Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 16 października 2017 r.

Sąd Apelacyjny w Białymstoku I Wydział Cywilny

w składzie:

po rozpoznaniu w dniu 6 października 2017 r. w Białymstoku

na rozprawie

sprawy z powództwa(...) w B.

przeciwko (...) Spółce z o.o. w Z.

o zapłatę

na skutek apelacji pozwanego

od wyroku Sądu Okręgowego w Białymstoku

z dnia 30 grudnia 2016 r. sygn. akt VII GC 125/15

uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę do ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu w Białymstoku, pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania odwoławczego.

(...)

Sygn. akt I ACa 353/17

UZASADNIENIE

(...) w B. wniosła o zasądzenie od (...) Sp. z o.o. w Z. kwoty 104.876,19 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 18 kwietnia 2015 r. - tytułem kary umownej ewentualnie odszkodowania za utracone korzyści. Podała, że w ramach łączącej strony umowy najmu pozwana miała prowadzić w budynku powódki działalność edukacyjną – szkołę niepubliczną o uprawnieniach szkoły publicznej. W trakcie trwania umowy: używała pomieszczeń w celach reklamowych i budowania własnego wizerunku; zmieniała sposób korzystania z powierzchni m.in. prowadząc zajęcia lekcyjne w pomieszczeniach biurowych; samowolnie wykonała prace adaptacyjno – modernizacyjne oraz przeróbki; nie przestrzegała godzin korzystania z sal dydaktycznych, komputerowych oraz sali gimnastycznej; pozostawała w zwłoce z zapłatą czynszu najmu za dwa kolejne okresy rozliczeniowe (luty i marzec 2015 r.). W związku z tym, na podstawie § 13 ust. 1 pkt a), c) i f) umowy, doszło do rozwiązania umowy ze skutkiem natychmiastowym. Jako że do rozwiązania umowy najmu doszło z przyczyn niezależnych od wynajmującego, zgodnie z § 13 ust. 2 umowy najemca (pozwana) winna jest zapłacić kwotę 104.876,19 zł jako „utracone korzyści w wysokości stanowiącej iloczyn miesięcy pozostałych do końca sierpnia 2015 r. oraz średniomiesięcznego czynszu najmu, liczonego najemcy do dnia rozwiązania umowy w okresie trzech miesięcy poprzedzających rozwiązanie umowy”.

(...) Sp. z o.o. w Z. wniosła o oddalenie powództwa. Podała, że relacje między stronami układały się poprawnie do momentu podjęcia przez powódkę działań, zmierzających do otwarcia placówki szkolnej o tożsamym profilu oraz prób „przejęcia” uczniów. Dodała, że (...) nie wywiązywała się z umowy najmu poprzez m.in. niedogrzewanie pomieszczeń, nieutrzymywanie porządku, uniemożliwienie korzystania z części sal w sposób przewidziany charakterem działalności szkoły. W związku z tym, spółka w dniu 29 stycznia 2015 r. zwróciła się do powódki o zaprzestanie prowadzenia w/w działań konkurencyjnych, zaś w dniu 9 lutego 2015 r. złożyła oświadczenie o wypowiedzeniu umowy najmu na podstawie art. 664 § 2 k.c. i art. 491 k.c.

Wyrokiem z dnia 30 grudnia 2016 r. Sąd Okręgowy w Białymstoku zasądził od pozwanej na rzecz powódki kwotę 104.876,19 zł z ustawowymi odsetkami w stosunku rocznym od dnia 18 kwietnia 2015 r. do dnia 31 grudnia 2015 r., zaś od dnia 1 stycznia 2016 r. z ustawowymi odsetkami w stosunku rocznym za opóźnienie do dnia zapłaty; zasądził od pozwanej na rzecz powódki kwotę 10.363,59 zł tytułem zwrotu kosztów procesu.

Z ustaleń tego Sądu wynika, że w dniu 22 października 2013 r. (...) Sp. z o.o. w Z. zawarła z (...) w B. umowę najmu pomieszczeń biurowych, pomieszczeń dydaktycznych, sali komputerowej wraz z wyposażeniem i oprogramowaniem oraz sali gimnastycznej wraz z zapleczem sanitarnym, znajdujących się w budynku położonym w B. przy ul. (...) – w celu prowadzenia działalności szkoleniowej i edukacyjnej. Umowa zawarta została na czas nieoznaczony, z możliwością jej wypowiedzenia w terminie trzymiesięcznym ze skutkiem na dzień 31 sierpnia danego roku (§ 5 ust. 1). Wynajmująca zagwarantowała dostępność i wydanie poszczególnych sal (§ 5 ust. 2 i 3) w sposób opisany w załączniku nr 1 (§ 9 ust. 1), zaś najemca, że będzie korzystał z pomieszczeń biurowych w sposób nieograniczony, zaś z sal dydaktycznych, komputerowej i gimnastycznej – od poniedziałku do piątku w godz. 7:30 – 16:30 (§ 5 ust. 4).

W § 13 ust. 1 strony uregulowały możliwość rozwiązania umowy przez wynajmującego ze skutkiem natychmiastowym w przypadku, w którym najemca naruszył obowiązki wynikające z umowy, a w szczególności:

a) zmienił sposób korzystania z przedmiotu najmu bez zgody wynajmującego,

b) oddał przedmiot najmu osobie trzeciej w podnajem bądź do bezpłatnego użytkowania, bez uzyskania zgody wynajmującego,

c) pozostaje w zwłoce z zapłatą czynszu najmu lub innych opłat należnych wynajmującemu za dwa kolejne okresy rozliczeniowe,

d) nie ubezpieczył przedmiotu najmu,

e) nie przedłożył wynajmującemu polis ubezpieczeniowych lub cesji praw z polisy,

f) pomimo pisemnego upomnienia, nadal używa przedmiotu najmu w sposób sprzeczny z umową lub zaniedbuje obowiązki wynikające z niniejszej umowy, dopuszczając do powstania szkód lub niszczy urządzenia przeznaczone do wspólnego korzystania, czyniąc uciążliwym używanie pozostałej części nieruchomości.

Na wypadek rozwiązania umowy z przyczyn niezależnych od wynajmującego przed dniem 31 sierpnia danego roku, najemca zobowiązał się zapłacić utracone korzyści w wysokości stanowiącej iloczyn liczby miesięcy pozostałych do końca sierpnia danego roku oraz średniomiesięcznego czynszu najmu, liczonego do dnia rozwiązania umowy w okresie trzech miesięcy poprzedzających rozwiązanie umowy (§13 ust. 2).

Umowa była zmieniania aneksami: nr (...) z 3 lutego 2014 r. (zmiana ilości pomieszczeń biurowych), nr 2 z 21 lutego 2014 r. (przedstawienie wykazu udostępnionych sal ćwiczeniowych), nr 3 z dnia 21 lipca 2014 r. (umieszczenie bannera prezentującego nazwę i logotyp szkoły), nr (...) z dnia 26 sierpnia 2014 r. (zmiana powierzchni przeznaczonej do zajęć lekcyjnych oraz stawki czynszu).

Przedmiotem umowy, poza wynajmem lokalu, było zapewnienie odpowiednich warunków socjalnych, czystości w zajmowanych pomieszczeniach, zapewnienie w okresie jesienno-zimowym odpowiedniej temperatury.

Już od momentu rozpoczęcia działalności przez pozwaną borykała się ona z problemami dotyczącymi, m.in. braku sprzętu sportowego i specjalistycznego, częstej wymiany nauczycieli, niesubordynacji uczniów przejawiającej się niszczeniem infrastruktury uczelni, częstych zmian rozkładu zajęć i dostosowania ich do ilości wolnych sal w danym momencie. Dochodziło też do sytuacji, że zaplanowane zajęcia nie mogły się odbyć z uwagi na fakt, iż sale dydaktyczne bądź gimnastyczne były niedostępne bądź zajęte przez studentów powódki.

Nauczyciele oraz uczniowie skarżyli się też na temperaturę panującą w salach dydaktycznych, niejednokrotnie będąc zmuszeni do uczestniczenia w zajęciach w okryciu wierzchnim. Dodatkowym utrudnieniem w prowadzeniu lekcji był zakaz mocowania tablic na ścianach pomieszczeń, a wszelkie próby zmiany powyższego stanu rzeczy kończyły się niepowodzeniem. Jakkolwiek (...) zapewniał firmę sprzątającą, nauczyciele oraz rodzice uczniów skarżyli się na nieporządek panujący na terenie szkoły.

Atmosfera panująca w szkole była coraz bardziej nieprzyjemna, co przekładało się na relacje pomiędzy nauczycielami i uczniami. Stawiano sobie wzajemne oskarżenia, nieufność, niechęć współpracy oraz nieumiejętność wypracowania porozumienia utrudniały prawidłowe funkcjonowanie placówki i były przyczyną rezygnacji części nauczycieli. Zarysowywały się też dwie rozbieżne koncepcje prowadzenia szkoły, a mające związek z utrzymaniem dyscypliny: bardziej liberalna dyrektor szkoły K. (...) oraz rygorystyczna wicedyrektora M. B..

Na jesieni 2014 r. M. B. zaczął poszukiwania nowej lokalizacji dla szkoły, co było związane m.in. z prowadzonymi pomiędzy stronami rozmowami dotyczącymi zmiany czasookresu obowiązywania umowy najmu, ale również powzięciem przez pozwaną wiedzy o zarejestrowaniu przez (...) we wrześniu 2014 r. (...) o analogicznym profilu(...).

W październiku 2014 r. odbyło się spotkanie przedstawicieli stron, dotyczące dalszych zasad współpracy, w trakcie którego przedstawiciele powódki podali, że wiedzą o powziętych przez pozwaną działaniach zmierzających do znalezienia innego lokum do prowadzenia działalności i starały się skłonić pozwaną do zawarcia umowy długoterminowej. Od stanowiska pozwanej uzależnili też rozpoczęcie naboru do nowo tworzonej szkoły.

Podjęte przez strony próby porozumienia się do treści nowej umowy najmu nie przyniosły rezultatu, gdyż pozwana nie była w stanie zaakceptować proponowanych przez powódkę warunków, w szczególności finansowych.

W tym samym czasie, powódka zaproponowała M. B. objęcie stanowiska (...) nowo powstającej placówki. Ten z kolei o powstaniu nowej szkoły informował uczniów pozwanej, rozmawiając z nimi na ten temat zarówno w takcie przerw, jak i zajęć lekcyjnych.

M. B. z dniem 31 grudnia 2014 r. został zwolniony z pełnienia funkcji (...) pozwanej, z uwagi na niewykonywanie swoich obowiązków.

W dniu 7 stycznia 2015 r. (...) podjęła ostateczną decyzję o uruchomieniu(...). Tego dnia w budynku uczelni pojawiły się także plakaty reklamujące nowopowstającą szkołę, a na stronie internetowej powódki informacje o rozpoczętym naborze uczniów na rok (...), w tym możliwości rozpoczęcia nauki od dnia 1 lutego 2015 r.

W dniu 8 stycznia 2015 r. przedstawiciele pozwanej zorganizowali spotkanie z rodzicami i zainteresowanymi uczniami, podczas którego M. B., wypowiadał się bardzo krytycznie na temat placówki prowadzonej przez pozwaną, kierując szereg oskarżeń pod adresem kadry nauczycielskiej, a w szczególności dyrektora.

Dalsze próby zażegnania konfliktu pomiędzy powódką a pozwaną zakończyły się niepowodzeniem. Utrudnione było też prowadzenie procesu dydaktycznego w sposób pełny, w szczególności wobec restrykcyjnych zakazów wieszania tablic korkowych w salach lekcyjnych, utrzymującej się niskiej temperatury w budynku (pracownicy dogrzewali się piecykami elektrycznymi), niewywiązywania się powódki z obowiązku zapewnienia czystości. Uczniowie prowadzili też rozmowy z psychologiem szkolnym na temat celowości i zasadności przeniesienia się do innej placówki, przy czym część z nich dysponowała już wiedzą o planowanym otwarciu przez (...) szkoły o analogicznym profilu.

W związku z zarzutami dotyczącymi działalności szkoły prowadzonej przez pozwaną, przeprowadzona została kontrola przez (...) który stwierdził, że placówka realizuje programy nauczania uwzględniające podstawę programową kształcenia ogólnego, dzienniki lekcyjne prowadzone są prawidłowo, szkoła prowadzi dokumentację przebiegu nauczania ustaloną dla szkół publicznych, zatrudnia nauczycieli obowiązkowych (niezależnie od częstych zmian kadrowych), aczkolwiek potwierdził niewłaściwe relacje interpersonalne.

Jeszcze w styczniu 2015 r. z nauki w szkole zaczęli rezygnować kolejni uczniowie. Wówczas też okazało się, że (...) nie uzyskał pozwolenia na otwarcie własnego liceum w lutym 2015 r. (w trakcie trwania roku szkolnego), stąd pojawiła się konieczność przeniesienia chętnych uczniów do(...)w B..

Pismem z dnia 29 stycznia 2015 r. pozwana wezwała powódkę do wykonania umowy najmu zgodnie z przeznaczeniem, w szczególności natychmiastowego zaprzestania rekrutacji uczniów pozwanego na II semestr roku szkolnego 2014/2015 do (...), zaprzestania nagabywania rodziców i uczniów do przeniesienia się do tej szkoły, zmiany treści ogłoszeń internetowych i na plakatach rozwieszonych w budynku na takie, które nie wprowadzają w błąd uczniów obecnych i potencjalnych, zaprzestania wprowadzania nieprawdziwych informacji dotyczących szkoły oraz działań mających na celu zniechęcenie uczniów i rodziców do nauki (nieogrzewanie sal, brak sprzątania, brak możliwości korzystania z przedmiotu najmu, brak działających komputerów, brak możliwości powieszenia tablic dydaktycznych), wyznaczając 3 -dniowy termin.

Z uwagi na jego bezskuteczny upływ, pismem z dnia 9 lutego 2015 r. pozwana wypowiedziała, bez zachowania terminu wypowiedzenia, umowę najmu na podstawie art. 664 § 2 k.c. oraz na podstawie art. 491 k.c. odstąpiła od jej wykonywania.

W lutym 2015 r. pozwana przeniosła prowadzone liceum do budynku należącego do (...)przy ul. (...) w B.. Od tego czasu zaprzestała też regulowania rachunków wystawianych przez powódkę (za okres styczeń – marzec 2015 r.).

Wypowiedzenie umowy powódka otrzymała w dniu 12 lutego 2015 r. i w odpowiedzi rektor (...) A. M. poinformował, że odnotował wypowiedzenie umowy dokonane na zasadzie § 5 ust. 1 umowy najmu, uznając, że przestaje ona obowiązywać z dniem 31 sierpnia 2015 r. Jednocześnie wskazał, że nie uznaje wypowiedzenia ze skutkiem natychmiastowym, bez zachowania terminu wypowiedzenia, jako niemającego podstaw faktycznych i prawnych.

W kwietniu 2015 r. na stronie internetowej pozwanego w dalszym ciągu widniały fotografie, obrazujące wnętrze pomieszczeń nieruchomości należącej do (...).

Pismem z dnia 10 kwietnia 2015 r. powódka złożyła pozwanej oświadczenie o wypowiedzeniu umowy najmu ze skutkiem natychmiastowym. Swoje stanowisko argumentowała używaniem przedmiotu najmu w sposób niezgodny z umową, w szczególności opuszczeniem pomieszczeń, zaprzestaniem prowadzenia działalności, a w dalszym ciągu używaniem wizerunku pomieszczeń powódki wyłącznie w celach reklamowych, prowadzeniem w przeszłości zajęć lekcyjnych w pomieszczeniach biurowych, wykonywaniem samowolnie prac adaptacyjnych, modernizacyjnych i przeróbek, korzystaniem z pomieszczeń dydaktycznych poza ustalonymi godzinami oraz pozostawaniem w zwłoce z zapłatą – zgodnie z treścią § 13 ust. 1 pkt a), c) i f).

W celu ustalenia wysokości czynszu, jakie powódka osiągnęłaby, gdyby nieruchomość była wynajmowana przez pozwaną w okresie od 15 kwietnia do 31 sierpnia 2015 r., dopuszczony został dowód z opinii biegłego sądowego z zakresu szacowania wartości nieruchomości A. R., który wartość czynszu oszacował na 105.653,04 zł brutto (81.352,84 zł netto), zaznaczając, że odpowiada on cenom rynkowym.

W tak ustalonym stanie faktycznym, Sąd Okręgowy doszedł do przekonania, że powództwo zasługiwało na uwzględnienie.

Wskazał, że strony umowy najmu mogły - w myśl art. 483 § 1 k.c. - zastrzec, że naprawienie szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego nastąpi przez zapłatę określonej sumy (kara umowna). Dodał przy tym, że zakres odpowiedzialności z tytułu kary umownej pokrywa się z zakresem ogólnej odpowiedzialności kontraktowej dłużnika z art. 471 k.c., gdyż od przewidzianego tym przepisem odszkodowania kara umowna różni się tylko tym, że przysługuje ona niezależnie od poniesionej szkody.

Rozważając, czy zaszły wymienione w § 13 ust. 1 umowy najmu przesłanki do rozwiązania umowy przez wynajmującego ze skutkiem natychmiastowym, Sąd stwierdził, że zgromadzony w sprawie materiał dowodowy pozwalał na przyjęcie, iż najemca (pozwana) pozostawała w zwłoce z zapłatą czynszu najmu oraz innych opłat należnych wynajmującemu za dwa kolejne okresy rozliczeniowe (lit. c). Podkreślił, że strona powodowa nie zaoferowała w zasadzie żadnych dowodów, z których wynikałoby, że pozwana zmieniła sposób korzystania z przedmiotu najmu bez zgody wynajmującego (lit. a), czy też pomimo pisemnego upomnienia, nadal używa przedmiotu najmu w sposób sprzeczny z umową lub zaniedbuje obowiązki wynikające z niniejszej umowy, dopuszczając do powstania szkód lub niszczy urządzenia przeznaczone do wspólnego korzystania, czyniąc uciążliwym używanie pozostałej części nieruchomości (lit. f).

Zdaniem Sądu, w okolicznościach sprawy nie było natomiast podstaw do odstąpienia od umowy przez pozwaną. Jakkolwiek bowiem zachowania powódki (niedogrzewanie pomieszczeń, brak odpowiedniej dbałości o utrzymanie porządku w budynku, niedostosowanie sal dydaktycznych do potrzeb prowadzących zajęcia oraz samych uczniów, m.in. niemożliwość wieszania tablic, a przede wszystkim podjęcie starań w celu wprowadzenia działalności konkurencyjnej przejawiających się zarejestrowaniem(...) o tożsamym profilu, „agresywną kampanię agitacyjną”, która bezpośrednio przełożyła się na zmniejszenie się liczby uczniów u pozwanego, a także próby wpłynięcia na pozwanego celem przedłużenia czasookresu obowiązywania dotychczasowej umowy), można ocenić w kategoriach „niewłaściwych” czy „nieprzystających”, o tyle nie uzasadniały one odstąpienia od umowy w trybie art. 491 k.c. Przepis ten bowiem określa następstwa zwłoki dłużnika zobowiązanego z umowy wzajemnej, nie uchybiając ogólnej regulacji skutków niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, zawartej w przepisach art. 471 i n. k.c., a szczególnie w art. 477 § 1 k.c.

W konsekwencji, jeżeli w zwłokę popadnie dłużnik z umowy wzajemnej, wierzyciel może wybrać między dwoma alternatywnymi rozwiązaniami. Jeżeli dłużnik dopuszcza się zwłoki w wykonaniu zobowiązania z umowy wzajemnej, przepis art. 491 § 1 k.c. przyznaje wierzycielowi uprawnienie do odstąpienia od umowy (ustawowe prawo odstąpienia od umowy). Zważywszy jednak na konieczność ochrony także interesów dłużnika, przepis ten wymaga, aby wierzyciel wyznaczył wcześniej dłużnikowi odpowiedni dodatkowy termin do wykonania zobowiązania z zagrożeniem, iż w razie bezskutecznego upływu wyznaczonego terminu będzie uprawniony do odstąpienia od umowy.

Wskazał też, że głównym powodem uniemożliwiającym współpracę między stronami było podjęcie przez powódkę starań do utworzenia konkurencyjnej działalności, zlokalizowanej w tym samym budynku. Umowa łącząca strony nie zawierała jednak postanowień o zakazie prowadzenia działalności konkurencyjnej, zaś działalność, którą zamierzał przedsięwziąć powód, nie była w żaden sposób obostrzona rygorem zakazu jej podejmowania z uwagi na profil pozwanej. Podejmowane czynności zmierzające do uruchomienia szkoły przez powódkę, w czasie trwania współpracy z pozwaną, nie miały więc znaczenia dla rozstrzygnięcia w niniejszej sprawie.

W związku z tym Sąd Okręgowy uznał, że skoro do rozwiązania umowy doszło z przyczyn niezależnych od powódki, zatem w myśl §13 ust. 2 umowy najmu mogła ona domagać się zapłaty przez pozwaną kary umownej, stanowiącej równowartość czynszu jaki uzyskałaby do dnia 31 sierpnia 2014 r. (4,5 x 23.305,82 zł = 104.876,19 zł).

O odsetkach orzekł w oparciu o treść art. 455 k.c. w zw. z art. 481 § 1 k.c. O kosztach procesu postanowił zaś zgodnie z art. 98 k.p.c. i § 6 pkt 6 Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28.09.2002 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu.

Apelację od tego wyroku wniosła pozwana, która zarzuciła Sądowi I instancji naruszenie:

1. art. 483 § 1 k.c. w zw. z art. 58 § 1 k.c. przez przyjęcie, że strony skutecznie zastrzegły w umowie karę umowną, pomijając fakt, że kara ta w istocie była zastrzeżona na wypadek niewykonania zobowiązania pieniężnego, a zatem była nieważna jako sprzeczna z ustawą;

2. art. 233 § 1 k.p.c. przez przekroczenie granic swobodnej oceny dowodów i przyjęcie, że:

- dokonane przez nią wypowiedzenie nie było skuteczne, gdyż spółka mogła nadal prowadzić działalność dydaktyczną, a przedmiot najmu nie był obciążony wadami uniemożliwiającymi jego użytkowanie,

- brak należytego ogrzewania nie czynił przedmiotu najmu niezdatnym do umówionego użytku, w sytuacji gdy zgodnie z § 17 ust. 1 rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 31 grudnia 2002 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny w publicznych i niepublicznych szkołach i placówkach (Dz.U. z 2003 r. Nr 6, poz. 69) w pomieszczeniach, w których odbywają się zajęcia, powinna być zapewniona temperatura co najmniej 18° C,

- przyczyną przechodzenia uczniów do szkoły tworzonej przez (...) był „bałagan organizacyjny", choć z dowodów wynika, że doszło do tego na skutek działań powódki (rozpowszechnianie negatywnego wizerunku szkoły, bezpośrednia agitacji wśród uczniów, prowokowaniu sytuacji konfliktowych, niedogrzewanie i niesprzątanie sal);

3. art. 664 § 2 k.c. przez przyjęcie, że oświadczeniem z dnia 9 lutego 2016 r. nie odstąpiła skutecznie od umowy, pomimo uprzedniego wezwania powódki do wykonania zobowiązania;

4. art. art. 662 § 1 k.c. przez przyjęcie, że przedmiot najmu znajdował się w stanie przydatnym do umówionego użytku;

5. art. art. 662 § 1 k.c. w zw. § 17 ust. 1 rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 31 grudnia 2002 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny w publicznych i niepublicznych szkołach i placówkach (Dz.U. z 2003 r. Nr 6, poz. 69) przyjęcie, że przedmiot najmu znajdował się w stanie przydatnym do umówionego użytku w sytuacji gdy sale były niedogrzewane i temperatura w nich była niższa niż 18° C;

6. art. 65 § 2 k.c. przez pominięcie tego, że zgodnym zamiarem stron umowy najmu było prowadzenie przez spółkę (...) w sposób niezakłócony i bez konieczności znoszenia działania w tym samym budynku działalności innego liceum o tym samym profilu;

7. art. 484 § 2 k.c. przez przyjęcie, że nie zachodzą przesłanki do zmniejszenia kary umownej.

Wnosiła o zmianę wyroku i oddalenie powództwa, albo uchylanie wyroku i przekazanie spraw do ponownego rozpoznania.

Ponadto wniosła o zmniejszenie na podstawie art. 484 § 2 k.c. wysokości kary umownej w związku z faktem, że jest ona rażąco wygórowana, a nadto zobowiązanie dłużnika zostało w przeważającej części wykonane oraz faktem, iż opuszczenie lokalu przez dłużnika i w konsekwencji rozwiązanie umowy zostało de facto wymuszone poprzez naganne i sprzeczne z dobrymi obyczajami zachowanie wierzyciela.

Na etapie postępowania apelacyjnego, pozwana wniosła pismo procesowe, w którym zgłosiła zarzut potrącenia przysługującej jej względem powódki wierzytelności stanowiącej odszkodowanie za bezprawne działania. Podała, że na skutek bezprawnych działań strony powodowej i nienależytego wykonania umowy najmu w jej majątku powstała szkoda w wysokości 177.775 zł, obejmująca stratę rzeczywistą oraz utracone korzyści. Twierdziła, że zachowanie powódki w trakcie wykonywania umowy najmu naruszało takie zasady współżycia społecznego, jak: uczciwości, lojalności, dobrych obyczajów kupieckich, rzetelności i lojalności względem kontrahenta, zaufania kontrahenta, uczciwej konkurencji w obrocie gospodarczym, słuszności, sprawiedliwość, etycznego postępowania. Zdaniem pozwanej, podstawą prawną odpowiedzialności odszkodowawczej powódki są przepisy art. 416 k.c., art. 417 k.c. ewentualnie art. 3 ust. 1, art. 5, art. 12, art. 14 oraz art. 18 ust. 1 pkt 4 i 5 ustawy z 16 kwietnia 1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Na wstępie zaznaczyć należy, że prawidłowe rozstrzygnięcie każdej sprawy uzależnione jest od spełnienia przez Sąd meriti dwóch naczelnych obowiązków procesowych, tj. przeprowadzenia postępowania dowodowego w sposób określony przepisami procesowymi oraz dokonania wszechstronnej oceny całokształtu okoliczności ujawnionych w toku rozprawy głównej. Rozstrzygnięcie to winno również znajdować oparcie w przepisach prawa materialnego adekwatnych do poczynionych ustaleń faktycznych. Powyższe stwierdzenie dotyczy wszelkich rozstrzygnięć zapadających w toku postępowania sądowego, w tym również drugoinstancyjnych. Jednakże istotą postępowania apelacyjnego jest zbadanie zasadności podstaw zarzutów skierowanych przeciwko orzeczeniu Sądu pierwszej instancji, bowiem mimo, że jest postępowaniem merytorycznym, ma charakter kontrolny.

W związku z tym, Sąd Apelacyjny pragnie podkreślić, że – wbrew zarzutom apelacji – Sąd Okręgowy poczynił prawidłowe ustalania faktyczny w oparciu o materiał dowodowy zaoferowany mu przez obie strony na etapie postępowania pierwszoinstacyjnego. Stąd ustalenia te Sąd Apelacyjny w pełni akceptuje, przyjmując za własne, bez zbędnej konieczności ponownego ich przytaczania.

Zaznaczyć przy tym należy, że ustalenia te zostały uzupełnione na etapie postępowania apelacyjnego o nieznany jeszcze Sądowi pierwszej instancji w dacie orzekania fakt uprawomocnienia się z dniem 30 grudnia 2016 r. wyroku Sądu Rejonowego w Białymstoku w sprawie sygn. akt VIII GC 1033/15. W postępowaniu tym, toczącym się z powództwa (...) w B. przeciwko (...) Sp. z o.o. w Z. z zapłatę 25.708,56 zł wraz z ustawowymi z tytułu czynszu najmu za miesiąc luty 2015 r., Sądy obu instancji uznając roszczenie pozwu za w pełni uzasadnione, stwierdziły jednocześnie niezasadność obrony pozwanej, która podnosiła, że czynsz za luty jest nienależny z uwagi na odstąpienie przez nią od umowy w dniu 9 lutego 2015 r. Oceniając skuteczność tego odstąpienia, Sądy Rejonowy oraz Sąd Okręgowy w Białymstoku (wyrok z dnia 30 grudnia 2016 r. sygn. akt VII Ga 375/16) w uzasadnieniach swoich orzeczeń zgodnie stwierdziły, że brak było podstaw do wypowiedzenia przez pozwaną umowy najmu w trybie natychmiastowym. Ma to istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia w niniejszej sprawie, z uwagi na zasady wynikające z przepisów art. 365 § 1 k.p.c. i art. 366 k.p.c., które w zasadzie zakazują ponownego rozważania kwestii, które były już przedmiotem prawomocnego rozstrzygnięcia. Choć, co do zasady, nie wiążą sądu cywilnego ustalenia i oceny dokonane w uzasadnieniu wyroku innego sądu cywilnego, nie uzasadnia to jednak ignorowania stanowiska zajętego przez sąd cywilny w uzasadnieniu sprawy. Oznacza to zaś, że choć moc wiążącą na podstawie art. 365 § 1 k.p.c. ma jedynie sentencja orzeczenia, niemniej jednak w niektórych przypadkach doniosłość przy ustalaniu zakresu mocy wiążącej prawomocnego orzeczenia, czyli granic prawomocności materialnej orzeczenia, mogą mieć także zawarte w uzasadnieniu orzeczenia motywy rozstrzygnięcia. Co więcej, w wyroku z dnia 8 marca 2010 r. (II PK 249/09) Sąd Najwyższy stwierdził, że moc wiążąca prawomocnego orzeczenia zapadłego między tymi samymi stronami w nowej sprawie o innym przedmiocie polega na zakazie dokonywania ustaleń i ocen prawnych sprzecznych z osądzoną sprawą (art. 366 k.p.c.). W praktyce oznacza to, że sąd obowiązany jest uznać, że kwestia prawna, która była już przedmiotem rozstrzygnięcia w innej sprawie, a która ma znaczenie prejudycjalne w sprawie przez niego rozpoznawanej, kształtuje się tak, jak to przyjęto w prawomocnym wcześniejszym wyroku. Z taką też sytuacją mamy do czynienia w okolicznościach aktualnie rozpoznawanej sprawy, w której na obecnym etapie postępowania Sądy związane są już ustaleniami co do bezskuteczności wypowiedzenia dokonanego przez pozwaną spółkę w dniu 9 lutego 2015 r.

Oznacza to zaś, że przedmiotem rozpoznania pozostała jedynie kwestia skuteczności wypowiedzenia dokonanego przez stronę powodową w dniu 10 kwietnia 2015 r. W sprawie bezspornym było, że zaistniały przesłanki do rozwiązania umowy najmu z przyczyny wymienionej w § 13 ust. 1 pkt c) umowy, a mianowicie zwłoki pozwanej z zapłatą czynszu najmu za dwa kolejne okresy rozliczeniowe (luty i marzec 2015 r.). Spór dotyczył zaś możliwości obciążenia pozwanej karami umownymi z tytułu wypowiedzenia umowy na tej podstawie. Ustosunkowując się do tej kwestii, a tym samym do podniesionego w apelacji zarzutu naruszenia art. 483 k.c., Sąd Apelacyjny za zasadne uznał zwrócić uwagę, że zarówno w doktrynie, jak i orzecznictwie dopuszcza się możliwość zastrzegania kary umownej na wypadek odstąpienia od umowy, przy czym nie łączy się tej możliwości z charakterem świadczeń do jakich zobowiązane są strony umowy, od której się odstępuje. (por. uchwała siedmiu sędziów Sądu Najwyższego dnia 6 listopada 2003 r., III CZP 61/03, OSNC 2004/5/69, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20 października 2006 r., IV CSK 154/06, OSNC 2007, nr 7-8, poz. 117, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 czerwca 2008 r., I CSK 13/08, Lex nr 637699).

Pomimo to zaskarżony wyrok nie może się ostać. Nie jest to jednak konsekwencją przychylenia się do konkretnych zarzutów apelacji, lecz potrzebą ustosunkowania się do zgłoszonego przez pozwaną dopiero na etapie postępowania apelacyjnego zarzutu potrącenia oraz koniecznością dopuszczenia i przeprowadzenia dowodów na poparcie tego zarzutu.

Ustosunkowując się do powyższej kwestii, wstępnie zwrócić należy uwagę na różnice występujące pomiędzy czynnością prawną potrącenia, czyli zdarzeniem prawa materialnego o wskazanych skutkach, a zarzutem potrącenia, czyli powołaniem się przez stronę w procesie na fakt potrącenia i wynikające stąd skutki, będącym czynnością procesową. O ile w świetle regulujących potrącenie przepisów prawa materialnego jest obojętne, kiedy oświadczenie woli o potrąceniu zostanie złożone, o tyle zarzut potrącenia jako czynność procesowa, polegająca na powołaniu się na pewien fakt i wynikające z niego skutki prawne, podlega normom postępowania regulującym do kiedy dane fakty mogą być przytaczane.

Dlatego też w orzecznictwie przyjmuje się, że zarzut potrącenia dokonanego przed wszczęciem postępowania lub w toku pierwszej instancji, może być skutecznie podniesiony w zasadzie tylko przed zamknięciem rozprawy w pierwszej instancji, bowiem podniesiony dopiero w postępowaniu apelacyjnym może być przez sąd apelacyjny pominięty, z uwagi na możliwość jego powołania przed sądem pierwszej instancji. Z kolei zarzut potrącenia dokonanego już po zamknięciu rozprawy w pierwszej instancji lub w toku drugiej instancji może być skutecznie podniesiony aż do zamknięcia rozprawy apelacyjnej (por. m.in. wyrok SN z dnia 9 października 2003 r., V CK 319/02, LEX nr 82267).

W okolicznościach niniejszej sprawy nie ulega jednak wątpliwości, że oświadczenie materialnoprawne o potrąceniu wzajemnych wierzytelności strona pozwana złożyła w dniu 8 sierpnia 2017 r. (k. 648 – 649), a zatem już po zamknięciu rozprawy w postępowaniu przed Sądem pierwszej instancji, a następnie w piśmie z dnia 15 września 2017 r. zgłosiła procesowy zarzut potrącenia (k. 619 – 699), uzupełniając go o stosowne wnioski dowodowe.

Nie ma wątpliwości, że to oświadczenie co do zasady spełnia przesłanki z art. 498 - 499 k.c., jak również i to, że nie było przedmiotem rozważań Sądu Okręgowego, co jednak wynikało wyłącznie z braku aktywności pozwanej na tym polu. Potrzeba przeprowadzenia postępowania dowodowego w zakresie niezbędnym do oceny zasadności zarzutu potrącenia, a tym samym odnoszącym się do istoty sprawy, wynikła dopiero na etapie postępowania apelacyjnego. Dokonanie jednak stosownych ustaleń dopiero przez Sąd Apelacyjny pozbawiłoby strony możliwości skutecznego podważenia podstawy faktycznej rozstrzygnięcia, z uwagi na zakaz podnoszenia w skardze kasacyjnej zarzutów dotyczących ustalenia faktów lub oceny dowodów, przewidziany w art. 398 ³ § 3 k.p.c. oraz zasadę związania Sądu Najwyższego ustaleniami faktycznymi stanowiącymi podstawę zaskarżonego orzeczenia (art. 398 ¹³ § 2 in fine).

W ocenie Sądu Apelacyjnego, także ogólne zasady postępowania cywilnego, a zwłaszcza procesowej rzetelności, prawdy i koncentracji materiału dowodowego istotnego dla rozstrzygnięcia sprawy przed sądem I instancji i wynikające z art. 381 k.p.c. oraz art. 382 k.p.c. granice przedmiotowe postępowania apelacyjnego - pozwalają uznać, że nie wszystkie „nowości” mogą stanowić przedmiot oceny sądu drugiej instancji (w tym przypadku związane ze szczególną formą spełnienia świadczenia w postaci zarzutu potrącenia mającego łączyć się z wierzytelnością pozwanej wobec (...)). Czynienie ustaleń faktycznych dotyczących istnienia wierzytelności pozwanej objętych oświadczeniem o potrąceniu, stałoby się przedmiotem oceny faktycznej i prawnej po raz pierwszy na etapie postępowania apelacyjnego, co w konsekwencji ograniczyłoby także dwuinstancyjny charakter postępowania sądowego.

Nadmienić również należy, że Sąd Apelacyjny rozważał, czy złożenie dopiero na obecnym etapie postępowania oświadczenia o potrąceniu wierzytelności nie stanowiło nadużycia prawa procesowego. Okoliczności sprawy wskazywały bowiem, że zarówno czynności prawnej w postaci złożenia oświadczenia o potrąceniu, jak również zgłoszenie w procesie zarzutu potrącenia, pozwana mogła dokonać jeszcze przed zamknięciem rozprawy. Tym niemniej uwadze Sądu nie mógł umknąć, zdaje się utrwalony już pogląd, że skorzystanie z możliwości potrącenia jest prawem, a nie obowiązkiem strony. Przepis procesowy bez wyraźnego wskazania nie powinien ograniczać uprawnień materialnych stron. Sąd Najwyższy konsekwentnie uznaje, że jeżeli prawo materialne nie określa terminu skorzystania z uprawnienia materialnoprawnego lub termin ten nie upłynął, strona może skorzystać z niego w czasie, jaki uzna za właściwy i powołać się na powstały skutek. Dotyczy to również potrącenia (por. np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 marca 2016 r., II CSK 354/15, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 28 marca 1972 r., I CR 396/71, OSPiKA 1973/7/151, uchwały z dnia 30 listopada 1973 r., III CZP 73/73, OSNC 1974/10/73 i z dnia 14 października 1993 r., III CZP 141/93, OSNCP 1994/5/102; postanowienie z 9 sierpnia 2016 r., II CZ 83/16). Wydaje się, że taka koncepcja jest również akceptowana przez ustawodawcę, albowiem żaden z obowiązujących przepisów procesowych nie ogranicza w sposób jednoznaczny uprawnień strony do zgłoszenia zarzutu potrącenia. Oznacza to więc, że w zasadzie na każdym etapie procesu można złożyć oświadczenie woli o potrąceniu (zarówno w piśmie procesowym lub na rozprawie), co z kolei nakłada na Sąd obowiązek ustosunkowania się co do skuteczności tej czynności.

Należy zatem uznać, że konieczność rozważenia zarzutu potrącenia i przeprowadzenia w tym zakresie postępowania dowodowego w całości usprawiedliwiała - w świetle art. 368 § 4 k.p.c. - wydanie przez Sąd Apelacyjny orzeczenia kasatoryjnego. Podkreślić przy tym należy, że co do zasady pojęcie nierozpoznania istoty sprawy jest interpretowane w orzecznictwie Sądu Najwyższego jako wadliwość rozstrzygnięcia polegająca na wydaniu przez sąd pierwszej instancji orzeczenia, które nie odnosi się do tego, co było przedmiotem sprawy, bądź na zaniechaniu zbadania materialnej podstawy żądania albo merytorycznych zarzutów strony z powodu bezpodstawnego przyjęcia, że istnieje przesłanka materialnoprawna lub procesowa unicestwiająca roszczenie (zob. m.in. postanowienia: z dnia 23 września 1998 r., II CKN 897/97, OSNC 1999, Nr 1, poz. 22; z dnia 15 lipca 1998 r. II CKN 838/97, nie publ.; z dnia 3 lutego 1999 r., III CKN 151/98, nie publ. oraz wyroki: z dnia 12 lutego 2002 r., I CKN 486/00, OSP 2003 Nr 3, poz. 36 i z dnia 21 października 2005 r., III CK 161/05, nie publ.).

Wprawdzie dopóki pozwana nie podniosła zarzutu potrącenia, wszystkie okoliczności faktyczne, na których mógłby być on oparty, były całkowicie obojętne dla rozstrzygnięcia sprawy przez Sąd Okręgowy, a tym samym nie powinny być przedmiotem dowodzenia, tym niemniej przyjmuje się, że nierozpoznanie istoty sprawy następuje także w sytuacji dokonania przez sąd pierwszej instancji oceny prawnej roszczenia bez oparcia jej o właściwie ustaloną podstawę faktyczną i konieczności czynienia przez sąd odwoławczy po raz pierwszy ustaleń faktycznych; zachodzi wtedy konieczność uchylenia wyroku sądu pierwszej instancji z uwagi na obowiązek respektowania konstytucyjnej zasady dwuinstancyjności postępowania sądowego (zob. postanowienia Sądu Najwyższego: z dnia 5 grudnia 2012 r., I CZ 168/12, OSNC 2013 r. Nr 5, poz. 68 i z dnia 20 lutego 2015 r., V CZ 119/14). Tożsama sytuacja wystąpiła w sprawie niniejszej, gdyż pozwana złożyła oświadczenie o potrąceniu po wydaniu wyroku przez Sąd Okręgowy i zgłosiła zarzut potrącenia w postępowaniu apelacyjnym.

Przy ponownym rozpoznaniu sprawy rzeczą Sądu Okręgowego będzie przede wszystkim rozstrzygnięcie o istnieniu pozytywnych i negatywnych przesłanek zgłaszanych przez pozwaną roszczeń odszkodowawczych, wywodzonych wobec powódki w oparciu o przepisy art. 416 k.c., art. 417 k.c. ewentualnie art. 3 ust. 1, art. 5, art. 12, art. 14 oraz art. 18 ust. 1 pkt 4 i 5 ustawy z 16 kwietnia 1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji. Istota rozpoznania zgłoszonego przez pozwaną zarzutu potrącenia sprowadza się bowiem do oceny, czy w rzeczywistości dysponuje ona wymagalną wierzytelnością w stosunku do (...)w B., czy faktycznie po stronie (...) w stosunku do pozwanej istnieją zobowiązania, które ona wskazywała składając oświadczenie o potrąceniu, a które mogłyby stanowić przedmiot potrącenia, skutkiem którego doszłoby do umorzenia należności pozwanej wobec powódki.

Przedmiotem rozważań Sądu pierwszej instancji winien być też wniosek pozwanej o miarkowanie kary umownej. Przede wszystkim zaznaczyć należy, że Sąd Apelacyjny nie podziela stanowiska wyrażonego w apelacji, że już samo złożenie wniosku o oddalenie powództwa wywodzonego z kary umownej zawiera w sobie implicite wniosek o obniżenie tej kary. Sąd skłania się bowiem ku stanowisku, że dłużnik zamierzający zgłosić żądanie oparte na art. 482 § 2 k.c. obowiązany jest wyraźnie takie żądanie sformułować oraz wykazać jego zasadność przy pomocy zaoferowanych na jego poparcie dowodów, a także wskazać przesłanki obniżenia kary (tak też wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23 czerwca 2017 r., I CSK 625/16). Dokonywana we wcześniejszym orzecznictwie bardziej liberalna wykładnia oświadczenia woli pozwanego, zakładająca, że w każdym żądaniu oddalenia powództwa o zasądzenie kary umownej mieści się wniosek o zmiarkowanie kary umownej nie znajduje wystarczającego uzasadnienia w treści art. 484 KC, zwłaszcza jeśli zważyć na zasady dyspozycyjności i kontradyktoryjności procesu cywilnego.

Skoro jednak już w apelacji pozwana - w ramach zarzutu naruszenia art. 484 § 2 k.c. - wskazywał na konkretne fakty i dowody, które - jej zdaniem – uzasadniają dokonanie miarkowania kary umownej, zatem zaistniała potrzebna ustosunkowania się do tego postulatu. W orzecznictwie funkcjonuje bowiem pogląd, że zgłoszenie zarzutu opartego na art. 484 § 2 k.c. możliwe jest aż do daty zamknięcia postępowania przed Sądem drugiej instancji (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6 lutego 2008 r., II CSK 421/07). W związku z tym ustosunkowanie się do tego wniosku pozwanej niezbędne będzie przy ponownym rozpoznaniu sprawy przez Sąd pierwszej instancji.

Z tych też przyczyn, a w szczególności z uwagi na to, że objęta zarzutem wierzytelność w zakresie jej istnienia i merytorycznych przesłanek potrącenia nie tylko nie była, ale nie mogła być badana przez Sąd pierwszej instancji, w związku z czym w odniesieniu do niej zachodzi konieczność przeprowadzenia postępowania dowodowego w całości, Sąd Apelacyjny wydał na podstawie art. 386 § 4 k.p.c. orzeczenie kasatoryjne.

(...)