Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 8 stycznia 2020 r.

Sąd Apelacyjny w Białymstoku, III Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych

w składzie:

Przewodniczący: sędzia Alicja Sołowińska

Sędziowie: Marek Szymanowski

Dorota Elżbieta Zarzecka

Protokolant: Magda Małgorzata Gołaszewska

po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 8 stycznia 2020 r. w B.

sprawy z odwołania A. B.

przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddział w O.

o uchylenie decyzji

na skutek apelacji wnioskodawczyni A. B.

od wyroku Sądu Okręgowego w Suwałkach III Wydziału Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z dnia 26 czerwca 2019 r. sygn. akt III U 424/19

I.  zmienia zaskarżony wyrok w części w ten sposób, że zobowiązuje Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w O. do rozpoznania w trybie art. 114 ust. 1 pkt 1 ustawy o emeryturach i rentach wniosku A. B. z 8 kwietnia 2019 roku o przeliczenie emerytury przyznanej decyzją z 27 sierpnia 2013 roku w związku z wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z 6 marca 2019 roku sygn. P 20/16;

II.  w pozostałej części apelację oddala.

D. Z. A. M. S.

Sygn. akt III AUa 502/19

UZASADNIENIE

Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w O. decyzją z dnia 12.04.2019r. odmówił A. B. uchylenia decyzji z 27.08.2013r. i jednocześnie stwierdził jej wydanie z naruszeniem prawa.

W uzasadnieniu wskazał, iż zgodnie z art. 146 §1 kpa uchylenie decyzji z powodu orzeczenia przez Trybunał Konstytucyjny niezgodności aktu normatywnego z Konstytucją, na podstawie którego została wydana decyzja, nie może nastąpić jeżeli od doręczenia decyzji upłynęło pięć lat. W takim przypadku, zgodnie z art. 151 §1 kpa organ administracji publicznej ogranicza się do stwierdzenia wydania zaskarżonej decyzji z naruszeniem prawa oraz wskazuje okoliczności, z powodu których nie uchylił tej decyzji.

W przypadku wnioskodawczyni od dnia doręczenia decyzji z 27.08.2013r. upłynęło pięć lat i z tego powodu uchylenie tej decyzji jest niemożliwe.

W odwołaniu od tej decyzji A. B. powołała się na wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 06.03.2019r. sygn. P 20/16 domagała się przeliczenia emerytury.

W odpowiedzi na odwołanie organ rentowy wniósł o jego oddalenie, uzasadniając jak w zaskarżonej decyzji.

Sąd Okręgowy w Suwałkach wyrokiem z dnia 26 czerwca 2019 r. oddalił odwołanie od decyzji z dnia 12 kwietnia 2019r.

Sąd I instancji wskazał, iż A. B. decyzją z 30.05.2008r. nabyła prawo do wcześniejszej emerytury od 08.06.2008r. Kolejnymi decyzjami przeliczano świadczenie w związku ze zmianą stażu ubezpieczeniowego lub waloryzacją. W dniu 06.08.2013r. odwołująca złożyła wniosek o emeryturę w wieku powszechnym. Decyzją z 27.08.2013r. przyznano jej prawo do emerytury od osiągnięcia wieku emerytalnego tj. od 08.08.2013r. Wysokość emerytury w powszechnym wieku została ustalona na podstawie art. 26 w zw. z art. 25 ust. 1b ustawy o emeryturach i rentach z FUS. Podstawa obliczenia świadczenia została pomniejszona o kwoty wypłaconej emerytury wcześniejszej. Tak ustalana emerytura została zawieszona, ponieważ była świadczeniem mniej korzystnym i wypłacie podlegała emerytura wcześniejsza.

W dniu 08.04.2019r. A. B. wystąpiła z wnioskiem o ponowne ustalenie wysokości emerytury zgodnie z wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z 06.03.2019r. Postanowieniem z 12.04.2019r. organ rentowy wznowił postępowanie w sprawie zakończonej decyzją z 27.08.2013r. Natomiast skarżoną decyzją odmówił uchylenia decyzji z 12.04.2013r. i jednocześnie stwierdził jej wydanie z naruszeniem prawa.

W ocenie Sądu Okręgowego okoliczności związane z momentem przejścia przez odwołującą na wcześniejszą emeryturę oraz emeryturę w wieku powszechnym były bezsporne. Spór w niniejszej sprawie był wynikiem wyroku Trybunał Konstytucyjnego z 06.03.2019r., który orzekł, że art. 25 ust. 1b ustawy z 17.12.1998r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (t.j. Dz.U. z 2018r. poz. 1270 oraz z 2019r. poz. 39) w brzmieniu obowiązującym do 30.09.2017r. w zakresie w jakim dotyczy urodzonych w (...)r. kobiet, które przed 01.01.2013r. nabyły prawo do emerytury na podstawie art. 46 ustawy, jest niezgodny z art. 2 Konstytucji RP.

Sąd I instancji podkreślił, iż przepis art. 25 ust. 1b został dodany artykułem 1 pkt 6 pkt b ustawy z 11.05.2012r. o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych i innych ustaw (Dz.U. z 2012r. poz. 637), która weszła w życie 01.01.2013r. Zgodnie z jego treścią jeżeli ubezpieczony pobrał emeryturę na podstawie przepisów art. 26b, 46, 50, 50a, 50e, 184 lub art. 88 ustawy z dnia 26.01.1982r. - Karta Nauczyciela (Dz.U. z 2006 r. Nr 97, poz. 674, z późn. zm.), podstawę obliczenia emerytury, o której mowa w art. 24, ustaloną zgodnie z ust. 1, pomniejsza się o kwotę stanowiącą sumę kwot pobranych emerytur w wysokości przed odliczeniem zaliczki na podatek dochodowy od osób fizycznych i składki na ubezpieczenie zdrowotne. Ta regulacja spowodowała, że od 01.01.2013r. kobiety urodzone w (...)r. , w tym odwołująca, znalazły się w specyficznej sytuacji, ponieważ o ile kobiety urodzone w latach 1949-1952 mogły przejść na wcześniejszą emeryturę w latach 2004-2007, a następnie na emeryturę w wieku powszechnym odpowiednio w latach 2009-2012, to kobiety urodzone (...) i przebywające na wcześniejszej emeryturze (tak jak odwołująca) mogły przejść na powszechną emeryturę dopiero 2013r. tj. po ukończeniu 60 roku życia i po wejściu w życie przepisu nakazującego pomniejszenie podstawy emerytury o sumę świadczeń pobranych w ramach emerytury wcześniejszej.

Natomiast Trybunał Konstytucyjny w uzasadnieniu wyroku z 06.03.2019r. sygn. P 20/19 podniósł, iż ustawodawca dokonując zmiany zasad ustalania wysokości emerytury powszechnej w stosunku do kobiet urodzonych w (...)r., naruszył zasadę lojalności państwa względem obywateli. Wprowadzając nowe, mniej korzystne zasady po rozpoczęciu realizacji uprawnień w zakresie wcześniejszej emerytury, naraził te kobiety na nieprzewidziane skutki, które w istocie stanowiły dla nich pułapkę. Gdyby w momencie podejmowania decyzji o przejściu na taką emeryturę wiedziały, jakie będą tego konsekwencje dla ustalania wysokości emerytury powszechnej, być może nie skorzystałyby z tego uprawnienia. Obowiązkiem ustawodawcy jest określenie skutków finansowych regulacji prawnych i podejmowanie racjonalnych decyzji w oparciu o możliwości finansowe państwa w odpowiedniej perspektywie czasu. Zasada zaufania do państwa i stanowionego przez nie prawa wyklucza możliwość formułowania obietnic bez pokrycia bądź nagłe wycofywanie się państwa ze złożonych obietnic lub ustalonych reguł postępowania. Stanowi to bowiem niedopuszczalne nadużywanie pozycji przez organy władzy względem obywateli. Zatem źródłem niezgodności art. 25 ust. 1b ustawy o emeryturach i rentach z FUS jest art. 2 Konstytucji RP, ponieważ pewna grupa adresatów tego przepisu ustawy - kobiety urodzone w (...)r., które przeszły na wcześniejszą emeryturę przed 01.01.2013r. - nie była świadoma mającej nastąpić w przyszłości zmiany sposobu ustalania podstawy emerytury powszechnej. Kwestią konstytucyjną jest więc to, czy ustawodawca mógł - już po podjęciu decyzji przez uprawnione do tego osoby o przejściu na wcześniejszą emeryturę - zmodyfikować system obliczania podstawy emerytury przysługującej po osiągnięciu powszechnego wieku emerytalnego. Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego, wprowadzenie do ustawy o emeryturach i rentach z FUS mechanizmu potrącania kwot pobranych świadczeń z tytułu wcześniejszej emerytury przy obliczaniu podstawy emerytury powszechnej dla kobiet urodzonych w (...) r. nastąpiło z naruszeniem wynikającej z art. 2 Konstytucji zasady zaufania do państwa i stanowionego przez nie prawa.

A zatem skutkiem wyroku Trybunału Konstytucyjnego jest prawo wznowienia postępowania z mocy art. 190 ust. 4 Konstytucji dla wszystkich kobiet objętych zakresem orzeczenia Trybunału. Przepis ten otwiera drogę do sanacji konstytucyjności sytuacji prawnych, w których zastosowanie art. 25 ust. 1b ustawy o emeryturach i renach z FUS wywołało konsekwencje zakwestionowane przez Trybunał. Z powszechnego charakteru wyroków TK, o którym mowa w art. 190 ust. 1 Konstytucji i utraty mocy obowiązującej zaskarżonego przepisu, wynika, że możliwość rozstrzygnięcia sprawy z pominięciem derogowanego przepisu odnosi się zasadniczo do wszystkich spraw, w których niekonstytucyjny przepis był podstawą orzeczenia o prawach osób uprawnionych, bez względu na to, kto i w jakim trybie zwrócił się do Trybunału z odpowiednim żądaniem.

Pojęcie wznowienia postępowania, o którym mowa w art. 190 ust. 4 Konstytucji ma szersze znaczenie niż pojęcie wznowienia w sensie technicznym, przewidziane w odpowiednich procedurach regulowanych w ustawach i obejmuje wszelkie instrumenty proceduralne stojące do dyspozycji stron, organów i sądów, wykorzystanie których umożliwia przywrócenie stanu konstytucyjności orzeczeń.

Zdaniem Sądu przepisy dotyczące wznowienia postępowania nie uwzględniają jednak specyficznej sytuacji związanej z obowiązkiem sanacji konstytucyjności w sprawach dotyczących emerytur kobiet, które przed dniem 1 stycznia 2013r. nabyły prawo do emerytury na podstawie art. 46 ustawy o emeryturach i rentach z FUS. Pozostawiają tym samym znaczny margines dowolności organom i sądom w ocenie i rozstrzygnięciu następstw wyroku Trybunału w konkretnych wypadkach. Według Trybunału Konstytucyjnego w celu zagwarantowania jednolitych zasad zwrotu świadczeń należnych uprawnionym ustawodawca powinien wprowadzić odpowiednie regulacje w tym zakresie, natomiast niewydanie takiej regulacji przez ustawodawcę nie zamyka drogi do wznowienia postępowania. Oznacza to również, że do czasu wydania takiej regulacji osoby uprawnione mogą występować z wnioskami o wznowienie postępowania.

Sąd Okręgowy ustalił, iż odwołująca A. B. wystąpiła z wnioskiem o wznowienie postępowania. Stosownie zatem do przepisów art. 190 ust. 4 Konstytucji orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego o niezgodności z Konstytucją aktu normatywnego, na podstawie którego zostało wydane prawomocne orzeczenie sądowe, ostateczna decyzja administracyjna lub rozstrzygnięcie w innych sprawach, stanowi podstawę do wznowienia postępowania, uchylenia decyzji lub innego rozstrzygnięcia na zasadach i w trybie określonych w przepisach właściwych dla danego postępowania.

W przypadku odwołującej prawo do emerytury w wieku powszechnym i jej wysokość została ustalona decyzją organu rentowego, od której nie złożyła odwołania do Sądu. Decyzja ta jest prawomocna.

Zgodnie z art. 145a § 1 i 2 kpa strona może żądać wznowienia postępowania w przypadku, gdy Trybunał Konstytucyjny orzekł o niezgodności aktu normatywnego z Konstytucją, umową międzynarodową lub z ustawą, na podstawie którego została wydana decyzja. Skargę o wznowienie wnosi się w terminie jednego miesiąca od dnia wejścia w życie orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego. Odwołująca zachowała jednomiesięczny termin do złożenie skargi o wznowienie postępowania w sprawie zakończonej prawomocną decyzją organu rentowego. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 06.03.2019r. P 20/16 został opublikowany w Dzienniku Ustaw z 2019r. poz. 539 i wszedł w życie 21.03.2019r.

W myśl art. 146 §1 kpa uchylenie decyzji z przyczyn określonych w art. 145a kpa nie może nastąpić, jeżeli od dnia doręczenia lub ogłoszenia decyzji upłynęło pięć lat. Odwołująca odpis decyzji przyznającej jej prawo do emerytury w powszechnym wieku emerytalnym otrzymała w 2013r., natomiast wniosek o wznowienie postępowania – przeliczenie świadczenia w związku z wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego, złożyła 29.03.2019r., czyli po upływie 5 lat od doręczenia decyzji. Z tego względu decyzja organu rentowego była prawidłowa.

Zdaniem Sądu I instancji w przypadku odwołującej i innych emerytek, które obejmuje wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 06.03.2019r. i które przekroczyły 5-letni okres na złożenie wniosku o wznowienie postępowania, nie jest możliwe zastosowanie innej konstrukcji wznowienia postępowania, która czyniłaby zadość ich żądaniu. Kierując się wytycznymi Trybunału Konstytucyjnego Sąd rozważał możliwości rozpoznania wniosku odwołującej w trybie art. 114 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Nie ulega wątpliwości, iż sytuacja odwołującej z racji na uchybie terminowi 5 lat od doręczenia decyzji ustalającej jej prawo do emerytury powszechnej, nie była przez nią zawiniona. Nie można również pomijać, że Trybunał stwierdzając niekonstytucyjność zaskarżonego przepisu w zakresie, w jakim dotyczy kobiet urodzonych w (...)r., które przed dniem 01.01.2013r. nabyły prawo do emerytury na podstawie art. 46 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, nie zakwestionował możliwości stosowania określonego w nim mechanizmu potrącania pobranych wcześniejszych emerytur w stosunku do pozostałych osób.

Zgodnie z art. 114 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS stanowi, iż w sprawie zakończonej prawomocną decyzją organ rentowy, na wniosek osoby zainteresowanej lub z urzędu, uchyla lub zmienia decyzję i ponownie ustala prawo do świadczeń lub ich wysokość, jeżeli:

1) po uprawomocnieniu się decyzji zostaną przedłożone nowe dowody lub ujawniono nowe okoliczności istniejące przed wydaniem tej decyzji, które mają wpływ na prawo do świadczeń lub ich wysokość;

2) decyzja została wydana w wyniku przestępstwa;

3) dowody, na podstawie których ustalono istotne dla sprawy okoliczności faktyczne, okazały się fałszywe;

4) decyzja została wydana na skutek świadomego wprowadzenia w błąd organu rentowego przez osobę pobierającą świadczenie;

5) decyzja została wydana w oparciu o inną decyzję lub orzeczenie sądu, które zostało następnie uchylone, zmienione albo stwierdzono jego nieważność;

6) przyznanie świadczeń lub nieprawidłowe obliczenie ich wysokości nastąpiło na skutek błędu organu rentowego.

Sąd Okręgowy stwierdził, iż instytucja przewidziana w art. 114 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS nie jest wznowieniem postępowania sensu stricto, lecz co najwyżej „swoistym wznowieniem postępowania” (por. uzasadnienie uchwały składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z 5.06.2003 r., III UZP 5/03, OSNP 2003, nr 18, por. 442 i orzecznictwo tam powołane), ma szerszy charakter niż wznowienie postępowania i nieco odmienne od niego przesłanki. Z istoty swej służy też innym celom, pozwalając ponownie ustalić prawo do świadczeń emerytalno-rentowych lub ich wysokość przy wykorzystaniu mniej rygorystycznych podstaw niż określone w przepisach Kodeksu postępowania administracyjnego podstawy wznowienia takiego postępowania. Nie jest też ograniczona jakimkolwiek terminem. Co jednak szczególnie istotne, orzeczenie, o którym mowa w art. 190 ust. 4 Konstytucji, stanowi samodzielną i szczególną podstawę wznowienia postępowania wymienioną expressis verbis w przepisach regulujących postępowanie zarówno sądowe (art. 401 ¹ kpc i art. 540 § 2 kpc), jak i administracyjne (art. 145a kpa). Stosownie do art. 124 ustawy o emeryturach i rentach z FUS w postępowaniu w sprawach o świadczenia określone w powołanej ustawie stosuje się przepisy Kodeksu postępowania administracyjnego, chyba że ustawa stanowi inaczej. Za przepis, na podstawie którego może dojść do wzruszenia decyzji organu rentowego wydanej w oparciu o akt normatywny uznany orzeczeniem Trybunału Konstytucyjnego za niezgodny z Konstytucją, należy zatem uznać art. 145a kpa, w myśl którego można żądać wznowienia postępowania również w przypadku, gdy Trybunał Konstytucyjny orzekł o niezgodności z Konstytucją, umową międzynarodową lub ustawą aktu normatywnego, na podstawie którego została wydana decyzja (§ 1), przy czym w sytuacji określonej w § 1 skargę o wznowienie postępowania wnosi się w terminie jednego miesiąca od dnia wejścia w życie orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego (§ 2). Po złożeniu takiej skargi do organu rentowego dochodzi do wznowienia postępowania, uchylenia decyzji dotkniętej opisaną wadą i zastąpienia jej decyzją uwzględniającą stan prawny, który pomija regulację derogowaną orzeczeniem Trybunału Konstytucyjnego (por. postanowienie Sądu Najwyższego z 23.08.2018r.). Powołane poglądy utrwaliły się w orzecznictwie Sądu Najwyższego (por. wyrok Sądu najwyższego z 17.05.2017r. sygn. III UK 117/16).

Sąd I Instancji podkreślił, iż wznowienie postępowania, które czyni zadość wyrokowi Trybunału Konstytucyjnego z 06.03.2019r., winno skutkować unieważnieniem decyzji, którą przyznano odwołującej prawo do emerytury powszechnej i jednocześnie ustalono jej wysokość, przy uwzględnieniu niekonstytucyjnego przepisu. Inaczej rzecz ujmując, ustalenie wysokości emerytury powszechnej bez potrącania kwoty wypłaconej emerytury wcześniejszej. Taką możliwość daje zastosowanie wznowienia postępowania w trybie administracyjnym. Naturalną konsekwencją orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego o niezgodności z Konstytucją, umową międzynarodową lub z ustawą aktu normatywnego, na podstawie którego zostało wydane prawomocne orzeczenie sądowe, ostateczna decyzja administracyjna lub rozstrzygnięcie w innych sprawach, wynikającą z art. 190 ust. 4 Konstytucji RP, jest to, że orzeczenie to stanowi podstawę do wznowienia postępowania, uchylenia decyzji lub innego rozstrzygnięcia na zasadach i w trybie określonych w przepisach właściwych dla danego postępowania. Natomiast ustawa o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, na podstawie której została wydana decyzja ustalająca odwołującej prawo do emerytury powszechnej, jej wysokość i jedocześnie wstrzymująca jej wypłatę (była świadczeniem mniej korzystanym w stosunku do emerytury wcześniejszej), nie zawiera odpowiedniej regulacji określającej wprost zasady i tryb postępowania w przypadku orzeczenia o niekonstytucyjności przepisu ustawy. Należy przyjąć za Sądem Najwyższym, który w postanowieniu z 10.01.2014r., III UZP 3/13 wskazał, że nie jest uprawnione rozważanie zastosowanie w takiej sytuacji art. 114 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, zgodnie z którym prawo do świadczeń lub ich wysokość ulega ponownemu ustaleniu na wniosek osoby zainteresowanej lub z urzędu, jeżeli po uprawomocnieniu się decyzji zostaną przedłożone nowe dowody lub ujawniono okoliczności istniejące przed wydaniem tej decyzji, które mają wpływ na prawo do świadczeń lub na ich wysokość, ponieważ art. 190 ust. 4 Konstytucji wyraźnie odsyła w przypadku w nim określonym do przepisów określających zasady i tryb wznowienia postępowania.

Zdaniem Sądu wznowienie w tym kontekście oznacza prawo do skorzystania ze środków proceduralnych zmierzających do wydania w zakończonej sprawie nowego rozstrzygnięcia, opartego na stanie prawnym ukształtowanym po wejściu w życie orzeczenia Trybunału (por. wyrok TK z 7 września 2006 r., sygn. SK 60/05). Zdaniem Sądu zalecenia Trybunału Konstytucyjnego, który pozostawił „znaczny margines dowolności” sądom w ocenienie i rozstrzyganiu następstw wyroku w sprawie P 20/16, nie może skutkować rozszerzeniem katalogu okoliczności czy też zdarzeń, które stanowią podstawę do wznowienia postępowania w trybie art. 114 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, w sytuacji, gdy istnieje podstawa prawna do wznowienia postępowania w związku orzeczeniem o niekonstytucyjności danej normy prawnej.

W ocenie Sądu Okręgowego art. 25 ust. 1b ustawy o emeryturach i rentach z FUS nie został wyrugowany z obrotu prawnego, a zasada potrącenia nie została przez Trybunał zakwestionowana. Przepis ten został uznany za niekonstytucyjny w stosunku do pewnej grupy kobiet w określonym stanie faktycznym (data urodzenia i ustalone prawo do wcześniejszej emerytury). Natomiast organ rentowy od 01.01.2013r. tj. od momentu wejścia w życie art. 25 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS dokonywał ich automatycznego stosowania. Przepisy te nie budziły wątpliwości interpretacyjnych i bez wątpienia korzystały z domniemania konstytucyjności, aż do chwili uznania ich przez Trybunał Konstytucyjny za niezgodne z Konstytucją. Decyzja wydana w takich warunkach nie może też być uznana za bezprawną, gdyż podstawa prawna do jej wydania odpadła dopiero po ogłoszeniu wyroku Trybunału Konstytucyjnego. Należy zatem uznać, że decyzja taka stanowi przypadek, w którym opóźnienie w przyznaniu lub wypłaceniu świadczenia jest następstwem okoliczności, za które organ rentowy nie ponosi odpowiedzialności (por. postanowienie Sądu Najwyższego z 10.01.2014r. sygn. III UZP 3/13). Przyjmując takie stanowisko, Sąd miał świadomość, że pytanie prawne będące kanwą omawianego wyroku, wpłynęło do Trybunału 03.10.2016r. natomiast orzeczenie zostało wydane 06.03.2019r. Było po części również powodem niezachowania przez znaczną rzeszę emerytek z rocznika 1953 pięcioletniego terminu do skutecznego żądania uchylenia prawomocnej decyzji.

Mając zatem powyższe na względzie, Sąd Okręgowy na podstawie art. 477 ¹⁴ § 1 kpc oddalił odwołanie od decyzji z dnia 12 kwietnia 2019r.

Apelację od powyższego wyroku złożyła A. B..

Skarżąca zarzucała naruszenie zasady swobodnej oceny dowodów poprzez błędną jej ocenę.

Wskazując na powyższy zarzut A. B. wnosiła o zmianę zaskarżonego wyroku poprzez przyjęcie odwołania, ewentualnie o uchylenie powyższego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Apelacja jest częściowo zasadna.

Podkreślić należy, iż zaskarżona decyzja z 12.04.2019r. została wydana wskutek wniosku A. B. z 8.04.2019r., w którym powołując się na wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 6.03.2019r. wniosła o przeliczenie jej emerytury i ustalenie jej wysokości z pominięciem przepisu uznanego za niezgodny z Konstytucją. Organ rentowy rozpoznał ten wniosek jako skargę o wznowienie postępowania w oparciu o przepisy art. 151 § 2 w zw. z art. 146 § 1 kodeksu postępowania administracyjnego i decyzją z 12.04.2019r., po uprzednim wznowieniu postępowania (postanowienie z 12.04.2019r.) odmówił uchylenia decyzji z 27.08.2013r. przyznającej emeryturę w powszechnym wieku stwierdzając wydanie tej decyzji z naruszeniem prawa. Podstawą odmowy uchylenia decyzji z 27.08.2013r. był upływ okresu 5 lat, o którym stanowi przepis art. 146 § 1 kpa. W świetle tego przepisu uchylenie decyzji z powodu orzeczenia przez Trybunał Konstytucyjny niezgodności aktu normatywnego z Konstytucją, na podstawie którego została wydana decyzja, nie może nastąpić, jeżeli od dnia doręczenia decyzji upłynęło pięć lat. Taka sytuacja ma miejsce w rozpoznawanej sprawie, stąd też uznać należy, iż zaskarżony wyrok w części oddalającej odwołanie od decyzji odmawiającej uchylenia decyzji z 27.08.2013r. w oparciu o przepisy kodeksu postępowania administracyjnego jest zgodny z prawem, a apelacja w tej części podlegała oddaleniu. W tym zakresie ustalenia Sądu I instancji są prawidłowe i Sąd Apelacyjny w całości je podziela.

Niewątpliwie intencją A. B. towarzyszącą złożeniu w dniu 8.04.2019r. wniosku o przeliczenie emerytury zgodnie z wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego było uzyskanie wyższego świadczenia co najmniej ustalonego bez zastosowania niekonstytucyjnych przepisów. Zawarte w skierowanym do ZUS wniosku z 8.04.2019r. żądanie odwołującej o przeliczenie emerytury było sformułowane zbyt ogólnie. ZUS rozpatrzył ten wniosek wyłącznie pod kątem spełnienia przesłanek do wznowienia postępowania na podstawie art. 145a kodeksu postępowania administracyjnego pomijając całkowicie żądanie przeliczenia świadczenia z pominięciem niekonstytucyjnego przepisu art. 25 ust. 1b ustawy z 17.12.1998r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. W pierwszej kolejności wniosek taki podlega rozpoznaniu przez organ rentowy dlatego też uznając, że ZUS nie rozpoznał dotychczas w sposób kompletny wniosku z 8.04.2019r. Sąd Apelacyjny zobowiązał organ rentowy do rozpoznania wniosku w przedmiocie przeliczenia emerytury A. B. w związku z wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z 6 marca 2019r. w trybie art. 114 ust. 1 pkt 1 ustawy z 17.12.1998r. Podstawę zobowiązania do rozpoznania wniosku o przeliczenie emerytury stanowi przepis art. 477 ¹⁴ § 3 kpc, bowiem nie jest to nowe żądanie w rozumieniu art. 477 ¹⁰ § 2 kpc.

Sąd Apelacyjny stoi na stanowisku, iż fakt odmowy uchylenia decyzji na podstawie przepisów kodeksu postępowania administracyjnego nie oznacza, że w stosunku do ubezpieczonej nie może nastąpić przeliczenie świadczenia zgodnie z wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z 6 marca 2019r.

Zgodnie z art. 190 ust. 4. Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego o niezgodności z Konstytucją, umową międzynarodową lub z ustawą aktu normatywnego, na podstawie którego zostało wydane prawomocne orzeczenie sądowe, ostateczna decyzja administracyjna lub rozstrzygnięcie w innych sprawach, stanowi podstawę do wznowienia postępowania, uchylenia decyzji lub innego rozstrzygnięcia na zasadach i w trybie określonych w przepisach właściwych dla danego postępowania. W konsekwencji tej regulacji, jeżeli dochodzone przed sądem roszczenie jest bezpośrednim skutkiem wyraźnego stwierdzenia przez Trybunał niezgodności określonej normy z Konstytucją, umową międzynarodową - to sąd ten powinien poszukiwać możliwości jak najpełniejszego wprowadzenia w życie orzeczenia Trybunału w ramach wszelkich dostępnych procedur wznowieniowych, przy czym z art. 190 ust. 4 Konstytucji nie wynika wymóg, aby była to procedura specjalnie przewidziana do wznowienia postępowania w następstwie orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego, aczkolwiek istnienie takiej procedury z pewnością porządkuje tryb i ułatwia stronie dochodzenie swojego prawa i roszczenia, które orzeczenie Trybunału, usuwające niekonstytucyjną normę, uczyniło zasadnym. Polski ustawodawca we wszystkich 3 najważniejszych procedurach uregulował możliwości wznowienia postępowania wskutek orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego. W kodeksie postępowania cywilnego reguluję tę kwestie art. 401 ¹ i 416 ¹ k.p.c., w Kodeksie postępowania administracyjnego art. 145a i 146 k.p.c., a w postępowaniu karnym art. 540 Kodeksu postępowania karnego. Nie oznacza to jednak zdaniem Sądu Apelacyjnego, iż tylko w tych przypadkach możliwie jest wznowienia postępowania wskutek korzystnego dla strony wyroku Trybunału Konstytucyjnego, albowiem w poszczególnych postępowaniach mogą pojawiać się jeszcze inne regulację umożlwiające introdukcję orzeczenia TK. Trzeba przy tym zaważyć, iż sam Trybunał na tle wykładni art. 190 ust.4 Konstytucji wyraźnie podkreśla, że pojęcie " wznowienia postępowania", o którym mowa w art. 190 ust. 4 Konstytucji ma szersze znaczenie niż pojęcie "wznowienia" w sensie technicznym, przewidziane w odpowiednich procedurach regulowanych w ustawach i obejmuje wszelkie instrumenty proceduralne stojące do dyspozycji stron, organów i sądów, wykorzystanie których umożliwia przywrócenie stanu konstytucyjności orzeczeń" ( zob. np. postanowienie z 14 kwietnia 2004 r., sygn. SK 32/01, OTK ZU nr 4/ (...), poz. 35; uzasadnienie wyroku TK z dnia 6 marca 2019 r. P 20/16). Wykładnia zawężająca zatem pojęcie z art. 190 § 4 Konstytucji ,, wznowienia postępowania’’ spotkana czasem w orzecznictwie nie jest uzasadniona w ocenie samego Trybunału.

Okoliczność powyższa ma decydujące znaczenie w niniejsze sprawie o tyle, że w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych istnieje konstrukcja quasi wznowienia (uproszczonego) uregulowana obszernie w art. 114 dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U.2018.1270 j.t.). Godnym uwagi jest, iż konstrukcja ta po ostatnich zmianach legislacyjnych wprowadzanych ustawą z dnia 10 lutego 2017 r. o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z dnia 3 kwietnia 2017 r poz. 715), czyni zadość ochronie prawa do świadczeń, w tym także świadczeń wadliwie nabytych. Nowa bowiem konstrukcja art 114 w sposób oczywisty wychodzi naprzeciw art. 1 Protokołu Nr (...) do Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności sporządzonego w dniu 20 marca 1952 r. w P. (Dz. U. z 1995r. Nr 36 poz. 175), która jak widomo obejmuje ochroną również świadczenia z ubezpieczeń społecznych. Wielokrotnie również w polskich sprawach Europejski Trybunał Praw Człowieka w S. nieuprawnioną ingerencję w to świadczenie ( na niekorzyść ubezpieczonych - ich niewypłacanie lub pozbawienie) traktował jako naruszenie powołanego art. 1 Protokołu do Konwencji. Można tu przypomnieć, że w sprawach polskich jednym z pierwszych wyroków w tym zakresie był wyrok w sprawie W. przeciwko Polsce z 4 listopada 2008 r., skarga nr (...) ( niewypłacanie prawidłowo przyznanego świadczenia przez wojskowe biuro emerytalne), a szczególnie istotnym okazał się być wyrok Trybunału z 15 września 2009 r. w sprawie M. przeciwko Polsce, skarga nr (...) ( przyznanie nieuprawnione emerytury wcześniejszej, a następnie jej odebranie), która jest traktowana przez sam Trybunał jako wzorzec do oceny zasadności odebrania prawa do świadczenia w wielu innych podobnych sprawach dotyczących odebrania prawa do emerytury: por. np.: wyroki Trybunału z 4 grudnia 2012 r. w sprawach: K. przeciwko Polsce, skarga nr (...); L. przeciwko Polsce, skarga nr (...); M. przeciwko Polsce, skarga nr (...); M. przeciwko Polsce, skarga (...); Świątek przeciwko Polsce, skarga nr (...); Szewc przeciwko Polsce, skarga (...); S. przeciwko Polsce, skarga nr (...) oraz wyroki Trybunału: z 4 marca 2013 r. w sprawach S. przeciwko Polsce; skarga nr (...); S. przeciwko Polsce, skarga (...). We wszystkich tych wyrokach stwierdzono naruszenie art. 1 Protokołu nr (...) do Konwencji.

Konsekwencją właśnie powyższego orzecznictwa Trybunału była właśnie zmiana ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych ustawą z dnia 10 lutego 2017 r. o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z dnia 3 kwietnia 2017 r poz. 715), w wyniku której ograniczono arbitralność organu rentowego w odbieraniu świadczeń choćby nawet wadliwe przyznanych. Istota wprowadzonych do art. 114 ustawy emerytalnej od 18 kwietnia 2017 r. zmian polegała między innymi na wprowadzeniu ograniczeń czasowych co do możliwości wzruszenia decyzji wydanych w sprawie świadczeń emerytalnych lub rentowych (art. 114 ust. 1e ustawy przewiduje okres 3,5 lub 10 lat w zależności od podstawy wznowienia). Szczególnie istotną zmianą w kontekście orzecznictwa Trybunału jest ograniczanie czasowe do wydania decyzji wznowieniowej w zakresie prawa do świadczeń, tj. ograniczenie okresu dopuszczalności jej wydania do 3 lat w przypadku, gdy przyznanie lub ustalenie wysokości świadczenia nastąpiło na skutek błędu organu rentownego (art. 114 ust. 1e. pkt 3. w zw. z art. 114 ust.1 pkt 6 ustawy). Nadto zgodnie z art. 114 ust. 1g. ustawy organ rentowy winien, nawet i w tym krótkim okresie, odstąpić od uchylenia lub zmiany takiej (przyznającej świadczenie na skutek błędu lub błędnej, zawyżonej wysokości), jeżeli uchylenie lub zmiana decyzji wiązałyby się z nadmiernym obciążeniem dla osoby zainteresowanej, ze względu na jej sytuację osobistą lub materialną, wiek, stan zdrowia lub inne szczególne okoliczności. Nie ulega wątpliwości, że te przesłanki zmierzają do zachowania zasady proporcjonalności, której niezachowanie było najczęstszą przyczyną stwierdzania przez Trybunał naruszenia art. 1 Protokołu nr (...). Przepisy aktualnej konstrukcji art.114 wznowienia uproszczonego w sprawach z zakresu ubezpieczeń nie tylko chronią ubezpieczonego przed arbitralnością, ale pozwalają też na naprawę różnego rodzaju wad lub uchybień organu zawinionych lub nie, które skutkowały obniżeniem świadczenia ubezpieczeniowego. W takim przypadku możliwość wznowienia zwłaszcza czasowego jej dopuszczalności została mocno poluzowana. O ile bowiem zgodnie z art. 114 ust. 1e. uchylenie lub zmiana decyzji, o której mowa w ust. 1, nie może nastąpić, jeżeli od dnia jej wydania upłynął okres:

1) 10 lat - w przypadkach określonych w ust. 1 pkt 2-4;

2) 5 lat - w przypadkach określonych w ust. 1 pkt 1 i 5;

3) 3 lat - w przypadku określonym w ust. 1 pkt 6.

O tyle wedle art. 114 ust.1f pkt 1. przepisu ust. 1e nie stosuje się w ogóle, jeżeli w wyniku uchylenia lub zmiany decyzji z przyczyn określonych w ust. 1 osoba zainteresowana nabędzie prawo do świadczenia lub świadczenie w wyższej wysokości. Już ta regulacja zanosząca w istocie czasowość wznowienia w trybie 114 na korzyść strony czyniłaby niezrozumiałym organicznie możliwości wznowienia postępowania na podstawie korzystnego wyroku Trybunału terminem 5 letnim z art. 146 k.p.a. Stosując nadto art. 114 ustawy emerytalnej również do wznowienia na korzyść strony nie można nie zauważyć, że regulacje z art. 145a i 146 k.p.a. dotyczy generalnie wszystkich spraw ( trudnego nawet do zamkniętego określenia szerokiego katalogu) rozpoznawanych w postępowaniu administracyjnym, a zastosowanie tegoż Kodeksu w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych w świetle art. 124 ustępuje procedurze ustawy emerytalnej. Zgodnie bowiem art. 124 w postępowaniu w sprawach o świadczenia określone w ustawie stosuje się przepisy Kodeksu postępowania administracyjnego, chyba że niniejsza ustawa stanowi inaczej. Trzeba też przypomnieć, iż Sąd Najwyższy w swoim orzecznictwie mocna akcentuje odrębność prawa ubezpieczeń społecznych jako odrębnej gałęzi prawa ( por. uzasadnienie uchwały SN 7 sędziów z dnia 21 kwietnia 2010 r. II UZP 1/10 (OSNP 2010 nr 21-22, poz. 267) , a zatem również w obrębie procedury koniecznym jest uwzględnienie specyfiki proceduralnej w tych sprawach wprowadzonej przez ustawodawcę z uwagi na podmiot postępowania w tych sprawach – jakim są ubezpieczeni.

Prawidłowa interpretacja odesłania z art. 124 ustawy emerytalnej w istotnym w niniejszej sprawie zakresie oznacza, iż o ile w sprawach administracyjnych zasadą będzie zastosowanie art. 145a do wznowienia postępowania na skutek orzeczenia Trybunału, to w sprawach ubezpieczeniowych zastosowanie tego przepisu następuje w zakresie w jakim nie jest możliwym urzeczywistnienie orzeczenia Trybunału w oparciu o regulację ustawy emerytalnej, a tym w szczególności w trybie art. 114 tejże ustawy.

Trzeba zaznaczyć, że ponowne ustalenie prawa do emerytury i renty w trybie art. 114 ustawy opiera się też po części na dominującym w orzecznictwie poglądzie, że decyzja rentowa nie ma przymiotu powagi rzeczy osądzonej (por.. wyroki SN: z dnia 16 września 2009 r., I UK 121/09, LEX nr 537030; z dnia z dnia 12 stycznia 2001 r., II UKN 182/00, OSNAPiUS 2002, nr 17, poz. 419 i z dnia 30 listopada 2000 r., II UKN 79/00, OSNAPiUS 2002, nr 13, poz. 317 oraz postanowienie SN z dnia 24 marca 2003 r., II UK 393/02, OSNPUSiSP 2004, nr 9, poz. 163), co oznacza, że np. organ rentowy może podważyć swoją błędną decyzję przyznającą świadczenie "nabyte", pomimo niespełnienia ustawowych warunków powstania uprawnień do emerytury lub renty, a zainteresowany ponownie wystąpić z wnioskiem o to samo świadczenie, którego poprzednio mu odmówiono, jeżeli powołano się na nowe dowody lub ujawniono okoliczności istniejące przed wydaniem decyzji mające wpływ na ustalenie uprawnień ubezpieczeniowych. W razie złożenia odwołania od decyzji organu rentowego wydanej w trybie art. 114 ust. 1 u.e.r.f.u.s., nie obowiązuje prekluzja dowodowa, ograniczająca możliwość zgłaszania wniosków dowodowych do etapu postępowania administracyjnego poprzedzającego wydanie tejże decyzji. Ubezpieczony może zatem także w postępowaniu sądowym powoływać się na nowe okoliczności oraz dowody uzasadniające wznowienie postępowania w trybie tego przepisu i rzutujące na jego prawo do wnioskowanego świadczenia.

W orzecznictwie ukształtowanym na gruncie art. 114 ustawy podstawę do wznowienia postępowania w tym trybie stanowić może :

⚫

powoływanie przez ubezpieczonego się na nowe okoliczności oraz dowody uzasadniające wznowienie postępowania w trybie tego przepisu i rzutujące na jego prawo do wnioskowanego świadczenia ( wyrok SN z 18.04.2018 r., III UK 53/17 ,LEX nr 2515713). Z nowych dowodów muszą oczywiście wynikać nie jakiekolwiek nieuwzględnione wcześniej okoliczności, ale okoliczności mające wpływ na prawo do świadczeń lub ich wysokość, tzn. za nowymi dowodami musi stać potencjalna możliwość dokonania innych, mających istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia ustaleń faktycznych niż te, które weszły do podstawy faktycznej wyroku, przesądzając o oddaleniu odwołania ( por. wyrok SN z dnia 19 października 2017 r., II UK 454/16, LEX nr 2408322, i wyrok SA w Katowicach z dnia 21 czerwca 2018 r., III AUa 523/18, LEX nr 2522666);

⚫

błędna wykładnia przepisów prawa przez organ rentowy w wyniku błędnej (ze strony organu rentowego) wykładni przepisów prawa lub błędnego zastosowania przepisów prawa do prawidłowo ustalonego stanu faktycznego, doprowadziły do pozbawienia jednostki możliwości faktycznego korzystania z przysługujących jej z mocy samego prawa świadczeń emerytalnych (wyrok z 3.10.2017 r., I UK 398/16 ,LEX nr 2401084);

⚫

błędne stwierdzenie przez organ spełnienia przez ubezpieczonego przesłanek prawa do świadczenia, których w istocie nie spełniał ( wyrok SN z 4.10.2006 r., II UK 30/06 ,OSNP 2007/19–20, poz. 289);

⚫

przed wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z dnia 28 lutego 2012 r. (Dz.U. z 2012 r., poz. 251) eliminującym z polskiego porządku prawnego art. 114 ust.1a ustawy podstawę wznowienia w trybie art. 114 stanowiła nawet ponowna ocenę tych samych dowodów (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 18 maja 2010 r., III UK 2/10, OSNP 2011 nr 21-22, poz. 278, z dnia 7 maja 2009 r., III UK 96/08, niepublikowany). W latach wcześniejszych organ rentowy praktykę wznowienia postępowania w oparciu o ponowną ocenę tych samych dowodów stosował nawet przed wprowadzaniem formalnej niekonstytucyjnej normy z art. 114 ust.1a ustawy – do czasu wykluczenia dopuszczalności takiej praktyki uchwałą SN 7 sędziów z dnia 5 czerwca 2003 r. III UZP 5/03 (OSNP 2003/18/442) .

W świetle tego co powyżej, rodzi się uzasadnione pytanie - dlaczego orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego miałyby być gorzej traktowane niż szereg okoliczności, wyżej wskazanych które uzasadniają wznowienie w trybie art. 114 ustawy, skoro jednym z celów tego przypisu jest umożliwienie uwzględnienia sytuacji ubezpieczonego zgodnie z rzeczywistym stanem faktycznym lub prawnym. Byłoby wręcz rzeczą nielogiczną, aby w sprawach ubezpieczeniowych ustawodawca przyznał prawo do wznowienia ( wzruszenia prawomocnej decyzji) w oparciu o relatywnie mniej ważkie zdarzania, a jednocześnie odmawiał tego prawa w przypadku generalnego zakwestionowania danej normy przez Sąd Konstytucyjny, bowiem normy postępowania administracyjnego przewidują ograniczenie czasowe 5 lat ( art 146 §1 k.p.a.) na uchylenie decyzji od dnia doręczenia ( ogłoszenie decyzji) - co z reguły uniemożliwi lub utrudni osobie ubezpieczonej skorzystanie z korzystnego dla niej orzeczenia Trybunału.

Z tych przyczyn Sąd Apelacyjny stoi na stanowisku, iż wyrok Trybunału Konstytucyjnego korzystny dla ubezpieczonego może stanowić okoliczność uzasadniającą wznowienie postępowania co do ponownego ustalenia wysokości świadczenia w oparciu o art. 114 ustawy emerytalnej.

Konsekwencją stosowania art. 114 ustawy emertytalnej również w przypadku wydania orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego korzystnego dla ubezpieczonego jest to, że skutki wznowienia w zakresie, w jakim ubezpieczony odzyska utracone wobec niekonstytucyjnej normy świadczenie ( jego część) muszą się mieścić również w ustawie emerytalnej, o ile oczywiście ustawodawca nie zdecyduje się uczynić tego w trybie nowej ustawy wykonującej orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego, co jednak nie zawsze musi mieć miejsce.

W sytuacji zatem braku odrębnej - jak ma to miejsce dotychczas - regulacji sytuacji prawnej kobiet ur. w (...)r., których dotyczy wyrok TK, do ich sytuacji w razie wznowienia postępowania w trybie art. 114 ustawy, zastosowanie ma art. 133, co oznacza, iż ponowne ustalenie świadczenia z zastosowaniem wyroku Trybunału może prowadzić do ewentualnego wyrównania świadczenia ( jeżeli jego ustalenie z uwzględnieniem wyroku TK okaże się to korzystniejsze) za okres nie dłuży niż 3 lata od miesiące zgłoszenia wniosku o przeliczenie świadczenia w zw. z orzeczeniem TK.

Przedstawione wyżej stanowisko co do zastosowania przepisu art. 114 ustawy z 17 grudnia 1998 r. do przeliczenia emerytury kobiet urodzonych w (...) r. wyraził też Sąd Apelacyjny w Białymstoku w sprawie III AUa 683/19, a także III AUa 631/19. Sąd Apelacyjny w składzie rozpoznającym niniejszą sprawę pogląd ten podziela.

Reasumując Sąd Apelacyjny jest zdania, że ewentualne wdrożenie wyroku Trybunału Konstytucyjnego w stosunku do ubezpieczonej może nastąpić poprzez przeliczenie jej świadczenia w trybie art. 114 ust.1 pkt 1 ustawy emerytalnej, jeżeli ustalenie jej wysokości z uwzględnieniem wyroku TK z 6 marca 2019 r. okaże się korzystniejsze.

Mając powyższe na uwadze na mocy art. 386 § 1 kpc Sąd zmienił zaskarżony wyrok zobowiązując organ rentowy do rozpoznania wniosku o przeliczenie emerytury w związku z wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z 6 marca 2019 r. w trybie art. 114 ust.1 pkt 1 ustawy emerytalnej.

(...) A. D. E. Z.