sądu Rejonowego w Łodzi z dnia
10 marca 1999 r., sygn. akt III C 2390/07, zasądzającego kwotę 5.200 zł
z ustawowymi odsetkami od dnia 11 lipca 1994 r. do dnia zapłaty. W/w wniosek o egzekucję kwoty 5.200 zł L. R. rozszerzył pismem z dnia 9 grudnia 2003 r. o całość świadczenia objętego tytułem wykonawczym. Wierzytelność L. R. na datę śmierci z tego tytułu wynosiła w ramach należności głównej i odsetek ustawowych obliczonych na datę otwarcia spadku 23.701 zł. Powódka od daty śmierci ojca do daty zamknięcia rozprawy otrzymała kwotę 7.474,24 zł.

W sprawie o sygnaturze akt Km 4564/03 Komornik Sądowy przy Sądzie Rejonowym w Łasku prowadził postępowanie egzekucyjne z wniosku wierzyciela G. R. (1) przeciwko L. R. z dnia 29 sierpnia 2003 r. celem egzekucji kwoty 5.280 zł tytułem kosztów procesu i klauzuli, zasądzonych wyrokiem z dnia 27 maja 2002 r., sygn. akt I C 109/00. W dniu 10 maja 2010 r. komornik zaksięgował wpłatę w wysokości 4.380 zł. L. R. upoważnił powódkę do reprezentowania go w tym postępowaniu. Do w/w sprawy powódka dokonała wpłat na łączną kwotę 2.758,97 zł, w tym kwoty 1.500 zł w dniu 15 października 2003 r., kwoty 690 zł w dniu 17 lutego 2003 r. i 7 marca 2003 r. oraz kwoty 568,97 zł w dniu 30 lutego 2005 r. Postanowieniem z dnia 20 kwietnia 2005 r. komornik umorzył postępowanie egzekucyjne wobec spłaty całości zadłużenia. Ustalił również koszty egzekucji na kwotę 3.089,93 zł, które w całości zapłacił L. R..

W sprawie o sygnaturze akt III Nc 267/94 nakazem zapłaty z dnia 7 lipca 1995 r. Sąd Rejonowy w Łodzi nakazał A. M. (1) i S. G. odpowiadającym solidarnie z A. M. (2), aby zapłacili L. R. kwotę 3.990 zł z odsetkami oraz kosztami procesu. Nakazał również A. M. (2) odpowiadającej solidarnie z A. M. (1) i S. G., aby zapłaciła M. R. (1) uprawnionej solidarnie z L. R. kwotę 3.990 zł z odsetkami oraz kosztami procesu. Postępowanie egzekucyjne prowadzone na podstawie w/w tytułu wykonawczego (sygn. akt II Km 634/98, V. K. 249/96) przeciwko A. M. (1), S. G. i A. M. (2) postanowieniem z dnia 6 maja 1999 r. zostało umorzone wobec jego bezskuteczności.

Powódka korzysta z pomocy finansowej Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej od września 2009 r.

W tak ustalonym stanie faktycznym Sąd Okręgowy uznał powództwo za usprawiedliwione co do zasady, nie mając wątpliwości, że powódka należała do kręgu osób uprawnionych do zachowku po L. R., pozwanemu - jako obdarowanemu nieruchomością, której wartość wyczerpywała prawie cały majątek zmarłego - przysługiwała w sprawie legitymacja bierna, zaś należny powódce zachowek powinien wynosić 1/2 wartości udziału spadkowego, który by jej przypadał przy dziedziczeniu ustawowym.

W ocenie Sądu Okręgowego w niniejszej sprawie nie znajdował zastosowania art. 992 k.c., zgodnie z którym przy ustalaniu udziału spadkowego stanowiącego podstawę obliczania zachowku nie uwzględnia się spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia albo zostali wydziedziczeni, bowiem z ustaleń
stanu faktycznego wynikało zdaniem Sądu, że L. R. po wydziedziczeniu pozwanego testamentem z dnia 25 stycznia 1993 r. przebaczył mu w rozumieniu art. 1010 § 1 k.c. poprzez fakt dokonania na jego rzecz w dniu 7 stycznia 1998 r. darowizny, a akt przebaczenia nie wymagał żadnej szczególnej formy. Okoliczność, że relacje po dacie darowizny pogorszyły się pomiędzy pozwanym a jego ojcem nie miała dla Sądu Okręgowego znaczenia, skoro L. R. nie wydziedziczył ponownie pozwanego w testamencie.

Sąd Okręgowy zaznaczył, że stan czynny spadku po L. R. na datę jego śmierci wyniósł 23.701,85 zł tytułem należności głównej
z odsetkami ustawowymi wynikającymi z tytułu wykonawczego w sprawie
o sygn. akt III C 2390/07 i nie było podstaw do przyjęcia, że powyższa wierzytelność nie powinna być uwzględniona przy obliczaniu zachowku z uwagi na to, że nie została jeszcze w całości spłacona. Do tej kwoty, w ocenie Sądu, podlegały doliczeniu dokonane przez L. R. darowizny (darowizna nieruchomości położonej w Ł. przy ulicy (...) o wartości 325.448 zł, darowizna środków pieniężnych w wysokości 12.000 zł, darowizna samochodu marki F. (...) o numerze rejestracyjnym (...) o wartości 250 zł, darowizna udziałów w samochodach (...) oraz (...) o wartości po 125 zł w każdym z nich, darowizna środków pieniężnych tytułem 1/3 wartości wkładu mieszkaniowego w lokalu przy ul. (...) w wysokości 28.648 zł stanowiącej zwaloryzowaną sumę 3.128,09 zł z wkładu mieszkaniowego podarowanego powódce przez spadkodawcę oraz darowizna nieruchomości położonej przy ulicy (...) w Ł. - K. o wartości 41.503 zł).

Co do tej ostatniej czynności Sąd a quo nie podzielił twierdzeń powódki, że stanowiła ona sprzedaż, choć w taki właśnie sposób została ona określona w akcie notarialnym z dnia 16 maja 2005 r. Sąd Okręgowy stanął na stanowisku, że umowie tej nie towarzyszyła wola wywołania skutków prawnych, jakie ustawa wiąże z zawarciem umowy sprzedaży, wszystkie strony umowy
na to wyraziły zgodę po dokonaniu uprzednich ustaleń rodzinnych, co do charakteru przeniesienia własności powyższej nieruchomości, a do zapłaty ceny sprzedaży w ogóle nie doszło. W każdym razie, jak podkreślił Sąd, powódka nie zdołała tego wykazać. Zważywszy na to, że stan nieruchomości od daty darowizny do daty śmierci L. R. zasadniczo nie zmienił się, a nakłady w postaci ogrodzenia i bramy powódka uczyniła już po dacie dokonanej darowizny, jej wartość została określona na sumę 41.503 zł.

Pozostałe darowizny (darowizna środków pieniężnych na rzecz pozwanego ponad kwotę 12.000 zł, darowizna środków pieniężnych na rzecz powódki w wysokości 10.000 zł, jako środków zgromadzonych na książeczce mieszkaniowej, a także kwoty 4.770 zł oraz kwoty 7.021,48 zł, jak również darowizna środków pieniężnych przeznaczonych na zakup innych samochodów aniżeli uwzględnione przez Sąd Okręgowy w niniejszych rozliczeniach), które
w ocenie pozwanego pochodziły od L. R., Sąd I instancji uznał za nieudowodnione.

Poza rozliczeniem znalazły się nadto środki pieniężne w wysokości różnicy pomiędzy wartościami samochodów zamienionych umową z dnia 27 stycznia 1996 r. (Kodeks cywilny stanowi o obowiązku doliczania darowizn do masy spadkowej, a takiego charakteru nie miała umowa zamiany) oraz wierzytelność L. R. w sprawie o sygn. akt III Nc 267/94, która przez wzgląd na fakt nieściągalności tego świadczenia i jego przedawnienia nie może być traktowana jako aktywa. Wierzytelność ta zdaniem Sądu Okręgowego jest w istocie bezwartościowa i jej uwzględnienie prowadziłoby do niesłusznego zwiększenia masy spadkowej oraz należnego zachowku.

W konsekwencji przeprowadzonych przez Sąd I instancji rozliczeń stan czynny spadku po L. R. z doliczonymi darowiznami wyniósł 431.800,85 zł. Wartość samych darowizn na rzecz powódki opiewała na kwotę 70.651 zł (28.648 zł + 41.503 zł + 250 zł + 125 zł + 125 zł). Wskutek pomnożenia kwoty 431.800,85 zł przez l/4 Sąd Okręgowy uzyskał kwotę 107.950,21 zł należnego powódce zachowku, którą pomniejszył o 70.651 zł tytułem dokonanych na rzecz powódki darowizn przez spadkodawcę (art. 996 zd. 1 k.c.), a także kwotę 7.474,24 zł tytułem wyegzekwowanego i przekazanego na rzecz powódki świadczenia w sprawie Km 268/02 w okresie od daty śmierci L. R. do daty zamknięcia rozprawy w rozpoznawanej sprawie. Ostatecznie zasądzeniu na rzecz powódki podlegała kwota 29.824,97 zł. Powództwo w przekraczającej ją wysokości podlegało natomiast oddaleniu.

Wartość majątku wchodzącego w skład spadku Sąd określił według stanu z daty otwarcia spadku oraz według cen z daty orzekania, zaś wartość przedmiotów darowizn według stanu z chwili ich dokonania oraz według cen z chwili ustalania zachowku.

O odsetkach od zasądzonego świadczenia Sąd Okręgowy orzekł na podstawie art. 481 k.c., określając termin ich naliczania na dzień 15 września 2011 r., będący dniem następującym po doręczeniu pozwanemu odpisu pozwu.

O kosztach procesu obciążających powódkę Sąd orzekł po
myśli art. 100 zd. 1 k.p.c. oraz art. 113 u.k.s.c., dokonując ich stosunkowego rozdzielenia przy uwzględnieniu okoliczności, że powódka przegrała proces
w 70%. W stosunku do pozwanego Sąd Okręgowy orzekł z zastosowaniem
art. 113 u.k.s.c. w zw. z art. 102 k.p.c.

Wyrok Sądu Okręgowego został zaskarżony apelacjami obu stron.

Pozwany objął zakresem zaskarżenia pkt 1a, 1b oraz 4 wyroku, podnosząc w apelacji następujące zarzuty:

1. naruszenia prawa materialnego, tj.:

- art. 1010 § 1 k.c. poprzez jego bezzasadne zastosowanie i błędne przyjęcie, że doszło do skutecznego przebaczenia pozwanemu przez L. R. ze względu na dokonaną darowiznę nieruchomości w sytuacji, gdy darowizny nieruchomości położonej w Ł. przy ul. (...) nie można uznać jako przebaczenia pozwanemu przez ojca, który po dokonaniu remontów przez pozwanego na tej nieruchomości wytoczył przeciwko pozwanemu powództwo o odwołanie darowizny, jak również pomimo rozwiniętej świadomości prawnej L. R. nigdy nie zmienił testamentu, w którym wydziedziczył pozwanego,

- art. 1008 k.c. poprzez jego bezzasadne niezastosowanie i przyjęcie, że pozwany nie został wydziedziczony przez L. R. w sytuacji, gdy L. R. skutecznie wydziedziczył pozwanego w testamencie notarialnym i nie dokonał przebaczenia ani w sposób wyraźny, ani w sposób dorozumiany, tym bardziej, że wystąpił przeciwko synowi o odwołanie darowizny i nie zmienił treści testamenty, w którym złożył oświadczenie woli o wydziedziczeniu,

- art. 948 § 1 k.c. w zw. z art. 65 k.c. poprzez jego niezastosowanie
i przyjęcie, że wolą spadkodawcy nie było wydziedziczenie pozwanego w sytuacji, gdy wolą L. R. było nie tylko uczynienie swoim jedynym spadkobiercą powódki, ale również pozbawienie pozwanego nawet prawa do zachowku,

- art. 994 § 1 k.c. poprzez jego bezzasadne zastosowanie i przyjęcie,
że darowizna dokonana przez L. R. na rzecz pozwanego nieruchomości położonej przy ul. (...) jest darowizną doliczaną do spadku w sytuacji, gdy pozwany nie jest ani spadkobiercą L. R., ani uprawnionym do zachowku ze względu na skuteczne wydziedziczenie pozwanego i brak skutecznego przebaczenia L. R. pozwanemu, jak również fakt, że darowizna ta została dokonana przed więcej niż 10 laty, licząc wstecz od otwarcia spadku,

- art. 1000 § 1 k.c. w zw. z art. 994 § 1 k.c. poprzez ich bezzasadne zastosowanie i przyjęcie, że powódka jest uprawniona do dochodzenia uzupełnienia zachowku od pozwanego ze względu na darowiznę uczynioną przez L. R. na rzecz pozwanego w sytuacji, gdy pozwany nie jest zobowiązanym do uzupełnienia zachowku powódki ze względu na skuteczne wydziedziczenie i brak przebaczenia mu przez ojca, a w konsekwencji okoliczność, że nie jest ani spadkobiercą L. R., ani uprawnionym do zachowku, jak również okoliczność, że darowizna została dokonana przed więcej niż 10 laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, co prowadzi do zasadnej oceny braku legitymacji biernej po stronie pozwanego,

- art. 993 k.c. w zw. z 996 k.c. przez niedoliczenie do spadku i nie zaliczenie na należny powódce zachowek podlegającej doliczeniu darowizny L. R. na rzecz powódki w postaci:

a) udziału wynoszącego 1/2 we wkładzie mieszkaniowym związanym ze spółdzielczym lokatorskim prawem do lokalu mieszkalnego nr (...) położonego
w Ł. przy ul. (...) o wartości 84.258 zł, objętego wspólnością majątkową małżonków L. i D. R., który po ustaniu tej wspólności przypadł L. R. w sytuacji, gdy w/w udział we wkładzie mieszkaniowym również winien zostać doliczony do spadku i zaliczony na należny powódce zachowek, a nie tylko udział wynoszący 1/6 we wkładzie mieszkaniowym, przypadający L. R. z tytułu spadkobrania po żonie,

b) książeczki mieszkaniowej o numerze (...), na której zgromadzona była kwota 10.000 zł w sytuacji, gdy z zebranego materiału dowodowego wynika, że w/w książeczkę mieszkaniową nabył w drodze spadkobrania po bracie L. R., a następnie książeczka ta w aktach spółdzielczych została wskazana jako książeczka należąca do powódki, z której w wyniku likwidacji została pokryta kwota celem uzupełnienia wkładu budowlanego związanego z lokalem mieszkalnym nr (...) położonym w Ł. przy ul. (...),

c) kwoty 4.900 zł z tytułu różnicy pomiędzy wartościami zamienianych przez powódkę z ojcem samochodów umową z dnia 27 stycznia 1996 r.
w sytuacji, gdy w/w kwota stanowiła korzyść na rzecz powódki kosztem majątku L. R., a w konsekwencji zasadnym jest przyjęcie, że stanowi przedmiot darowizny czynionej przez ojca na rzecz córki,

d) samochodu F. (...) przy przyjęciu wartości uzyskanej
z jego sprzedaży, tj. kwoty 4.290 zł,

e) udziału w samochodzie F. (...) przy przyjęciu wartości uzyskanej z jego sprzedaży, tj. kwoty 16.200 zł,

f) kwoty 7.021,48 zł pobranej przez M. R. (1) w sytuacji, gdy z zebranego materiału dowodowego wynika, że pieniądze te pobrane zostały z rachunku bankowego L. R.,

g) samochodu V. (...) w sytuacji, gdy z zebranego materiału dowodowego wynika, że powódka nie posiadała środków finansowych na zakup takiego samochodu,

- art. 993 k.c. poprzez doliczenie do spadku kwoty 12.000 zł, która miałaby stanowić darowiznę L. R. na rzecz pozwanego w sytuacji, gdy pozwany nigdy nie otrzymał od ojca w/w darowizny, lecz kupował ojcu materiały budowlane przez ojca wybrane, który to koszt materiałów został przez L. R. odliczony od podatku dochodowego od osób fizycznych,

- art. 995 § 1 k.c. w zw. z art. 5 k.c. przez przyjęcie, że w przedmiotowej sprawie wartość przedmiotu darowizny, tj. F. (...), F. (...) oblicza się według cen z chwili ustalania zachowku w sytuacji, gdy powódka sprzedała te samochody będące przedmiotem darowizny jeszcze przed śmiercią L. R., uzyskując w czasie ich sprzedaży korzyść majątkową znacznie przewyższającą obecną wartość tego rodzaju samochodów,

- art. 481 § 1 k.c. w zw. z art. 455 k.c. przez ich niewłaściwe zastosowanie polegające na zasądzeniu na rzecz powódki odsetek ustawowych od dnia
15 września 2011 r. do dnia 31 grudnia 2015 r., a za opóźnienie od dnia
1 stycznia 2016 r. do dnia zapłaty w sytuacji, gdy odsetki ze względu na ustalanie wartości poszczególnych składników w toku postępowania winny zostać zasądzone od dnia wyrokowania, gdyż dopiero z tym momentem roszczenie o zapłatę tak ustalonej kwoty staje się wymagalne,

2. naruszenia przepisów postępowania, tj.:

- art. 233 § 1 k.p.c. poprzez dokonanie wybiórczej i dowolnej oceny dowodów, a tym samym przekroczenie przez Sąd I instancji granic swobodnej oceny dowodów oraz dokonanie błędnych ustaleń faktycznych niezgodnych
z treścią zebranego materiału dowodowego wskutek:

- błędnego przyjęcia, że L. R. darował powódce jedynie swój udział w wysokości 1/6 we wkładzie mieszkaniowym związanym z lokalem mieszkalnym nr (...) położonym w Ł. przy ul. (...) z tytułu spadku po żonie w sytuacji, gdy powódce został darowany przez L. R. udział we wkładzie mieszkaniowym nie tylko z tytułu spadku po żonie, ale również z tytułu przypadającego mu udziału w wysokości 1/2 w majątku wspólnym małżonków, ponieważ bez darowizny L. R. również jego udziału we wkładzie mieszkaniowym a należącego do majątku wspólnego małżonków, powódka nie miałaby możliwości przekształcenia spółdzielczego lokatorskiego prawa do lokalu w spółdzielcze własnościowe prawdo do lokalu, zwłaszcza, że jak wynika z treści pisma Spółdzielni Mieszkaniowej (...)
z dnia 28 maja 2012 r. wpłata wkładu mieszkaniowego w 1988 r. na kwotę 5.500 (starych złotych) dotyczyła tylko części wkładu na rzecz spadkobiercy,
tj. przypadającego na G. R. (1) (1/6 z 33.500 (starych złotych),
tj. wartości wkładu mieszkaniowego),

- błędnego przyjęcia, że w 1997 r. L. R. przebaczył synowi
i pogodził się z nim poprzez dokonanie na rzecz pozwanego darowizny nieruchomości położonej przy ul. (...) w sytuacji, gdy z zebranego materiału dowodowego, a w szczególności z faktu braku zmiany testamentu obejmującego wydziedziczenie, jak również wytoczenia przez L. R. powództwa o odwołanie darowizny nieruchomości po dokonaniu przez pozwanego remontów wynika, że L. R. nigdy nie pogodził się
z pozwanym, lecz dokonując darowizny nieruchomości położonej w Ł. przy ul. (...) chciał zapewnić sobie remont domu, którego nie był w stanie samodzielnie wykonać, zaś koszty materiałów budowlanych na remont domu zostały odliczone od podatku przez L. R.,

- pominięcia dowodu z dokumentów - PIT D odliczenia wydatków mieszkaniowych poniesionych w 1998 r. przez L. R. oraz zeznań pozwanego i w konsekwencji błędne przyjęcie, że L. R. dokonał na rzecz pozwanego darowizny pieniędzy w wysokości 12.000 zł w sytuacji, gdy kwota 12.000 zł nie została darowana pozwanemu, lecz za te pieniądze pozwany nabywał materiały budowlane zgodnie z poleceniami ojca, który nie był w stanie sam tych materiałów nabyć, a koszt tych materiałów został odliczony od podatku przez L. R. w 1999 r.,

- bezpodstawnego przyjęcia, że dokumenty dotyczące książeczki mieszkaniowej L. R. nie zachowały się i bezzasadnego pominięcia przy ocenie materiału dowodowego dokumentów dotyczących książeczki mieszkaniowej w sytuacji, gdy w aktach sprawy znajdują się dokumenty Urzędu Skarbowego Ł. z 8 stycznia 1996 r. dotyczące wymiaru podatku od spadku (do decyzji nr (...)) oraz oświadczenia spadkobierców w sprawie podziału jednostek uczestnictwa Funduszy objętych masą spadkową, z których wynika, że L. R. uzyskał w drodze spadkobrania po bracie Z. R. m.in. książeczkę mieszkaniową (...) nr (...), która została następnie w zaświadczeniu Spółdzielni Mieszkaniowej (...) z dnia 16 maja 2012 r. wskazana jako książeczka należąca do powódki, po której likwidacji została pokryta kwota celem uzupełnienia wkładu budowlanego związanego z lokalem mieszkalnym nr (...) położonym w Ł. przy ul. (...),

- pominięcia okoliczności, że na rzecz powódki L. R. dokonał darowizny książeczki mieszkaniowej o numerze (...), na której zgromadzona była kwota 10.000 zł w sytuacji, gdy L. R. uzyskał
w drodze spadkobrania w/w książeczkę mieszkaniową po bracie Z. R. (co wynika ze znajdujących się w aktach sprawy dokumentach Urzędu Skarbowego Ł. z 8 stycznia 1996 r.), zaś następnie z akt spółdzielczych dotyczących lokalu mieszkalnego położonego w Ł. przy
ul. (...) wynika, że powódka jako jej właścicielka dokonała likwidacji tej książeczki, a z uzyskanych środków został uzupełniony przez powódkę wkład budowlany przy przekształcaniu spółdzielczego lokatorskiego prawa do lokalu w spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu,

- bezpodstawnego przyjęcia, że wierzytelności przeciwko A. M. (1), S. G. oraz A. M. (2) nie należy traktować, jako aktywów ze względu na fakt przedawnienia oraz nieściągalności w sytuacji, gdy w dacie otwarcia spadku, tj. w dniu 14 sierpnia 2008 r. w/w wierzytelność nie była jeszcze przedawniona (postanowienie o umorzeniu egzekucji wobec jej bezskuteczności zostało wydane 6 maja 1999 r.)
i jednocześnie powódka na datę otwarcia spadku zachowywała wiedzę
o istnieniu w/w wierzytelności, zaś powódka nie podjęła żadnych działań celem wyegzekwowania choćby części wierzytelności np. przez zawarcie umowy cesji
z podmiotami nabywającymi takie należności, dlatego przedawnienie w/w wierzytelności nastąpiło wyłącznie z winy powódki, natomiast aktywa w procesie zachowkowym oblicza się wg stanu na datę otwarcia spadku,

- bezpodstawnego pominięcia, że w chwili otwarcia spadku powódka nie otrzymała z tytułu spadkobrania udziału w 1/2 F. (...) w sytuacji, gdy na datę otwarcia spadku powódka stała się właścicielem w/w pojazdu
w całości z uwagi na okoliczność, że udział w 1/2 części nabyła w drodze darowizny od ojca w dniu 3 czerwca 2003 r., natomiast udział w pozostałej 1/2 części nabyła w drodze spadkobrania po L. R.,

- błędnego przyjęcia, że wartość przedmiotu darowizny uczynionej na rzecz powódki, tj. F. (...) wynosi 250 zł w sytuacji, gdy powódka sprzedając ten samochód w 1995 r. uzyskała korzyść majątkową w wysokości 4.290 zł,

- błędnego przyjęcia, że wartość przedmiotu darowizny uczynionej na rzecz powódki, tj. udziału w samochodzie F. (...) wynosi 125 zł w sytuacji, gdy powódka sprzedając ten samochód w 2004 r. uzyskała korzyść majątkową w wysokości 16.200 zł,

- błędnego przyjęcia, że L. R. darował powódce jedynie udział wynoszący 1/2 w samochodzie F. (...) w sytuacji, gdy powódka nie posiadała środków na nabycie 1/2 udziału w w/w samochodzie i to L. R. w rzeczywistości w całości za własne środki nabył w/w samochód,

- bezpodstawnej odmowy wiarygodności zeznań pozwanego co do okoliczności, że powódka wypłacała z konta L. R. kwoty pieniężne z przeznaczeniem dla siebie w sytuacji, gdy pieniądze wypłacane były
z konta zarówno przez L. R., jak i powódkę, zaś w trakcie przesłuchania powódka przyznała, że L. R. nie miał pełnomocnictwa do kont powódki, natomiast powódka posiadała pełnomocnictwo do konta ojca, w związku z czym wypłata przez powódkę z konta, z którego pieniądze mogli pobierać zarówno powódka, jak i jej ojciec, łącznej kwoty 7.021,48 zł stanowiła darowiznę od L. R.,

- bezpodstawnej odmowy wiarygodności zeznań pozwanego co do okoliczności, że środki na nabycie samochodu V. (...) stanowiły darowiznę L. R. na rzecz powódki w sytuacji, gdy powódka nie posiadała oszczędności ani środków finansowych na zakup takiego samochodu, a zwłaszcza po śmierci jej partnera życiowego, natomiast nabycie tego samochodu w związku z prowadzeniem działalności gospodarczej przez córkę powódki było związane jedynie z możliwością otrzymania zwrotu podatku VAT,

- błędnego ustalenia, że korzyść majątkowa w wysokości 4.900 zł uzyskana przez powódkę na skutek zamiany z L. R. samochodów C. L. (...) (o wartości 15.000 zł) na samochód F. (...) (o wartości 10.100 zł) nie stanowiła darowizny na rzecz powódki w sytuacji, gdy L. R. oddając powódce w drodze zamiany samochód o 4.900 zł droższy od samochodu otrzymywanego od powódki bezpłatnie świadczył w tym zakresie na jej rzecz kosztem swojego majątku, a powódka różnicy tej nie wyrównała na rzecz ojca w jakikolwiek inny sposób,

- błędnego pomniejszenia kwoty należnego powódce zachowku o kwotę 7.474,24 zł jedynie z tytułu wyegzekwowanego i przekazanego na rzecz powódki świadczenia w sprawie Km 268/02 (III C 2390/07) w okresie od daty śmierci L. R. do daty zamknięcia rozprawy w sytuacji, gdy kwota zachowku winna zostać pomniejszona o kwotę 23.701,85 zł tytułem należności głównej z odsetkami ustawowymi w sprawie Km 268/02 (III C 2390/07), którą Sąd I instancji przyjął jako stan czynny spadku po L. R. na datę jego śmierci powiększając substrat zachowku,

- błędnego przyjęcia, że powódka z tytułu powołania do spadku po
L. R. uzyskała wierzytelność w wysokości 23.701,85 zł
tytułem należności głównej z odsetkami ustawowymi wynikającymi z tytułu wykonawczego III C 2390/07 w sytuacji, gdy z tytułu powołania do spadku po ojcu powódka nabyła również:

a) wierzytelności przeciwko A. M. (1), S. G. oraz A. M. (2), zasądzone nakazem zapłaty z dnia
7 lipca 1995 r. przez Sąd Rejonowy w Łodzi w sprawie o sygn. akt III Nc 267/94,

b) wartość 1/2 udziału w samochodzie F. (...),

- art. 229 k.p.c. poprzez:

a) bezpodstawne przyjęcie, że okolicznością bezsporną jest pogodzenie się w 1997 r. L. R. z synem G. R. (1) w sytuacji, gdy pozwany w toku postępowania kwestionował, że miałby pogodzić się z ojcem,

b) bezpodstawne przyjęcie, że okolicznością przyznaną przez G. R. (1) jest dokonanie na jego rzecz przez L. R. darowizny w wysokości 12.000 zł w sytuacji, gdy pozwany kwestionował okoliczność uzyskania od ojca darowizny w kwocie 12.000 zł wskazując, że kwota ta nigdy nie stanowiła darowizny na jego rzecz,

c) bezpodstawne przyjęcie, że bezsporny był fakt, że wierzytelność L. R. w sprawie III Nc 267/94 była nieściągalna oraz przedawniona
w sytuacji, gdy pozwany kwestionował okoliczność przedawnienia w/w wierzytelności.

W konkluzji skarżący wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku poprzez oddalenie powództwa w całości, ewentualnie zaś o jego uchylenie i przekazanie sprawy Sądowi I instancji do ponownego rozpoznania, a także o zwrot kosztów zastępstwa adwokackiego według norm prawem przewidzianych wobec ich nieopłacenia.

Powódka zakresem zaskarżenia objęła natomiast pkt. 2 wyroku Sądu Okręgowego, podnosząc zarzut naruszenia prawa materialnego, tj. art. 995
§ 1 k.c. poprzez jego błędną wykładnię i w rezultacie błędne określenie stanu nieruchomości położonej w Ł. przy ul. (...), która stanowiła podstawę ustalenia substratu zachowku, a w konsekwencji przyjęcie niewłaściwej wartości rynkowej nieruchomości i zaniżenie wysokości należnego jej zachowku.

W następstwie powyższego zarzutu skarżąca wniosła o zmianę zaskarżonego wyroku poprzez uwzględnienie powództwa również co do kwoty 49.292,21 zł, o zasądzenie na rzecz adwokat M. F. kosztów pomocy prawnej udzielonej z urzędu, a w wypadku oddalenia apelacji
- o nieobciążanie powódki kosztami postępowania apelacyjnego ze względu na szczególnie trudną sytuację materialną.

Poza apelacją, powódka wywiodła zażalenie na postanowienie zawarte
w pkt. 3 i 4 wyroku, rozstrzygające o jej obowiązku fiskalnym w sprawie.

Rozstrzygnięciu temu powódka zarzuciła naruszenie art. 102 k.p.c. w zw. z art. 113 ust. 4 u.k.s.c. poprzez ich niezastosowanie i obciążenie powódki kosztami postępowania na rzecz pozwanego oraz Skarbu Państwa ze ściągnięciem tych ostatnich kosztów ze świadczenia zasądzonego na jej rzecz
w sytuacji, gdy obowiązek zwrotu kosztów postępowania stanowi aż 1/3 zasądzonego roszczenia, zaś sytuacja majątkowa, rodzinna i zdrowotna powódki uzasadnia nieobciążanie jej kosztami postępowania w ogóle, ewentualnie
w mniejszym zakresie (…).

Wobec powyższego powódka wniosła o uchylenie punktów 3 i 4 wyroku Sądu Okręgowego, zasądzenie na rzecz adwokat M. F. kosztów pomocy prawnej udzielonej z urzędu, a w wypadku oddalenia zażalenia - o nieobciążanie powódki kosztami postępowania zażaleniowego ze względu na szczególnie trudną sytuację materialną.

Każda ze stron odpowiadając na apelację przeciwnika wniosła o jej oddalenie, a także o zwrot kosztów pomocy prawnej świadczonej na ich rzecz
z urzędu.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Z obydwu wywiedzionych apelacji wyłącznie apelacja pozwanego determinowała zmianę zaskarżonego wyroku.

Choć skarżący zaprezentował dwutorową argumentację, z jednej strony zmierzając do podważenia zasady swej odpowiedzialności w sprawie, z drugiej zaś kwestionując prawidłowość dokonanego przez Sąd Okręgowy wyliczenia kwoty potrzebnej do uzupełnienia zachowku, Sąd Apelacyjny podzielił stanowisko skarżącego o braku jego legitymacji biernej w niniejszym procesie,
a tym samym wyszedł naprzeciw wyrażonym przez niego oczekiwaniom dokonania zmiany wydanego w pierwszej instancji wyroku poprzez całkowite oddalenie powództwa.

W świetle poczynionych ustaleń okolicznością niesporną było powołanie powódki do spadku po L. R. mocą testamentu notarialnego
z dnia 25 stycznia 1993 r., którym pozwany został wydziedziczony. Spór koncentrował się natomiast wokół oceny trwałości tego wydziedziczenia
w obliczu ustaleń wskazujących na dokonanie przez L. R. w dniu 7 stycznia 1998 r. darowizny na rzecz pozwanego, z którą Sąd Okręgowy wiązał skutek w postaci przebaczenia. W literaturze zgodnie przyjmuje się, że akt przebaczenia, o jakim mowa w art. 1010 k.c. ma charakter emocjonalny oraz wiąże się z puszczeniem w niepamięć krzywd i doznanej urazy. Nie ma przy tym wątpliwości, że przebaczenie dokonane przed sporządzeniem testamentu,
w którym nastąpiło wydziedziczenie wyłącza możliwość dokonania skutecznego wydziedziczenia (art. 1010 § 1 k.c.), jak również co do tego, że przebaczenie
nie wymaga wówczas żadnej szczególnej formy, mogąc przybrać nawet formę dorozumianą, a jego skutkiem jest zniknięcie przyczyny wydziedziczenia. Spadkodawca w ten sposób rezygnuje z możliwości powołania się w testamencie na jedną z przyczyn wymienionych w art. 1008 k.c. Przedstawiciele doktryny zgodni pozostają także co do tego, że problematyczna pozostaje kwestia przebaczenia po sporządzeniu testamentu przewidującego wydziedziczenie. Wydana w związku z tym zagadnieniem uchwała Sądu Najwyższego z dnia 14 czerwca 1971 r. (III CZP 24/71) zdaje się nie zawierać akceptowanego rozwiązania. W ocenie Sądu Najwyższego, gdy spadkodawca przebaczył spadkobiercy po wydziedziczeniu go w testamencie, wydziedziczenie to jest bezskuteczne bez względu na formę, w jakiej nastąpiło przebaczenie. Tymczasem w literaturze powszechne jest stanowisko, że zawarte w testamencie wydziedziczenie należy traktować tak, jak inne rozrządzenia testamentowe, co oznacza konieczność dokonania w następstwie przebaczenia odpowiedniej zmiany testamentu (odwołania całości testamentu bądź jedynie postanowienia o wydziedziczeniu). Jest to nader istotne z punktu widzenia odzyskania w wyniku przebaczenia prawa do dziedziczenia. Wszak wydziedziczenie nie pozbawia wyłącznie prawa do zachowku, ale także skutkuje utratą statusu spadkobiercy ustawowego, natomiast ustawa normuje skutki przebaczenia tylko w zakresie wydziedziczenia określonego w art. 1008 k.c., tj. w zakresie zachowania samego prawa do zachowku. Skoro zatem wyrażone w art. 1010 k.c. przebaczenie nie dotyczy objętego wydziedziczeniem wyłączenia od spadkobrania, które może utracić moc tylko przez stosowną zmianę lub odwołanie testamentu, samo przebaczenie poza testamentem nie będzie wystarczające (M. P.: Wydziedziczenie. Zarys problematyki).

Na kanwie rozpoznawanej sprawy nie ma podstaw do przyjęcia, że ewentualne przebaczenie ze strony spadkodawcy znalazło odzwierciedlenie
w treści testamentu z dnia 25 stycznia 1993 r. Zgromadzony w postępowaniu materiał dowodowy nie potwierdził ani dokonania zmiany, ani odwołania
tego testamentu w części obejmującej postanowienie o wydziedziczeniu. Co za
tym idzie w okoliczności obdarowania pozwanego prawem własności lokalu mieszkalnego usytuowanego przy ulicy (...) w Ł. nie można było zasadnie upatrywać przejawów prawnie skutecznego przebaczenia. Ocena ujawnionych motywów działania spadkodawcy, który najprawdopodobniej
dążył do osiągnięcia własnych korzyści związanych z powierzeniem należącej
do niego nieruchomości w stanie nadającym się do remontu i de facto
z zastrzeżeniem jego przeprowadzenia, jak również ustalenia wskazujące na dążenia L. R. po przeprowadzeniu remontu do odzyskania
w postępowaniu o odwołanie darowizny nieruchomości, którą rozporządził na rzecz syna, wzmacniają tego rodzaju wniosek. W konsekwencji należało zgodzić się z apelującym, że L. R. w istocie nie zamierzał pozostawić mu tej części majątku i nie przejawiał woli ubezskutecznienia dokonanego pod jego adresem wydziedziczenia, które pozostało w mocy niwecząc potrzebę dokonania kolejnego wydziedziczenia w sytuacji pogorszenia się wzajemnych relacji między nimi.

Powódka wskutek wydziedziczenia pozwanego, które wyeliminowało go
z kręgu spadkobierców ustawowych po L. R., stała się jedyną osobą uprawnioną do dziedziczenia. Realizując uprawnienia o zachowek nie mogła w oczywisty sposób powołać się na art. 991 § 2 k.c., który stanowi
o roszczeniu przeciwko spadkobiercy o zapłatę sumy potrzebnej do pokrycia lub uzupełnienia zachowku. Jednakże, biorąc pod uwagę fakt dokonania na rzecz pozwanego darowizny wyczerpującej niemalże cały majątek spadkodawcy, powódka mogła wywieść swe roszczenie z art. 1000 k.c. W myśl tego przepisu za zachowek odpowiedzialność ponoszą osoby, które otrzymały od spadkodawcy darowiznę podlegającą doliczeniu do spadku. Wyróżnia się wśród nich obdarowanych, którzy nie należą do kręgu uprawnionych do zachowku
(art. 1000 § 1 k.c.) – jak pozwany – oraz obdarowanych, którzy są uprawnieni
do zachowku (art. 1000 § 2 k.c.). Mimo zaistnienia podstawy prawnej umożliwiającej powódce skierowanie przedmiotowego żądania przeciwko pozwanemu, jako obdarowanemu, nie został w niniejszej sprawie spełniony warunek jego odpowiedzialności. Darowizna, którą otrzymał nie podlegała bowiem doliczeniu do spadku w rozumieniu art. 994 § 1 k.c., gdyż w przypadku obdarowanych niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku nie dolicza się darowizn dokonanych przed więcej niż dziesięcioma laty,
licząc wstecz od otwarcia spadku. Tymczasem jak wskazują ustalenia stanu faktycznego tej sprawy, darowizna prawa własności lokalu mieszkalnego usytuowanego przy ulicy (...) w Ł. została dokonana w dniu
7 stycznia 1998 r., zaś otwarcie spadku nastąpiło w dniu 14 sierpnia 2008 r.,
a więc pomiędzy tymi datami upłynęło więcej niż dziesięć lat.

Zważywszy na to, że wykluczona została zasada odpowiedzialności pozwanego, nie wymagał szczegółowego rozważenia szereg zarzutów, które wywiódł zarówno z przepisów prawa procesowego, jak i materialnego
z nastawieniem na podważenie sposobu wyliczenia kwoty potrzebnej do uzupełnienia zachowku, a zarazem na wykazanie, że uczynione przez L. R. na rzecz powódki darowizny wyczerpywały w całości należny jej zachowek. Skarżący zresztą zaznaczył w apelacji, że zarzuty te zostały podniesione jedynie na wypadek nie uwzględnienia przez Sąd Apelacyjny stanowiska w kwestii braku jego legitymacji biernej w procesie. Podobnie należało ocenić zarzut godzący w prawidłowość naliczenia odsetek, który pozostawał bezprzedmiotowy w obliczu ostatecznego oddalenia powództwa.

Dalej idącą konsekwencją uwzględnienia apelacji pozwanego było oddalenie apelacji wywiedzionej przez powódkę (art. 385 k.p.c.). Jedyny
zarzut, jaki apelacja ta zawierała sprowadzał się do zakwestionowania
sposobu określenia stanu i wartości będącej podstawą ustalenia substratu zachowku nieruchomości położonej w Ł. przy ul. (...), a przez to wysokości należnego powódce zachowku. Biorąc pod uwagę, że przesądzony został brak odpowiedzialności pozwanego, zaprezentowany przez powódkę postulat podwyższenia kwoty zasądzonego na jej rzecz świadczenia był z góry skazany na niepowodzenie.

Powódka przekonała jednak Sąd Apelacyjny o potrzebie skorygowania zawartego w pkt. 3 i 4 zaskarżonego wyroku rozstrzygnięcia w przedmiocie kosztów procesu, zasadnie upatrując w okolicznościach rozpoznawanej sprawy podstaw do zastosowania dobrodziejstwa płynącego z art. 102 k.p.c.

Przepisy postępowania cywilnego dopuszczają możliwość nieobciążenia strony przegrywającej kosztami procesu po myśli tego przepisu. Warunkiem zastosowania normy w nim ujętej jest występowanie w sprawie szczególnie uzasadnionego wypadku, który wymaga rozważenia z punktu widzenia okoliczności związanych z przebiegiem sprawy (charakter zgłoszonego roszczenia, jego znaczenie dla strony, subiektywne przekonanie o zasadności roszczenia, przedawnienie roszczenia) oraz okoliczności leżących poza procesem (sytuacja majątkowa i życiowa strony). Przyjmuje się przy tym, że ocena sytuacji uzasadniającej zastosowanie art. 102 k.p.c. każdorazowo należy do sądu, podlegając swobodnemu uznaniu, zaś ingerencja w uprawnienie sądu do przyznania przedmiotowego przywileju w ramach rozpoznawania środka zaskarżenia od rozstrzygnięcia o kosztach procesu następuje jedynie
w sytuacji stwierdzenia, że dokonana ocena jest rażąco niesprawiedliwa (postanowienie SN z dnia 23 maja 2012 r., III CZ 25/12). Wreszcie, zgodnie
z obowiązującymi wytycznymi przepis art. 102 k.p.c. powinien być zastosowany, gdy w okolicznościach danej sprawy obciążenie strony przegrywającej kosztami procesu przeciwnika byłoby rażąco niezgodne z zasadami współżycia społecznego (postanowienie SN z dnia 27 kwietnia 2012 r., V CZ 2/12).

W niniejszej sprawie zachodziły okoliczności („szczególnie uzasadnione wypadki”), które przemawiały za zastosowaniem wobec powódki wyrażonej
w art. 102 k.p.c. zasady słuszności, choćby tylko przez wzgląd na świadczącą
o skomplikowaniu sprawy pod względem prawnym niejednoznaczność oceny zasadności zgłoszonego przez nią roszczenia oraz sytuację majątkową i życiową, w jakiej się znajduje (powódka jest osobą bezrobotną, przysługują jej świadczenia z opieki społecznej, ma trudności ze spłatą należności za mieszkanie, w którym mieszka z małoletnim synem pozostającym na jej utrzymaniu, a także ma problemy zdrowotne). Nie bez znaczenia był nadto rozmiar nałożonego na powódkę obowiązku fiskalnego, który wyczerpywał około 1/3 zasądzonego na jej rzecz świadczenia w sposób pozbawiający je wymiernej wartości. To natomiast w związku ze zmianą wyroku Sądu Okręgowego w ogóle powódce nie przysługuje, stawiając ją w pozycji strony przegrywającej w całości i zobowiązanej do zwrotu wszystkich kosztów poniesionych przez przeciwnika.

W zaistniałej sytuacji Sąd Apelacyjny doszedł do wniosku, że obowiązek zapłaty kosztów procesu w jakiejkolwiek wysokości, nawet tej określonej
w pierwotnym rozstrzygnięciu, przekracza możliwości majątkowe powódki, wobec czego nie tylko odstąpił od obciążenia powódki kosztami wynikającymi
z dalszego oddalenia jej roszczeń, ale także tymi, do których poniesienia została zobowiązana przez Sąd Okręgowy.

Podstawą uwzględnienia zażalenia powódki był art. 386 § 1 k.p.c. w zw.
z art. 397 § 2 k.p.c.

Kierując się powyższą oceną, Sąd Apelacyjny odstąpił również od obciążenia powódki kosztami postępowania apelacyjnego, zaś o kosztach nieopłaconej pomocy prawnej świadczonej z urzędu na rzecz każdej strony orzekł na podstawie § 6 pkt 5 w zw. z § 13 ust. 1 pkt 2 in principio w zw. z § 2 ust. 3 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r.
w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu (Dz.U.2013.461 j.t.).

W tym stanie rzeczy orzeczono, jak w sentencji.