Pełny tekst orzeczenia

UZASADNIENIE

Decyzją z dnia 19 września 2014 r. znak (...) Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w S. ustalił, że podstawę wymiaru zasiłku chorobowego P. S. za okres od 11 grudnia 2013 r. do 12 czerwca 2014 r. oraz zasiłku macierzyńskiego za okres od 13 czerwca 2014 r. stanowi kwota 2322,44 zł oraz zobowiązał P. S. do zwrotu nienależnie pobranego zasiłku chorobowego za okres od 11 grudnia 2013 r. do 24 maja 2014 r. wraz z odsetkami w łącznej kwocie 22142,78 zł, w tym 20794,95 zł tytułem należności głównej oraz kwoty 1347,83 zł tytułem odsetek. Uzasadniając zajęte stanowisko organ rentowy wskazał, że adresatka decyzji została zgłoszona do ubezpieczeń społecznych z tytułu zatrudnienia u swojego męża G. S. z zawyżoną podstawą wymiaru składek w kwocie 7073,02 zł. W ocenie ZUS celem tego zgłoszenia było uzyskanie przez P. S. wysokich świadczeń z ubezpieczeń społecznych kosztem innych uczestników tego systemu. Organ uznał, że część postanowień umowy o pracę łączącej P. S. z G. S., w szczególności dotyczącą wysokości wynagrodzenia należy uznać za nieważne jako naruszające zasady współżycia społecznego. W konsekwencji ZUS ustalił, że podstawę wymiaru składek P. S. winna stanowić kwota 2.691,44zł odpowiadająca średniemu wynagrodzeniu pracownika wykonującego pracę na tym samym stanowisku, co ubezpieczona. Wysokość należnego zasiłku chorobowego i macierzyńskiego powinna zatem wynieść 2322,44 zł (2691,44 zł po odliczeniu wartości 13,71%). Z kolei różnica pomiędzy zasiłkiem wypłaconym a należnym wyniosła zdaniem ZUS 20.794,95 zł. Organ rentowy nie wskazał, w jaki sposób naliczono odsetki opisane w dalszej części decyzji.

P. S. wniosła odwołanie od powyższej decyzji, kwestionując ustalenia ZUS dotyczące nienależnego charakteru pobranych przez odwołującą się świadczeń z ubezpieczenia chorobowego. Zarzuciła organowi rentowemu błędne umieszczenie w jednej decyzji zarówno postanowień dotyczących ustalenia wymiaru podstawy świadczenia jak i żądania jego zwrotu. Kwestionowała prawidłowość przyjęcia daty wymagalności roszczenia o zwrot nienależnie pobranych świadczeń przed dniem uprawomocnienia się decyzji w przedmiocie ustalenia wysokości świadczenia nienależnego, w rezultacie uznawała za nieuprawnione naliczenie odsetek w zaskarżonej decyzji. Ponadto odwołująca się kwestionowała ustalenia ZUS w zakresie wymiaru podstawy zasiłku chorobowego i macierzyńskiego domagając się jej ustalenia na poziomie odpowiadającym kwocie jej wynagrodzenia wynikającej z umowy o pracę zawartej z G. S., jako w jej ocenie zgodnej z zasadami współżycia społecznego. Podnosząc powyższe zarzuty P. S. domagała się zmiany decyzji poprzez ustalenie, że podstawę wymiaru zasiłków określonych w decyzji stanowi kwota wynagrodzenia określona w umowie o pracę z dnia 1 października 2010 r. i że ubezpieczona nie ma obowiązku zwrotu pobranych zasiłków wraz z odsetkami, względnie o zmianę decyzji poprzez zmianę daty początkowej naliczania odsetek, ewentualnie uchylenia decyzji i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddziałowi w S.. Zaznaczyła, iż organ nie wykazał, aby pobrała świadczenia świadomie i ze złą wolą oraz podkreśliła, że nie została pouczona o braku prawa do świadczeń. Nie kwestionowała wyliczenia należności objętych decyzją.

Organ rentowy wniósł o oddalenie odwołania podtrzymując argumentację wyrażoną w decyzji.

Obie strony wystąpiły o zasądzenie od przeciwnika zwrotu kosztów procesu.

Zainteresowany G. S. nie zajął stanowiska w sprawie.

Sąd ustalił następujący stan faktyczny.

P. S. została zgłoszona od dnia 1 października 2010 r. do ubezpieczeń społecznych z tytułu umowy o pracę zawartej z G. S., który jest jej mężem. Z umowy wynikało, że miała pracować jako menadżer ds. rekrutacji i p.o. kierownika stacji paliw za wynagrodzeniem wynoszącym 7073,02 zł brutto.

Niesporne

Od dnia 10 listopada 2010 r. stała się niezdolna do pracy i pobierała świadczenia z ubezpieczenia do dnia 14 października 2011 r. a następnie od 23 listopada 2011 r. do 7 listopada 2013 r. przebywała na urlopie wychowawczym. Ponownie stała się niezdolna do pracy od dnia 8 listopada 2013 r. na okres do 12 czerwca 2014 r. Od 11 grudnia 2013 r. do 24 maja 2014 r. pobierała zasiłek chorobowy wyliczany na podstawie zadeklarowanego wynagrodzenia wynoszącego 7073,02 zł brutto tj. od podstawy wynoszącej 6103,31 zł.

Niesporne, a nadto: zaświadczenie płatnika składek – k. 3-6 akt zasiłkowych, zaświadczenia lekarskie – k. 1 i 7-11 akt zasiłkowych, karta zasiłkowa – k. 12 akt zasiłkowych.

W wyniku przeprowadzenia postępowania wyjaśniającego w przedmiocie ustalenia poprawności zgłoszenia do ubezpieczeń społecznych i ubezpieczenia zdrowotnego oraz ustalenia podstawy wymiaru składek P. S. z tytułu wykonywania umowy o pracę u płatnika składek G. S. Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w S. wydał decyzję nr (...) z dnia 12 sierpnia 2014 r. znak (...)- (...), w której ustalił, że P. S. podlega następującym ubezpieczeniom społecznym z podstawą wymiaru składek na ubezpieczenie chorobowe za miesiąc październik 2010 r. wynoszącą 2691,44 zł i za miesiąc listopad 2010 r. wynoszącą 847,43 zł. W uzasadnieniu decyzji Zakład Ubezpieczeń Społecznych wskazał, że kondycja finansowa firmy (...) nie pozwalała na ustalenie wynagrodzenia P. S. na kwotę 7073,02 zł brutto, która została zadeklarowana jedynie w celu uzyskania jak najwyższych świadczeń z ubezpieczeń społecznych. ZUS zauważył, że P. S. i płatnik składek są małżeństwem zaś uprzednio w ramach prowadzonej działalności gospodarczej przez 1 października 2010 r. ubezpieczona deklarowała podstawę wymiaru składek na poziomie ponad siedemnastokrotnie niższym. ZUS uznał, że umowa o pracę łącząca P. S. i jej męża jest sprzeczna z zasadami współżycia społecznego w zakresie wynagrodzenia, jako że wynagrodzenie pracownika zatrudnionego przez wiele lat na stanowisku ubezpieczonej było wielokrotnie niższe. Ponieważ zawyżenie zadeklarowanego wynagrodzenia miało na celu uzyskanie świadczeń z ubezpieczeń społecznych ZUS uznał postanowienia umowy za nieważne i przyjął, że faktyczne wynagrodzenie P. S. z tytułu zawartej umowy o pracę wynosiło 2691,44 zł, co odpowiadało średniemu miesięcznemu wynagrodzeniu pracownika zastępującego ubezpieczoną w okresie jej nieobecności od listopada 2010 r. do października 2011 r.

W konsekwencji wydano decyzję z dnia 19 września 2014 r. ustalającą, że podstawę wymiaru zasiłku chorobowego P. S. za okres od 11 grudnia 2013 r. do 12 czerwca 2014 r. oraz zasiłku macierzyńskiego za okres od 13 czerwca 2014 r. stanowi kwota 2322,44 zł oraz zobowiązującą P. S. do zwrotu nienależnie pobranego zasiłku chorobowego za okres od 11 grudnia 2013 r. do 24 maja 2014 r. wraz z odsetkami w łącznej kwocie 22142,78 zł, w tym 20794,95 zł tytułem należności głównej oraz kwoty 1347,83 zł tytułem odsetek.

Niesporne, a nadto decyzja ZUS z dnia 12 sierpnia 2014 r. – k. 13-15 akt zasiłkowych, decyzja ZUS z dnia 19 września 2014 r. – k. 16-17 akt zasiłkowych.

Wyrokiem z dnia 23 listopada 2016 r. wydanym w sprawie (...) na skutek odwołań P. S. i G. S. Sąd Okręgowy w S. zmienił decyzję ZUS nr (...) z dnia 12 sierpnia 2014 r. znak (...)- (...) ustalając, że podstawa wymiaru składek na ubezpieczenia P. S. podlegającej ubezpieczeniom społecznym jako pracownik G. S. wynosi 7075,02 zł.

Rozpoznający sprawę na skutek apelacji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Sąd Apelacyjny (...) wyrokiem z dnia 20 czerwca 2018 r. sygnatura akt (...) zmienił wyrok Sądu Okręgowego z dnia 23 listopada 2016 r. i oddalił odwołania P. S. i G. S. od decyzji ZUS nr (...) z dnia 12 sierpnia 2014 r. Uznał, że ubezpieczona i płatnik stwarzali pozory zatrudnienia P. S. w celu pobierania zawyżonych świadczeń z ubezpieczenia społecznego.

Niesporne, a ponadto: wyrok Sądu Okręgowego w S. w sprawie (...) z dnia 23 listopada 2016 r. – k. 419 akt sprawy o sygn. (...), wyrok Sądu Apelacyjnego w S. w sprawie (...) 20 czerwca 2018 r. z uzasadnieniem – k. 519 i 534-544 akt sprawy o sygn. (...).

Sąd zważył, co następuje.

Stan faktyczny został przez Sąd ustalony w oparciu o dokumenty zgromadzone w postępowaniu, w szczególności zawarte w aktach zasiłkowych ZUS oraz aktach postępowania Sądu Okręgowego w S. o sygn. (...) mającej charakter prejudycjalny dla niniejszego postępowania. Sąd zaniechał prowadzenia dowodów ze źródeł osobowych i dokumentów zawnioskowanych w odwołaniu z uwagi na ich przeprowadzenie praktycznie na te same okoliczności w postępowaniu (...), a którego rozstrzygniecie Sąd uznaje za mający bezpośredni wpływ na rozstrzygniecie sprawy niniejszej.

Odwołanie okazało się częściowo uzasadnione.

Kwestię wymiaru świadczeń z ubezpieczenia chorobowego, do których należą zasiłek chorobowy i zasiłek macierzyński regulują przepisy ustawy z dnia 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (obecnie t.j. – Dz. U. z 2019 r., poz. 645), zwanej dalej „ustawą zasiłkową”.

Zgodnie z art. 36 ust. 1 pkt 2 ustawy zasiłkowej, jeżeli niezdolność do pracy powstała przed upływem okresu 12 miesięcy kalendarzowych zatrudnienia, podstawę wymiaru zasiłku chorobowego stanowi przeciętne miesięczne wynagrodzenie za pełne miesiące kalendarzowe ubezpieczenia. Przepis ten, w myśl art. 47 ustawy zasiłkowej, stosuje się odpowiednio przy ustalaniu podstawy wymiaru zasiłku macierzyńskiego, zasiłku w wysokości zasiłku macierzyńskiego.

Kwestia wysokości wynagrodzenia P. S. mającego stanowić podstawę zasiłków stanowiła przedmiot postępowania toczącego się przed Sądem Okręgowym w S. VI Wydziałem Ubezpieczeń Społecznych pod sygn. akt (...) zainicjowanego odwołaniem ubezpieczonej i zainteresowanego od decyzji organu rentowego z dnia 12 sierpnia 2014 r. Sąd II instancji oddalił odwołania P. i G. S. od tej decyzji i wyrok ten jest prawomocny.

Prawomocny wyrok sądu korzysta z powagi rzeczy osądzonej, co oznacza niemożność poczynienia w innym toczącym się postępowaniu ustaleń pozostających z nim w sprzeczności. Zgodnie bowiem z art. 365 § 1 k.p.c. orzeczenie prawomocne wiąże nie tylko strony i sąd, który je wydał, lecz również inne sądy i organy państwowe. Rozpoznając niniejszą sprawę Sąd Rejonowy związany przytoczonym wyrokiem miał obowiązek przyjąć ustalenia poczynione przez ZUS w decyzji z dnia 12 sierpnia 2014 r. i nie mógł dokonywać samodzielnie ustaleń w zakresie wysokości podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie chorobowe z tytułu zatrudnienia ubezpieczonej u płatnika G. S., co czyniło zbytecznym prowadzenie postępowania dowodowego w tym zakresie. Wyrok, o jakim mowa, prowadzić musiał do uznania, że ubezpieczona podlegała ubezpieczeniu chorobowemu w datach powstania niezdolności do pracy i urodzenia dziecka z podstawą wynoszącą 2691,44 zł, a po odliczeniu składek wynikającego z art. 3 pkt 3 ustawy zasiłkowej – 2322,44 zł (2691,44 zł – 13,71 %). Jednocześnie korzystanie z urlopu wychowawczego w myśl art. 4 ust. 2 i 43 ustawy zasiłkowej nie pozwalało na ponowne wyliczenie podstawy wymiaru zasiłków chorobowego i macierzyńskiego za wskazane w zaskarżonej decyzji okresy.

Wobec powyższego Sąd doszedł do wniosku, że ustalenie podstawy zasiłków chorobowego i macierzyńskiego zawarte w zaskarżonej decyzji jest prawidłowe i w tym zakresie odwołanie P. S. winno zostać oddalone na podstawie art. 477 ¹⁴ § 1 k.p.c.

Konsekwencją ustaleń zawartych w ostatecznej decyzji z dnia 12 sierpnia 2014 r. potwierdzonej wyrokiem Sądu Apelacyjnego w S. z dnia 20 czerwca 2018 r. było przyjęcie, że w okresie od 11 grudnia 2013 r. do 24 maja 2014 r. P. S. pobrała zasiłek chorobowy w wysokości zawyżonej o kwotę 22142,78 zł. Kwota ta stanowi różnicę między zasiłkiem wypłaconym ubezpieczonej w spornym okresie a należnym – wyliczonym w oparciu o podstawę wynoszącą 2322,44 zł.

Zgodnie z art. 84 ust. 1 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (t.j. Dz. U. z 2019 r., poz. 300 z późn. zm.), zwanej dalej „ustawą systemową”, osoba, która pobrała nienależne świadczenie z ubezpieczeń społecznych, jest obowiązana do jego zwrotu, wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie w wysokości i na zasadach określonych przepisami prawa cywilnego. Za kwoty nienależnie pobranych świadczeń uważa się świadczenia wypłacone mimo zaistnienia okoliczności powodujących ustanie prawa do świadczeń albo wstrzymanie ich wypłaty w całości lub w części, jeżeli osoba pobierająca świadczenia była pouczona o braku prawa do ich pobierania oraz świadczenia przyznane lub wypłacone na podstawie nieprawdziwych zeznań lub fałszywych dokumentów albo w innych przypadkach świadomego wprowadzania w błąd organu wypłacającego świadczenia przez osobę pobierającą świadczenia (art. 84 ust. 2 pkt 1 i 2 ustawy systemowej).

W postępowaniu (...) sądy obu instancji wskazały, podkreślił to wręcz Sąd Apelacyjny, że ubezpieczona i płatnik stwarzali pozory zatrudnienia P. S. w celu pobierania zawyżonych świadczeń z ubezpieczenia społecznego. Ustalenia te wiążą Sąd w niniejszej sprawie. Związanie sądu prawomocnym wyrokiem w sprawie ustalenia wysokości podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne, dotyczy nie tylko rozstrzygnięcia sądu, ale i ustaleń, którego legły u jego podstaw. Z prawomocnością orzeczenia sądowego związana jest powaga rzeczy osądzonej (art. 366 k.p.c.). Wyrok prawomocny ma powagę rzeczy osądzonej tylko co do tego, co w związku z podstawą sporu stanowiło przedmiot rozstrzygnięcia, a ponadto tylko między tymi samymi stronami. Chociaż powagą rzeczy osądzonej objęta jest w zasadzie jedynie sentencja wyroku, a nie jego uzasadnienie, to w orzecznictwie trafnie zwraca się uwagę, że powaga ta rozciąga się również na motywy wyroku w takich granicach, w jakich stanowią one konieczne uzupełnienie rozstrzygnięcia, niezbędne dla wyjaśnienia jego zakresu. W szczególności, powagą rzeczy osądzonej mogą być objęte ustalenia faktyczne w takim zakresie, w jakim indywidualizują one sentencję jako rozstrzygnięcie o przedmiocie sporu i w jakim określają one istotę danego stosunku prawnego. (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22 czerwca 2011 r. II PK 4/11, OSNP 2012/15 -16/192 i powołane tam orzeczenia). W kolejnym postępowaniu, takie okoliczności faktyczne nie mogą być już ponownie badane. Związanie orzeczeniem oznacza bowiem zakaz dokonywania ustaleń sprzecznych z uprzednio osądzoną kwestią. Skoro ubezpieczona i płatnik zadeklarowali kwotę wynagrodzenia P. S. na poziomie 7073,02 zł jedynie w celu uzyskania wysokich świadczeń z ubezpieczenia chorobowego, to świadomie działali w celu wprowadzenia organu rentowego w błąd.

Niezależnie od powyższego, choć w konsekwencji rozstrzygnięcia zapadłego w sprawie (...), Sąd rozpoznający niniejsza sprawę pozostawał związany ustaleniami faktycznymi decyzji organu rentowego z dnia 12 czerwca 2014 r. Nie można wprawdzie uznać, że mamy tu do czynienia z prawomocnością zastrzeżoną dla wyroków sądowych, korzystających z powagi rzeczy osądzonej, co by oznaczało niemożność czynienia w innym toczącym się postępowaniu ustaleń pozostających z nim w sprzeczności - prawomocna decyzja organu rentowego nie stanowi prejudykatu w sprawie. Niemniej jednak stanowi istotny fakt prawotwórczy w ramach łączącego strony stosunku ubezpieczenia społecznego i z tego względu jest miarodajna dla ustalenia stanu faktycznego. Należy mieć przy tym na uwadze fakt, że na decyzję administracyjną oprócz sentencji składają się jej uzasadnienie faktyczne i prawne, które jako całość muszą być respektowane w całokształcie ustaleń faktycznych.

Prawomocność decyzji z dnia 12 sierpnia 2014 r. ustalającej podstawę wymiaru składek na ubezpieczenie chorobowe rzutujące na wymiar świadczeń objętych decyzją zaskarżoną w niniejszym postępowaniu skutkuje niemożnością badania przez Sąd w niniejszym procesie prawidłowości podstaw jej wydania oraz wynikających z niej okoliczności faktycznych. Badanie takie było możliwe i zostało dokonane w postępowaniu odwoławczym zainicjowanym przez ubezpieczoną przed Sądem Okręgowym w sprawie (...). Ostateczność niniejszej decyzji, mimo iż nie jest to prawomocność formalna oparta na treści art. 365 §1 k.p.c., prowadzi jednak do przyjęcia, iż organ rentowy dokonał trafnych ustaleń, które nie mogą podlegać w tym postępowaniu zmianie. Decyzja ta na gruncie stanu faktycznego niniejszej sprawy wiąże Sąd Rejonowy. W rezultacie pozwala na stwierdzenie, że P. S. świadomie wprowadziła w błąd organ rentowy co do wysokości wynagrodzenia za pracę w celu uzyskania wysokich świadczeń z ubezpieczenia chorobowego.

Powyższe nakazywało uznanie zaskarżonej decyzji za prawidłową, także w części dotyczącej obowiązku zwrotu świadczeń. Kwota należności głównej podlegającej zwrotowi, nie była kwestionowana przez ubezpieczoną.

W konsekwencji odwołanie P. S. podlegało oddaleniu na podstawie art. 477 ¹⁴ § 1 k.p.c. również w części żądania zwrotu nienależnie pobranego zasiłku chorobowego za okres od 11 grudnia 2013 r. do 24 maja 2014 r.

Odmiennie rzecz się ma w kwestii odsetek, których organ rentowy domagał się w zaskarżonej decyzji. W tym zakresie Sąd podzielił stanowisko odwołującej się.

W myśl art. 84 ust. 4 ustawy systemowej kwoty nienależnych świadczeń winny zostać ustalone prawomocną decyzją i dopiero wówczas stają się wymagalne oraz mogą być przedmiotem egzekucji. Podobny pogląd prezentował Sąd Najwyższy w wyrokach z dnia 16 grudnia 2008 r. wydanym w sprawie I UK 154/08 (opubl. w OSNAPiUS 2010 nr 11-12, poz. 148) i z dnia 3 lutego 2010 r. wydanym w sprawie I UK 210/09 (opubl. w Legalis nr 328333). Pogląd ten w pełni podziela Sąd rozpoznający sprawę niniejszą uznając, że brak jest podstaw do naliczania jakichkolwiek odsetek za okres przypadający przed ustaleniem wysokości nienależnego świadczenia jak to uczynił ZUS w zaskarżonej decyzji.

Biorąc to pod uwagę Sąd na podstawie art. 477 ¹⁴ § 2 k.p.c. zmienił decyzję z dnia 19 września 2014 r. ustalając, że odwołująca się nie ma obowiązku zwrotu odsetek od pobranego zasiłku chorobowego, w szczególności w kwocie wskazanej w zaskarżonej decyzji.

Powyższe ustalenie nie oznacza, że P. S. nie będzie miała obowiązku zwrotu nienależnego świadczenia w przypadku opóźnienia w jego zwrocie po prawomocnym ustaleniu jego wysokości lecz jedynie eliminuje obowiązek zwrotu odsetek określonych zaskarżoną decyzją, co do których zresztą nie wskazano okresu, za jaki się należą oraz sposobu wyliczenia.

Orzeczenie o kosztach procesu wydane zostało w oparciu o art. 100 i 102 k.p.c., zgodnie z którym w razie częściowego tylko uwzględnienia żądań koszty będą wzajemnie zniesione lub stosunkowo rozdzielone a w wypadkach szczególnie uzasadnionych sąd może zasądzić od strony przegrywającej tylko część kosztów albo nie obciążać jej w ogóle kosztami. Sąd uznał, że odwołująca się, choć wygrała sprawę w nieznacznej części, przegrała proces będący konsekwencją innego postępowania, gdzie koszty procesu należne od ubezpieczonej na rzecz organu rentowego zostały ustalone na poziomie zbyt wysokim z pominięciem przepisów szczególnych dotyczących wynagrodzeń pełnomocników w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych. W tej sytuacji rozdzielanie kosztów niniejszego procesu i nadmierne powiększanie obciążeń ubezpieczonej w tym zakresie nie było celowe.

ZARZĄDZENIE

1.  (...)

2.  (...)

3.  (...)

(...)