Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 11 września 2017 r.

Sąd Apelacyjny w Gdańsku – V Wydział Cywilny w składzie:

po rozpoznaniu w dniu 5 września 2017 r. w Gdańsku na rozprawie

sprawy z powództwa J. W.

przeciwko K. S. i I. S.

o zapłatę

na skutek apelacji powoda

od wyroku Sądu Okręgowego w B.

z dnia 20 kwietnia 2016 r. sygn. akt I C 853/14

I.  oddala apelację;

II.  zasądza od Skarbu Państwa – Sądu Okręgowego w B. na rzecz adwokata O. Ł. kwotę 2.700 zł (dwa tysiące siedemset złotych), powiększoną o stawkę należnego podatku od towarów i usług, tytułem zwrotu kosztów nieopłaconej pomocy prawnej, udzielonej pozwanym
z urzędu w postępowaniu apelacyjnym.

Na oryginale właściwe podpisy.

V ACa 584/16

UZASADNIENIE

Powód J. W. domagał się zasądzenia na swoją rzecz od solidarnie pozwanych K. S. i I. S. kwoty 318.300 zł z odsetkami za opóźnienie od dnia wniesienia pozwu do dnia zapłaty tytułem świadczenia wynikającego z zawartej przez powoda z pozwanymi umowy pożyczki, kwoty 152.777,30 zł tytułem skapitalizowanych odsetek za opóźnienie, z ustawowymi odsetkami od dnia wniesienia pozwu do dnia zapłaty, kwoty 84.573 zł z ustawowymi odsetkami od dnia wniesienia pozwu do dnia zapłaty oraz zwrotu kosztów procesu.

Z uzasadnienia pozwu wynikało, że w dniu (...) powód zawarł z pozwanymi umowę pożyczki, w której zobowiązał się do przelania na konto bankowe pozwanego K. S. kwoty 340.000 zł w dwóch transzach. Pozwani zobowiązali się do uiszczenia na rzecz powoda do dnia (...) łącznej kwoty 390.000 zł, tj. kwoty pożyczki w wysokości 340.000 zł oraz 50.000 zł odsetek. Nadto strony ustaliły, że zadłużenie będzie regulowane przez pozwanych comiesięcznie (do końca każdego miesiąca) proporcjonalnie do zadłużenia, w kwotach ustalonych ustnie, jednak nie mniej niż 2% kwoty pożyczki. Pozwani początkowo regularnie uiszczali należności. W okresie od kwietnia 2011r. do stycznia 2012r. uiścili powodowi łączną kwotę 71.700 zł. Później zaprzestali regulowania zobowiązania. Do zapłaty pozostała zatem kwota 318.300 zł.

Powód dochodził również odsetek za opóźnienie, w wysokości ustalonej w § 6 umowy pożyczki, tj. 0,10% dziennie. Odsetki liczone od rat w wysokości 2% wynoszą 96.090,80 zł, zaś od pozostałej do zapłaty kwoty, tj. 175.500 zł od dnia 16 grudnia 2014r. do 3 listopada 2013r. – 56.686,50 zł, łącznie 152.777,30 zł.

Ponadto powód wskazał, że w dniu (...) zawarł on z pozwanymi przedwstępną umowę sprzedaży nieruchomości położonej w S. przy ul. (...), dla której Sąd Rejonowy w S. Wydział X Zamiejscowy Ksiąg Wieczystych prowadzi księgę wieczystą nr (...). Powód zgodnie z tą umową uiścił przelewem na konto bankowe pozwanych zadatek w wysokości 84.572,50 zł. Umowa sprzedaży nie została zawarta z winy pozwanych, jednak zadatek nie został przez nich powodowi zwrócony. Powód wywodził, że zadatek traktować należy jako świadczenie nienależne, gdyż zamierzony cel świadczenia, czyli kupno nieruchomości, nie został osiągnięty (art. 409 k.c.).

Pozwani wnieśli o zasądzenie solidarnie od nich na rzecz powoda kwoty 175.000 zł z tytułu niewykonania umowy pożyczki i oddalenia powództwa w pozostałym zakresie. Przyznali fakt zawarcia z powodem umowy pożyczki, jednak twierdzili, że spłata zadłużenia odbywała się często bez pokwitowań. Według pozwanych do zapłaty z tytułu umowy pożyczki pozostała kwota 175.000 zł.

Pozwani zarzucili, że określone w umowie pożyczki odsetki za opóźnienie są wyższe od odsetek maksymalnych, zaś roszczenie o zwrot zadatku uległo przedawnieniu na podstawie art. 390 § 3 k.c.

Wyrokiem z dnia 20 kwietnia 2016r. Sąd Okręgowy w B. zasądził solidarnie od pozwanych na rzecz powoda kwotę 318.300 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 4 listopada 2014r. do dnia 31 grudnia 2015r. i z ustawowymi odsetkami za opóźnienie od dnia 1 stycznia 2016r. do dnia zapłaty oraz kwotę 70.245,66 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 4 listopada 2014r. do dnia 31 grudnia 2015r. i z ustawowymi odsetkami za opóźnienie od 1 stycznia 2016r. do dnia zapłaty, oddalił powództwo w pozostałej części i rozstrzygnął o kosztach procesu stosownie do wyniku sporu. Co do zasądzonej kwoty 175.000 zł (mieszczącej się w kwocie 318.300 zł) Sąd I instancji nadał wyrokowi rygor natychmiastowej wykonalności.

Powyższe rozstrzygnięcie Sądu Okręgowego zostało oparte na następujących ustaleniach faktycznych i rozważaniach prawnych.

W dniu (...) została zawarta przez strony umowa pożyczki, w której powód zobowiązał się do przelania na konto bankowe pozwanego K. S. kwoty 340.000 zł w dwóch transzach. Pozwani zobowiązali się do uiszczenia na rzecz powoda do dnia (...) łącznej kwoty 390.000 zł, w skład której wchodziła kwota pożyczki – 340.000 zł oraz kwota odsetek – 50.000 zł. Strony ustaliły, że zadłużenie będzie regulowane comiesięcznie (do końca każdego miesiąca) proporcjonalnie do zadłużenia, w kwotach ustalanych ustnie, jednak nie mniej niż 2% kwoty pożyczki. Pozwani w okresie od 6 kwietnia 2011r. do 26 stycznia 2012r. zapłacili powodowi łączną kwotę 71.700 zł. Pozwani nie wykazali, że uiścili powodowi kwotę wyższą. Ich twierdzenia, że uiszczali różne kwoty powodowi bez pokwitowań Sąd Okręgowy uznał za niewiarygodne.

W tej sytuacji roszczenie powoda o zapłatę kwoty 318.300 zł (390.000 – 71.700 zł) zasługiwało na uwzględnienie.

Z kolei żądanie zasądzenia skapitalizowanych odsetek za opóźnienie było w ocenie Sądu I instancji zasadne jedynie w części.

W sprawie poza sporem było, że strony wysokość tych odsetek ustaliły w umowie na 0,10% dziennie.

Sąd Okręgowy wskazał, że w myśl art. 359 § 2 ¹ k.c. (obowiązującego w chwili zawarcia umowy) maksymalna wysokość odsetek wynikających z czynności prawnej nie może w stosunku rocznym przekraczać czterokrotności wysokości stopy kredytu lombardowego Narodowego Banku Polskiego (odsetki maksymalne). Jeżeli wysokość odsetek wynikających z czynności prawnej przekracza wysokość odsetek maksymalnych, należą się odsetki maksymalne (§ 2 ²).

Nadto Sąd I instancji zwrócił uwagę, że w doktrynie wskazuje się, iż kwestią sporną jest, czy zakaz zastrzegania odsetek wyższych niż maksymalne obejmuje tylko te odsetki, których źródłem jest czynność prawna, czy również te odsetki, których źródłem jest ustawa, a które jedynie co do swej wysokości są określone w umowie. Podkreśla się, że literalne brzmienie art. 359 §2 ¹ -2 ³ k.c. wskazywałoby na objęcie omawianą regulacją tylko tych pierwszych odsetek (w rezultacie strony mogłyby zastrzega6ć odsetki za opóźnienie wyższe od maksymalnych, gdyż odsetki te wynikają z ustawy, a jedynie ich wysokość może być oznaczona w umowie). Takie stanowisko, według Sądu Okręgowego, należy odrzucić, jako niezgodne z celem odsetek maksymalnych (por. G. Karaszewski, Komentarz do art. 359 k.c., Lex). Odsetki wynikające z czynności prawnej w rozumieniu komentowanych przepisów to odsetki zastrzeżone w określonej wysokości przez czynność prawną, choćby treść tej czynności stanowiła jedynie uściślenie obowiązku płacenia odsetek, wynikającego z ustawy.

W związku z powyższym odsetki za opóźnienie w myśl art. 359 § 2 ² k.c. należało zredukować do odsetek maksymalnych. Kwota tych odsetek wyniosła łącznie 70.245,66 zł (kalkulator odsetek maksymalnych, Lex), zaś szczegółowe ich wyliczenie Sąd Okręgowy przedstawił w pisemnym uzasadnieniu swojego wyroku (k. 161 in fine - k. 161v). Od pozostałej do zapłaty kwoty, tj. 175.500 zł odsetki maksymalne od dnia (...) do dnia 3 listopada 2014r. wyniosły 24.348,82 zł.

Żądanie powoda ponad wskazane wyżej kwoty Sąd Okręgowy uznał za nieuzasadnione.

Niezasadne też było, w ocenie Sądu I instancji, żądanie zasądzenia kwoty 84.572,50 zł tytułem zwrotu zadatku. W przedmiotowej sprawie bezsporne było, że powód przekazał pozwanym kwotę 84.572,50 zł tytułem zadatku, w wykonaniu zawartej przez strony umowy przedwstępnej. Z umowy tej wynika wyraźnie, iż wpłacone świadczenie miało charakter zadatku. Oceny tej nie zmienia zastrzeżenie zawarte w § 3 umowy, iż w przypadku niewykonania umowy przez sprzedawcę, zwróci on kupującemu zadatek w wysokości, jaką otrzyma do 31 stycznia 2013r. na konto bankowe wskazane przez kupującego lub gotówką. Ustalenie to, według Sądu Okręgowego, ogranicza jedynie możliwą wysokość zwrotu zadatku, tj. powód nie może żądać zwrotu zadatku w podwójnej wysokości.

Roszczenie o zwrot zadatku, zgodnie z art. 390 § 3 k.c., podlega rocznemu przedawnieniu, jako roszczenie wynikające z umowy przedwstępnej. Przepis art. 390 § 3 k.c. dotyczy wszystkich roszczeń z umowy przedwstępnej, które odnoszą się do obowiązków nałożonych przez strony w umowie lub też powstały wskutek niewykonania lub nienależytego wykonania tych obowiązków, zarówno odszkodowawczych, jak i wynikających z zastrzeżenia zadatku lub kary umownej.

Zgodnie z powołanym przepisem roszczenia z umowy przedwstępnej przedawniają się z upływem roku od dnia, w którym umowa przyrzeczona miała być zawarta. Skoro ostateczna umowa sprzedaży nieruchomości miała być zawarta do dnia 31 grudnia 2012r. to roszczenie powoda o zwrot zadatku przedawniło się z dniem 1 stycznia 2014r. Zgłoszony przez pozwanych zarzut przedawnienia roszczenia o zwrot zadatku okazał się zasadny, co w konsekwencji skutkowało oddaleniem powództwa w tej części.

O kosztach procesu Sąd Okręgowy rozstrzygnął na podstawie art. 100 k.p.c., przez stosunkowe ich rozdzielenie między stronami, z uwzględnieniem kosztów nieopłaconej pomocy prawnej, udzielonej pozwanym z urzędu.

Powód złożył apelację od powyższego wyroku, skierowaną do rozstrzygnięcia o częściowym oddaleniu powództwa i o kosztach procesu.

Skarżący zarzucił:

1.  naruszenie art. 359 § 2 ¹ k.c. przez jego zastosowanie, podczas gdy przedmiotowy przepis odnosi się jedynie do maksymalnej wysokości odsetek wynikających z czynności prawnej, natomiast powód dochodzi odsetek za opóźnienie, których źródłem jest ustawa;

2.  naruszenie art. 390 § 3 k.c. przez jego zastosowanie, podczas gdy przedmiotowy przepis odnosi się jedynie do roszczeń wynikających z art. 390 § 1 § 2 k.c., a nie do innych roszczeń, takich jak zwrot zadatku, czy zwrot świadczenia nienależnego, do których stosuje się terminy przedawnienia wynikające z art. 118 k.c.;

3.  naruszenie art. 394 § 1 k.c. przez jego niewłaściwą interpretację i uznanie, że kwota 84.572,50 zł wpłacona przez powoda pozwanym była zadatkiem w sytuacji, gdy została wpłacona już 1,5 miesiąca po zawarciu umowy, a ponadto nie została uiszczona w wysokości wymaganej w § 3 pkt 1 przedwstępnej umowy sprzedaży.

Wskazując na powyższe zarzuty skarżący domagał się zmiany wyroku w zaskarżonej części przez zasądzenie solidarne od pozwanych na rzecz powoda dalszych kwot, tj. kwoty 82.817,24 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 4 listopada 2014r. do dnia 31 grudnia 2015r. i ustawowymi odsetkami za opóźnienie od dnia 1 stycznia 2016r. do dnia zapłaty oraz kwoty 84.572,50 zł z ustawowymi odsetkami od dnia wniesienia pozwu do dnia 31 grudnia 2015r. i ustawowymi odsetkami za opóźnienie od dnia 1 stycznia 2016r. do dnia zapłaty, a także zwrotu kosztów procesu za obie instancje.

Pozwani wnieśli o oddalenie apelacji powoda i zasądzenie kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej im z urzędu w postępowaniu apelacyjnym.

Sąd Apelacyjny zważył:

Apelacja nie zasługiwała na uwzględnienie, gdyż zgłoszone w niej zarzuty nie były trafne.

Zasadnie Sąd Okręgowy zastosował w rozpoznawanej sprawie, w odniesieniu do sformułowanego w punkcie 2 pozwu żądania zapłaty kwoty skapitalizowanych odsetek za opóźnienie, art. 359 § 2 ¹ k.c., wskazując, że nie można zaakceptować stricte literalnej wykładni art. 359 § 2 ¹ – 2 ³ k.c., w rezultacie której miałby on zastosowanie tylko do tych odsetek, których źródłem jest czynność prawna, a nie do odsetek, których źródłem jest ustawa, a które jedynie co do wysokości zostały określone w umowie. Sąd Apelacyjny w pełni akceptuje stanowisko podzielone przez Sąd Okręgowy, w ślad za przytoczonym w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku komentarzem, według którego odsetki wynikające z czynności prawnej w rozumieniu art. 359 § 2 ¹ – 2 ³ k.c. to również odsetki zastrzeżone w określonej wysokości przez czynność prawną, choć obowiązek ich płacenia wynika z ustawy. Nie zmienia tego stanowiska wprowadzenie w życie z dniem 1 stycznia 2016r. art. 481 § 2 ¹ - 2 ⁴ k.c., na podstawie ustawy z dnia 9 października 2015r. o zmianie ustawy o terminach zapłaty w transakcjach handlowych, ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw. Co więcej, stwierdzić należy, że wprowadzenie wskazanych wyżej przepisów świadczyło wyraźnie o woli ustawodawcy, aby zarówno odsetki wynikające z czynności prawnych, jak i odsetki ustawowe za opóźnienie, nie były wyższe od odsetek maksymalnych, określonych jako czterokrotność wysokości stopy kredytu lombardowego Narodowego Banku Polskiego w stosunku rocznym.

Nie był zasadny zarzut naruszenia art. 390 § 3 k.c.

Sąd Okręgowy prawidłowo ustalił, że strony w § 3 ust. 1 umowy przedwstępnej sprzedaży z dnia (...) ustaliły uiszczenie przez powoda zadatku. Okoliczność, iż zadatek ten miał zostać zaliczony na poczet ceny, wynikała zarówno z treści § 3 ust. 1 umowy przedwstępnej jak i z treści art. 394 § 2 k.c. Brak zawarcia umowy przyrzeczonej nie skutkował, jak sugeruje skarżący, odpadnięciem podstawy świadczenia powoda w rozumieniu art. 410 § 2 k.c. lecz realizacją postanowienia umownego, zawartego w § 3 ust. 2 umowy przedwstępnej, tj. obowiązkiem zwrotu przez pozwanego otrzymanego zadatku.

Trafnie uznał Sąd Okręgowy, iż żądanie powoda o zwrot zadatku uległo rocznemu przedawnieniu, liczonemu od dnia, w którym umowa przyrzeczona miała być zawarta, tj. od dnia 31 grudnia 2012r., zgodnie z art. 390 § 3 k.c. Zadatek został ustalony przez strony w umowie przedwstępnej i roszczenie o jego zwrot jest roszczeniem z umowy przedwstępnej. Art. 390 § 3 k.c., po nowelizacji ustawą z dnia 14 lutego 2003r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. nr 49, poz. 408) od dnia 25 września 2003r. otrzymał nowe brzmienie, według którego m.in. „roszczenia z umowy przedwstępnej przedawniają się z upływem roku od dnia, w którym umowa przyrzeczona miała być zawarta”. W brzmieniu sprzed nowelizacji ta część art. 390 § 3 k.c. określała, że „roszczenia powyższe przedawniają się z upływem roku od dnia, w którym umowa przyrzeczona miała być zawarta”, co odnosiło się do roszczenia o naprawienie szkody, którą druga strona poniosła przez to, że liczyła na zawarcie umowy przyrzeczonej (art. 390 § 1 k.c.) oraz do roszczenia o zawarcie umowy przyrzeczonej (art. 390 § 2 k.c.). Obecnie roczny termin przedawnienia określony w art. 390 § 3 k.c. dotyczy wszystkich roszczeń wynikających z umowy przedwstępnej, w tym także roszczenia o zwrot zadatku (por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 21 listopada 2006r. III CZP 102/06 oraz wyrok Sądu Najwyższego z 25 lutego 2016r. III CSK 136/15). Sąd Najwyższy wskazał, że nie można byłoby zaakceptować sytuacji, w której roszczenie o odszkodowanie (art. 390 § 1 k.c.) miałoby podlegać krótkiemu rocznemu przedawnieniu, a roszczenie o zwrot zadatku, stanowiące jego surogat, przedawniałoby się z upływem terminów ogólnych. Zastosowanie rocznego terminu przedawnienia roszczenia do żądania zwrotu zadatku można też uzasadnić prowizorycznym charakterem umowy przedwstępnej. Skoro sama umowa ma co do zasady charakter „przejściowy” (prowadzi do umowy przyrzeczonej), to wyłączenie z zastosowania krótszego terminu przedawnienia, zawartego w art. 390 § 3 k.c., niektórych roszczeń z umowy przedwstępnej, nie znajduje racjonalnego uzasadnienia.

Powoływanie się przez skarżącego na pogląd wyrażony w tezie wyroku Sądu Najwyższego z dnia 11 stycznia 2006r. III CK 357/05, według którego przepis art. 390 § 3 k.c. dotyczy wyłącznie przedawnienia roszczeń wynikających z § 1 i § 2 tego artykułu, zaś roszczenie o zwrot zadatku nie jest ograniczone żadnym szczególnym terminem przedawnienia, wobec czego mają do niego zastosowanie ogólne zasady wynikające z art. 118 k.c., nie mogło odnieść zamierzonego skutku. Wskazane wyżej orzeczenie Sądu Najwyższego zapadło bowiem w odniesieniu do określonego stanu faktycznego sprawy, w którym strony zawarły umowę przedwstępną w 2001r., a zatem przed nowelizacją art. 390 § 3 k.c.

W tym stanie rzeczy apelację powoda należało oddalić, w oparciu o art. 385 k.p.c. O kosztach nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej pozwanym z urzędu w postępowaniu apelacyjnym rozstrzygnięto na podstawie § 8 pkt 6 w zw. z § 4 ust. 1 i § 16 ust. 1 pkt 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015r. w sprawie ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej przez adwokata z urzędu.