Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 12 grudnia 2019 roku

Sąd Okręgowy w Lublinie II Wydział Cywilny Odwoławczy

w składzie:

Przewodniczący Sędzia Sądu Okręgowego Dariusz Iskra (sprawozdawca)

Sędziowie: Sędzia Sądu Okręgowego Anna Podolska-Kojtych

Sędzia Sądu Rejonowego Anna Wołucka-Ławnikowicz

(delegowana)

Protokolant Sekretarz sądowy Katarzyna Szumiło-Lesiak

po rozpoznaniu w dniu 12 grudnia 2019 roku w Lublinie, na rozprawie

sprawy z powództwa B. M.

przeciwko Towarzystwu (...) Spółce Akcyjnej z siedzibą w W.

o zapłatę kwoty 18000 zł z odsetkami ustawowymi za opóźnienie od dnia 16 maja 2017 roku do dnia zapłaty

na skutek apelacji pozwanego od wyroku Sądu Rejonowego Lublin-Wschód w Lublinie z siedzibą w Świdniku z dnia 7 września 2018 roku, w sprawie I C 2147/17

I. zmienia częściowo zaskarżony wyrok:

1) w punkcie I w ten sposób, że zasądzoną od Towarzystwa (...) Spółki Akcyjnej z siedzibą w W. na rzecz B. M. kwotę 18000 zł (osiemnaście tysięcy złotych) z odsetkami ustawowymi za opóźnienie od dnia 16 maja 2017 roku do dnia zapłaty obniża do kwoty 10000 zł (dziesięć tysięcy złotych) z odsetkami ustawowymi za opóźnienie od dnia 16 maja 2017 roku do dnia zapłaty i oddala powództwo w części obejmującej żądanie zasądzenia kwoty 8000 zł (osiem tysięcy złotych) z odsetkami ustawowymi za opóźnienie od dnia 16 maja 2017 roku do dnia zapłaty,

2) w punkcie II w ten sposób, że zasądzoną od Towarzystwa (...) Spółki Akcyjnej z siedzibą w W. kwotę 4840,90 zł (cztery tysiące osiemset czterdzieści złotych dziewięćdziesiąt groszy) tytułem zwrotu kosztów procesu obniża do kwoty 1122,96 zł (tysiąc sto dwadzieścia dwa złote dziewięćdziesiąt sześć groszy),

3) w punkcie III w ten sposób, że nakazuje pobrać na rzecz Skarbu Państwa – Sądu Rejonowego Lublin-Wschód w Lublinie z siedzibą w Świdniku:

a) od B. M. kwotę 261 zł (dwieście sześćdziesiąt jeden złotych) tytułem nieuiszczonych wydatków,

b) od Towarzystwa (...) Spółki Akcyjnej z siedzibą w W. kwotę 332,19 zł (trzysta trzydzieści dwa złote dziewiętnaście groszy) tytułem nieuiszczonych wydatków;

II. oddala apelację w pozostałej części;

III. zasądza od B. M. na rzecz Towarzystwa (...) Spółki Akcyjnej z siedzibą w W. kwotę 996,53 zł (dziewięćset dziewięćdziesiąt sześć złotych pięćdziesiąt trzy grosze) tytułem zwrotu kosztów postępowania odwoławczego.

Anna Podolska-Kojtych Dariusz Iskra Anna Wołucka-Ławnikowicz

Sygn. akt II Ca 1069/18

UZASADNIENIE

W pozwie z dnia 6 czerwca 2017 roku, złożonym do Sądu Rejonowego Lublin-Wschód w Lublinie z siedzibą w Świdniku w dniu 19 czerwca 2017 roku, B. M., reprezentowana przez pełnomocnika, wniosła o zasądzenie od Towarzystwa (...) Spółki Akcyjnej z siedzibą w W. kwoty 18000 zł z odsetkami ustawowymi za opóźnienie od dnia 16 maja 2017 roku do dnia zapłaty tytułem „częściowego zadośćuczynienia za krzywdę doznaną na skutek zdarzenia z dnia 03.08.2015 r.” oraz o zasądzenie od pozwanego na rzecz powódki kosztów procesu, w tym kosztów zastępstwa procesowego w kwocie 3600 zł i opłaty skarbowej od pełnomocnictwa w kwocie 17 zł.

W uzasadnieniu pozwu powódka wskazała między innymi, że w dniu 3 sierpnia 2016 roku w J. miał miejsce wypadek, w wyniku którego powódka, będąc pasażerem samochodu osobowego w wyniku zderzenia z motocyklem doznała urazu. W następstwie zderzenia samochód, którym poruszała się powódka, wpadł do rowu.

Powódka wskazała, że w wyniku wypadku doznała obrażeń kręgosłupa szyjnego, stłuczenia klatki piersiowej oraz ogólnego potłuczenia.

Powódka wskazała również, że wypłacona dotychczas przez pozwanego kwota 2000 zł tytułem zadośćuczynienia jest rażąco zaniżona i nie łagodzi doznanych przez powódkę cierpień (k. 2-8).

*

W odpowiedzi na pozew pozwany, reprezentowany przez pełnomocnika, wniósł o oddalenie powództwa i zasądzenie od powódki na swoja rzecz zwrotu kosztów postępowania, w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych oraz kwoty 17 zł tytułem opłaty skarbowej od pełnomocnictwa (k. 42-47).

*

Wyrokiem z dnia 7 września 2018 roku Sąd Rejonowy Lublin-Wschód w Lublinie:

I. zasądził od Towarzystwa (...) Spółki Akcyjnej z siedzibą w W. na rzecz B. M. kwotę 18000 zł z odsetkami ustawowymi za opóźnienie od dnia 16 maja 2017 roku do dnia zapłaty;

II. zasądził od Towarzystwa (...) Spółki Akcyjnej z siedzibą w W. na rzecz B. M. kwotę 4840,90 zł tytułem kosztów procesu;

III. nakazał pobrać od Towarzystwa (...) Spółki Akcyjnej z siedzibą w W. na rzecz Skarbu Państwa – Sądu Rejonowego Lublin-Wschód w Lublinie z siedzibą w Świdniku kwotę 593,19 zł tytułem wydatków postępowania wyłożonych tymczasowo przez Skarb Państwa;

IV. nakazał zwrócić B. M. ze Skarbu Państwa – Sądu Rejonowego Lublin-Wschód w Lublinie z siedzibą w Świdniku kwotę 676,10 zł tytułem niewykorzystanej części zaliczki na wydatki postępowania (k. 172-172v).

W uzasadnieniu wyroku Sąd Rejonowy ustalił, że w dniu 3 sierpnia 2015 roku w miejscowości J. doszło do wypadku, w którym kierujący motocyklem potrącił rowerzystę prawidłowo przejeżdżającego przez przejazd dla rowerów, a następnie stracił panowanie nad prowadzonym pojazdem. W wyniku wypadku jadący z naprzeciwka pojazd, chcąc uniknąć zderzenia i najechania na leżącego na jezdni rowerzystę, wjechał do rowu. Pojazdem tym kierował mąż B. M., a powódka jechała z nim, jako pasażerka na przednim siedzeniu, mając zapięte pasy bezpieczeństwa.

Sąd Rejonowy ustalił, że po opisanym zdarzeniu B. M. została przewieziona przez pogotowie ratunkowe do I. Przyjęć SPSK nr 1 w L.. U powódki zdiagnozowano skręcenie kręgosłupa szyjnego oraz stłuczenie klatki piersiowej. Wykonano RTG klatki piersiowej oraz kręgosłupa, stwierdzono wydolny układ krążenia. Badanie EKG stwierdziło brak cech niedokrwienia. Powódkę wypisano do domu z zaleceniem kontroli w poradni chirurgicznej za dwa dni.

Sąd Rejonowy ustalił, że powódka prowadziła dalsze leczenie w poradni chirurgicznej. W dniu 10 sierpnia 2015 roku u powódki wykonano RTG skośne żeber strony lewej, które nie wykazało zmian patologicznych. W dniu 20 sierpnia 2015 roku odnotowano krwiak resorbujący się, ból kręgosłupa i lewej łopatki. Podczas dalszych wizyt w dniu 30 sierpnia 2015 roku i w dniu 11 września 2015 roku ponownie stwierdzono resorbujący się krwiak. W dniu 24 września 2015 roku pojawiło się zgrubienie w sutku w miejscu resorbującego się krwiaka. W dniu 29 października 2015 roku zlecono USG sutka lewego, w którym stwierdzono stan po urazie z dnia 3 sierpnia 2015 roku, piersi o budowie tłuszczowej, w piersi lewej w kwadracie dolno-przyśrodkowym obecne dość liczne torbiele o wymiarach 4-5 mm. Stwierdzono brak obecności zmian ogniskowych piersi prawej, a doły pachowe bez cech patologicznych i powiększania się węzłów chłonnych. Wskazano kontrolę mammograficzną. W dniu 21 grudnia 2015 roku wykonano badanie mammograficzne, stwierdzając brak zmian w sutkach.

Sąd Rejonowy ustalił, że podczas wizyty w dniu 8 stycznia 2016 roku stwierdzono, że pacjentka ma lęki, bóle głowy i została skierowana do psychiatry, a leczenie chirurgiczne zakończono.

Sąd Rejonowy ustalił, że powódka odbyła także wizytę w „poradni POZ” w dniu 6 października 2015 roku, gdzie stwierdzono stan po urazie kręgosłupa szyjnego i klatki piersiowej po wypadku z dnia 3 sierpnia 2015 roku, zalecono kontrolę w poradni specjalistycznej, leczenie prowadzono kołnierzem ortopedycznym.

Sąd Rejonowy ustalił, że w wyniku wypadku powódka podjęła także leczenie psychiatryczne.

Sąd Rejonowy ustalił, że w związku z wypadkiem w dniu 3 sierpnia 2015 roku powódka doznała trwałego uszczerbku na zdrowiu z powodu stłuczenia sutka oraz dystorsji kręgosłupa szyjnego w łącznej wysokości 3%. Stłuczenie sutka sprowadziło trwały uszczerbek na zdrowiu w wysokości 2%. Na ten uszczerbek składa się wyczuwalne w badaniu zgrubienie w przyśrodkowym kwadracie górnym sutka lewego, a to wymaga stałej, przynajmniej raz na pół roku, kontroli lekarskiej oraz przynajmniej raz do roku wykonania mammografii w celu różnicowania tego zgrubienia od innego stanu chorobowego, oraz konfliktu piesi lewej ze stanikiem. Dystorsja kręgosłupa szyjnego sprowadziła trwały uszczerbek na zdrowiu w wysokości 1%.

Sąd Rejonowy ustalił, że u powódki uraz nałożył się niewątpliwie na zmiany zwyrodnieniowe kręgosłupa związane z normalnym procesem starzenia się. Uraz jedynie zaostrzył stwierdzone u powódki dolegliwości w postaci niewielkiego ograniczenia ruchowego oraz dolegliwości bólowych, zwłaszcza po przeciążeniu oraz zmianach pogodowych.

Sąd Rejonowy ustalił, że uraz spowodował u powódki cierpienia średniego stopnia, które trwały około 2-3 tygodnie i były spowodowane koniecznością noszenia kołnierza ortopedycznego oraz okresem wchłaniania się rozległego krwiaka piersi. Powódka nie była obłożnie chora, mogła poruszać się. Po okresie 2-3 tygodni cierpienia miały natężenie małe i utrzymywały się do zakończenia leczenia, czyli przez czas dalszych trzech miesięcy. Po tym czasie dolegliwości zmniejszyły się do zgłaszanych przez powódkę obecnie, to jest marznięcia sutka lewego, konfliktu ze stanikiem piersi lewej oraz okresowych dolegliwości bólowych kręgosłupa szyjnego przy zmianach pogodowych lub po przeciążeniu. Obecny stan zdrowia powódki można określić jako dobry. Proces leczenia został zakończony. Przebieg leczenia był typowy dla tego rodzaju uszkodzeń. Obecnie u powódki brak wskazań do dodatkowego leczenia ukierunkowanego na kręgosłup szyjny.

Sąd Rejonowy ustalił, że po przebytym wypadku u powódki wystąpiły czynnościowe zaburzenia psychiczne o obrazie tradycyjnie rozumianego kręgu nerwicowego. W poradni psychiatrycznej, gdzie podjęła leczenie po wypadku, zdiagnozowano u powódki zaburzenia adaptacyjne z elementami zespołu stresu pourazowego.

Sąd Rejonowy ustalił, że powódka nie wymaga obecnie od strony psychiatrycznej pomocy innych osób w codziennym życiu i jest zdolna do samodzielnej egzystencji. Jej zaburzenia emocjonalne nie ograniczały zdolności do zatrudnienia, choć w dacie wypadku powódka była na rencie z powodów kardiologicznych.

Sąd Rejonowy ustalił, że pozwany przyznał powódce świadczenie z tytułu zadośćuczynienia w kwocie 2000 zł za uszkodzenie ciała i rozstrój zdrowia doznany podczas wypadku komunikacyjnego z dnia 3 sierpnia 2015 rok. Ubezpieczyciel wypłacił B. M. kwotę 2000 zł tytułem zadośćuczynienia za doznaną krzywdę.

Sąd Rejonowy wskazał dowody, na podstawie których dokonał ustaleń faktycznych, oraz przedstawił swoje stanowisko w zakresie oceny dowodów.

Sąd Rejonowy przytoczył treść przepisów art. 822 § 1 k.c., art. 444 § 1 k.c., art. 445 § 1 k.c. oraz art. 34 ust. 1 i art. 35 ustawy z dnia 22 marca 2003 roku o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych (Dz. U. z 2019 roku, poz. 2214 – tekst jednolity) i wskazał, że jest poza sporem, iż sprawca wypadku z dnia 3 sierpnia 2015 roku, który ponosi odpowiedzialność za skutki zdarzenia, posiadał w dacie zdarzenia polisę w Towarzystwie (...) Spółce Akcyjnej z siedzibą w W..

Sąd Rejonowy uznał, że zgłoszone przez powódkę żądanie jest uzasadnione. Zadośćuczynienie w łącznej kwocie 20000 zł jest adekwatne do rozmiaru ujemnych następstw wypadku, przebytych cierpień, jak i zmiany sytuacji życiowej powódki w wyniku problemów zdrowotnych oraz jego skutków.

Sąd Rejonowy wskazał, że żądanie powódki zasądzenia odsetek ustawowych z tytułu opóźnienia w zapłacie zadośćuczynienia znajduje swoje uzasadnienie w przepisach („normie”) art. 481 § 1 i 2 k.c. w zw. z art. 455 k.c. i w zw. z art. 14 ust. 1 ustawy dnia 22 marca 2003 roku o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych.

Jako podstawę prawną rozstrzygnięcia o kosztach procesu Sąd Rejonowy wskazał przepisy art. 98 § 1 i 3 k.p.c. oraz art. 99 k.p.c., zaś rozstrzygnięcia o nieuiszczonych wydatkach przepisy art. 83 i art. 113 ust. 1 ustawy z dnia 28 lipca 2005 roku o kosztach sądowych w sprawach cywilnych.

*

Od wyroku Sądu Rejonowego Lublin-Wschód w Lublinie z siedzibą w Świdniku z dnia 7 września 2018 roku apelację wniósł pozwany, wskazując, że zaskarża ten wyrok w zakresie:

„1. zasądzającym od pozwanego na rzecz powódki (w pkt I wyroku) zadośćuczynienie ponad kwotę w wysokości 6 000 zł wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie od dnia 16.05.2017 r. do dnia zapłaty;

2. rozstrzygającym o kosztach procesu tj. pkt II i III wyroku”.

Pozwany zarzucił:

„naruszenie przepisów prawa procesowego mające istotny wpływ na wynik sprawy, tj.

1. art. 233 § 1 k.p.c. poprzez brak wszechstronnego rozważenia zebranego w sprawie materiału dowodowego oraz przekroczenie granic swobodnej oceny dowodów polegającej na przyjęciu, iż poprzez brak wszechstronnego rozważenia materiału dowodowego z pominięciem jego istotnej części, przekroczenie swobodnej oceny dowodów, przeprowadzanych w tej sprawie, dokonanej wbrew zasadom logiki i doświadczenia życiowego, polegającej na błędnej ocenie wysokości krzywdy zarówno na etapie subsumpcji, jak i wyrokowania oraz błędnym przyjęciu, że odpowiednią kwotą za uszczerbek na zdrowiu jest kwota 20 000 zł (łącznie z wypłaconą kwotą 2 000 zł w toku postępowania likwidacyjnego), jak również nie uwzględnienie okoliczności, iż część dolegliwości bólowych powódki związana była z samoistnymi zmianami chorobowymi, tj. zmianami zwyrodnieniowymi, a w konsekwencji zasądzenie na rzecz powódki tytułem zadośćuczynienia kwoty rażąco wygórowanej.

Zważyć bowiem należy, że w zgodnie z opinią biegłego z zakresu chirurgii ogólnej, chirurgii urazowej, chirurgii urazowej-ortopedycznej dr n. med. K. K., u powódki uraz nałożył się na zmiany zwyrodnieniowe kręgosłupa związane z normalnym procesem starzenia się, występujące dolegliwości bólowe cechowały się niewielkim nasileniem, odczuwanym zwłaszcza po przeciążeniu oraz zmianach pogody. Z badania USG sutka lewego wynika brak obecności zmian ogniskowych piersi prawej, doły pachowe bez cech patologicznych i powiększenia węzłów chłonnych. Ponadto biegły stwierdził, że obecny stan zdrowia powódki jest dobry, brak jest wskazań do dodatkowego leczenia ukierunkowanego na kręgosłup szyjny, jak również, iż proces leczenia został zakończony. Zgodnie z opinią biegłego w zakresie psychiatrii specjalisty psychiatry M. M., u powódki ze względu na postępującą readaptację obecnie nie występują wskazania do farmakoterapii lub psychoterapii, występujące zaburzenia ustąpiły i w ocenie biegłego nie należy spodziewać się nawrotu objawów, nie występują cechy dezorganizacji funkcjonowania, powódka obecnie nie wymaga od strony psychiatrycznej pomocy osób drugich w codziennym życiu, jest zdolna do samodzielnej egzystencji, nie obserwuje się klinicznych symptomów organicznych uszkodzeń ośrodkowego układu nerwowego, nie występują cechy charakteropatyczne ani otępienie. W związku z powyższym w ocenie pozwanego, Sąd błędnie ustalił stan faktyczny, bowiem nie rozważył wszechstronnie materiału dowodowego zgromadzonego w niniejszym postępowaniu i błędnie ocenił wysokość krzywdy doznanej przez powódki, skutkiem czego nieprawidłowo ustalił wysokość należnego powódce zadośćuczynienia oraz błędnie zakwalifikował koszty leczenie jako mające związek ze zdarzeniem z dnia 3.08.20015 r..

2. art. 232 k.p.c. w zw. z art. 6 k.c. poprzez jego błędną wykładnię polegającą na przyjęciu, iż powód wypełnił zobowiązanie wynikające z przywołanych przepisów, tj. udowodnił fakty jak i okoliczności, które podnosił w ramach przedmiotowego postępowania pomimo kwestionowania tych faktów, okoliczności oraz twierdzeń przez pozwanego.

naruszenie prawa materialnego, tj.

3. art. 445 k.c. poprzez błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie polegające na przyjęciu, że kwota bazowa zadośćuczynienia zasądzona na rzecz powódki, tj. kwota 20 000 zł jest odpowiednia w rozumieniu tego przepisu, i tym samym zasądzanie na rzecz powódki kwoty 18 000 zł (pomniejszonej o
2 000 zł wypłacone w toku postępowania likwidacyjnego), podczas gdy zadośćuczynienie ponad kwotę 6 000 zł (plus 2 000 zł tytułem zadośćuczynienia wypłacone w toku postępowania likwidacyjnego) stanowi kwotę zawyżoną z uwagi na fakt niewielkich rozmiarów doznanej przez powódkę krzywdy;

4. art. 361 k.c. poprzez jego niezastosowanie w odniesieniu do zadośćuczynienia, a w konsekwencji zasądzenie od pozwanego na rzecz powódki tytułem zadośćuczynienia kwoty 18 000 zł, tj. kwoty rażąco wygórowanej, podczas, gdy część następstw związanych z krzywdą powódki, tj. zwiększenie odczuwanych dolegliwości bólowych, z uwagi na okoliczność, iż uraz nałożył się na zmiany zwyrodnieniowe kręgosłupa związane z normalnym procesem starzenia się.

Zasądzenie od pozwanego na rzecz powódki tytułem zadośćuczynienia kwoty 18 000 zł, w odniesieniu do całokształtu zebranego materiału dowodowego nie było uzasadnione, w szczególności biorąc pod uwagę opinię biegłego z zakresu chirurgii ogólnej, chirurgii urazowej, chirurgii urazowej-ortopedycznej dr n. med. K. K., u powódki uraz nałożył się na zmiany zwyrodnieniowe kręgosłupa związane z normalnym procesem starzenia się, występujące dolegliwości bólowe cechowały się niewielkim nasileniem, odczuwanym zwłaszcza po przeciążeniu oraz zmianach pogody, jak również obecny stan zdrowia powódki, który jest dobry, brak jest wskazań do dodatkowego leczenia ukierunkowanego na kręgosłup szyjny, jak również, iż proces leczenia został zakończony, oraz opinię biegłego w zakresie psychiatrii specjalisty psychiatry M. M., u powódki nie występują wskazania do farmakoterapii lub psychoterapii, występujące zaburzenia ustąpiły i w ocenie biegłego nie należy spodziewać się nawrotu objawów, powódka nie wymaga pomocy osób drugich w codziennym życiu, nie obserwuje się klinicznych symptomów organicznych uszkodzeń ośrodkowego układu nerwowego, nie występują cechy charakteropatyczne ani otępienie. Co istotne Sąd meriti w ustalając sumę należnego powódce zadośćuczynienia, nie uwzględnił długotrwałości i intensywności ujemnych skutków przedmiotowego zdarzenia, dolegliwości bólowe odczuwane przez powódkę po wypadku trwały 2-3 tygodnie, powódka nie była chorą obłożenie, mogła się poruszać, po tym okresie cierpienia miały natężenie małe i utrzymywały się przez 3 miesiące. Niemniej należy podkreślić, że zgodnie ze stanowiskiem judykatury, przy ustalaniu wysokości należnego zadośćuczynienia należy brać pod uwagę m.in. rozmiar doznanej krzywdy tj. rodzaj, charakter, długotrwałości cierpień fizycznych, ich intensywności i nieodwracalności ich skutków. Zatem Sąd ustalając wysokość zadośćuczynienia pomijając istotną w ocenie pozwanego cześć przedmiotowej opinii biegłego dr n. med. K. K. nieprawidłowo ustalił kwotę zadośćuczynienia przysługującą powódce”.

Pozwany wniósł o „zmianę zaskarżonego wyroku w części i rozstrzygnięcie co do istoty sprawy poprzez oddalenie powództwa w części o zapłatę zadośćuczynienia ponad kwotę 6 000 zł z odsetkami ustawowymi za opóźnienie od dnia 16.05.2017 r. do dnia zapłaty”, a także o „zmianę zaskarżonego wyroku w części rozstrzygającej o kosztach procesu stosownie do wyniku postępowania odwoławczego oraz o zasądzenie od powódki na rzecz pozwanego zwrotu kosztów procesu za obie instancje, w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm prawem przepisanych”1.

÷

W odpowiedzi na apelację B. M., reprezentowana przez pełnomocnika, wniosła o oddalenie apelacji w całości i zasądzenie od pozwanego na rzecz powódki kosztów postępowania apelacyjnego, w tym kosztów zastępstwa procesowego za drugą instancję według norm przepisanych (k. 218-225).

Na rozprawie apelacyjnej pełnomocnik powódki wnosił o oddalenie apelacji (k. 237v).

*

Sąd Okręgowy zważył co następuje:

Apelacja pozwanego jest w przeważającej części zasadna, chociaż tylko jeden z podniesionych w niej zarzutów jest trafny.

Na wstępie należy wskazać, że do rozpoznania zażalenia miały zastosowanie przepisy Kodeksu postępowania cywilnego w brzmieniu sprzed wejścia w życie ustawy z dnia z dnia 4 lipca 2019 roku o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2019 r. poz. 1469).

Przepis art. 9 ust. 4 ustawy z dnia 4 lipca 2019 roku stanowi, że do rozpoznania środków odwoławczych wniesionych i nierozpoznanych przed dniem wejścia w życie niniejszej ustawy stosuje się przepisy ustawy zmienianej w art. 1, w brzmieniu dotychczasowym.

÷

Przystępując do oceny zarzutów apelacji należy wskazać, że Sąd Rejonowy dokonał prawidłowych ustaleń w zakresie okoliczności faktycznych, które są istotne dla rozstrzygnięcia, a zarazem wystarczające do rozpoznania apelacji. Sąd Rejonowy dokonał również prawidłowej oceny zebranego w sprawie materiału dowodowego. Ponowne szczegółowe przytaczanie tych ustaleń oraz rozważań w zakresie oceny dowodów jest zbędne.

Przed zajęciem stanowiska co do zarzutów apelacji dotyczących stosowania i wykładni przepisów prawa materialnego należy dodatkowo wyjaśnić podstawę prawną rozstrzygnięcia, ponieważ podstawa ta została wskazana przez Sąd pierwszej instancji w sposób niepełny.

Rodzaj okoliczności faktycznych przytoczonych przez powódkę na uzasadnienie swojego żądania jednoznacznie wskazuje, że powódka nie dochodzą od pozwanego zadośćuczynienia za krzywdę wyrządzoną jej przez pozwanego czynem niedozwolonym, lecz świadczenia ubezpieczeniowego wynikającego z umowy ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych, zawartej przez posiadacza motocykla, którego kierowca doprowadził w dniu 3 sierpnia 2015 roku do zderzenia tego pojazdu z rowerem, w wyniku czego mąż powódki, chcąc uniknąć najechania na leżącego na jezdni motocyklistę wjechał do rowu.

Oczywiste jest, że pozwany ubezpieczyciel nie ponosi względem powódki odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną czynem niedozwolonym, a jedynie odpowiedzialność ubezpieczeniową wynikającą z umowy ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej.

Umowa ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej posiadacza pojazdu, którym kierował w chwili wypadku w dniu 3 sierpnia 2015 roku sprawca tego wypadku, podlega przede wszystkim przepisom ustawy z dnia 22 marca 2003 roku o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych (Dz. U. z 2019 roku, poz. 2214 – tekst jednolity) oraz przepisom Kodeksu cywilnego.

Przepis art. 822 § 1 k.c. stanowi, że przez umowę ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej ubezpieczyciel zobowiązuje się do zapłacenia określonego w umowie odszkodowania za szkody wyrządzone osobom trzecim, wobec których odpowiedzialność za szkodę ponosi ubezpieczający albo ubezpieczony.

Przepis art. 822 § 3 k.c. stanowi, że jeżeli strony nie umówiły się inaczej, umowa ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej obejmuje szkody, o jakich mowa w § 1, będące następstwem przewidzianego w umowie zdarzenia, które miało miejsce w okresie ubezpieczenia.

Przepis art. 822 § 4 k.c. stanowi, że uprawniony do odszkodowania w związku ze zdarzeniem objętym umową ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej może dochodzić roszczenia bezpośrednio od ubezpieczyciela (podobnie przepis art. 19 ust. 1 ustawy z dnia 22 marca 2003 roku).

Przepis art. 34 ust. 1 ustawy z dnia 22 marca 2003 roku, stanowi, że z ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych przysługuje odszkodowanie, jeżeli posiadacz lub kierujący pojazdem mechanicznym są obowiązani do odszkodowania za wyrządzoną w związku z ruchem tego pojazdu szkodę, będącą następstwem śmierci, uszkodzenia ciała, rozstroju zdrowia bądź też utraty, zniszczenia lub uszkodzenia mienia.

Przepis art. 35 ustawy z dnia 22 marca 2003 roku stanowi, że ubezpieczeniem OC posiadaczy pojazdów mechanicznych jest objęta odpowiedzialność cywilna każdej osoby, która kierując pojazdem mechanicznym w okresie trwania odpowiedzialności ubezpieczeniowej, wyrządziła szkodę w związku z ruchem tego pojazdu.

O tym kiedy posiadacz lub kierujący pojazdem mechanicznym są obowiązani do odszkodowania za wyrządzoną w związku z ruchem tego pojazdu szkodę decydują przepisy Kodeksu cywilnego, a w szczególności przepisy art. 436 § 1 k.c. w zw. z art. 435 k.c. lub przepisy art. 436 § 2 k.c. w zw. z art. 415 k.c.

W stanie faktycznym rozpoznawanej sprawy nie doszło do zderzenia się pojazdów, a zatem posiadacz pojazdu odpowiadał na zasadzie ryzyka na podstawie art. 436 § 1 k.c. w zw. z art. 435 k.c.

Przepis art. 36 ust. 1 zd. 1 ustawy z dnia 22 marca 2003 roku stanowi, że odszkodowanie ustala się i wypłaca w granicach odpowiedzialności cywilnej posiadacza lub kierującego pojazdem mechanicznym, najwyżej jednak do ustalonej w umowie ubezpieczenia sumy gwarancyjnej.

Sama zasada odpowiedzialności ubezpieczeniowej ubezpieczyciela za skutki wypadku z dnia 3 sierpnia 2015 roku nie budziła żadnych wątpliwości w rozpoznawanej sprawie. Należało jedynie dodatkowo wyjaśnić podstawę prawną tej odpowiedzialności, a tym samym rozstrzygnięcia Sądu.

÷

W rozpoznawanej sprawie doszło do naruszenia przepisów art. 36 ust. 1 zd. 1 ustawy z dnia 22 marca 2003 roku o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych w zw. z art. 445 § 1 k.c. przez częściowo niewłaściwe zastosowanie tych przepisów i zasądzenie świadczenia ubezpieczeniowego w wysokości wygórowanej, a więc nieadekwatnej do ustalonego stanu faktycznego.

Oczywiste jest, że określenie wysokości zadośćuczynienia za doznaną krzywdę, a tym samym świadczenia ubezpieczeniowego odpowiadającego takiemu zadośćuczynieniu, ma charakter ocenny, jednak wysokość świadczenia musi być utrzymana w rozsądnych granicach, adekwatnych do stanu sprawy.

Należy przyjąć, że wysokość przyznanego zadośćuczynienia powinna być znacząco wyższa w tych wszystkich wypadkach, w których zakres krzywdy będącej następstwem uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia jest znaczny, a więc w szczególności w wypadkach nieodwracalnych uszkodzeń ciała lub nieodwracalnego rozstroju zdrowia, rzutujących w istotnym stopniu na codzienne funkcjonowanie osoby fizycznej.

Inaczej należy podejść do tych wypadków, w których nie było trwałych następstw w zakresie uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia, zakres tych następstw był nieznaczny i nie miały istotnego wpływu na funkcjonowanie osoby fizycznej.

W stanie faktycznym rozpoznawanej sprawy okres dolegliwości powódki po wypadku nie był długi (2-3 tygodnie) i miały one średni stopień nasilenia. Nie doszło do uszkodzenia żadnych narządów ciała. Stan zdrowia fizycznego powódki nie wymagał zastosowania jakichkolwiek zabiegów medycznych, poza krótkotrwałym noszeniem kołnierza ortopedycznego.

Dolegliwości odcinka szyjnego kręgosłupa, które występowały u powódki po zakończeniu okresu leczenia, są następstwem samoistnych zmian zwyrodnieniowych, związanych w szczególności z wiekiem powódki.

Wbrew twierdzeniom powódki należy wskazać, że zdarzenie nie miało takiego wpływu na życie powódki po zakończeniu leczenia, na jaki wskazuje powódka w swoich wyjaśnieniach. Treść dowodów z opinii biegłych, w szczególności dowodu z opinii chirurga urazowego, zaprzecza twierdzeniom powódki co do tego, że na skutek obrażeń powstałych w wyniku wypadku powódka nie może wykonywać prac fizycznych. Sąd Rejonowy trafnie uznał opinie biegłych za wiarygodne i na ich podstawie dokonał przedstawionych w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku ustaleń faktycznych.

Niewątpliwie wypadek miał wpływ na sferę życia psychicznego powódki, co opisał biegły w swojej opinii. Zwrócić jedynie należy uwagę, że wątpliwości budzą dokonane w dokumentacji lekarskiej adnotacje o farmakoterapii lekami przeciwdepresyjnymi. O ile należy zgodzić się z ustaleniem, że taka farmakoterapia została powódce zalecona, to należy zwrócić uwagę, że z twierdzeń samej powódki wynikało, że nie zażywa leków antydepresyjnych, ponieważ, według twierdzeń powódki, wpływają one na pracę serca (k. 108).

Niezażywanie tych leków przez powódkę podaje w wątpliwość twierdzenia powódki co do zakresu występujących u niej zaburzeń reaktywnych związanych z wypadkiem i rzeczywistej potrzeby farmakoterapii.

Zwrócić należy jeszcze uwagę na wskazywane przez powódkę obawy związane z podróżowaniem. O ile taką sytuację można zrozumieć w okresie kilku miesięcy po wypadku, to – w świetle opinii biegłego psychiatry – w chwili obecnej zaburzenia reaktywne powódki ustąpiły i nie należy się spodziewać ich powrotu. Występujące obecnie symptomy lękowe ani nie uzasadniają pomocy psychiatrycznej innych osób, ani też nie mają wpływu na zdolność powódki do samodzielnej egzystencji.

Nie można również abstrahować od rzeczywistego zakresu korzystania przez powódkę z komunikacji samochodowej. W tym zakresie brak jest nawet twierdzeń powódki, które wskazywałyby jaka w okresie przed wypadkiem była częstotliwość korzystania przez nią z komunikacji samochodowej i z jakimi celami było to związane (na przykład: rekreacja, wyjazdy związane z życiem codziennym – zakupy, sprawy urzędowe, leczenie, i tym podobne), a ponadto jak potrzeby związane z korzystaniem z komunikacji samochodowej kształtowały się po wypadku. Dopiero znając te okoliczności można byłoby powiedzieć, czy obawy powódki związane z jazdą samochodem miały istotne znaczenie w jej codziennym funkcjonowaniu, czy też występowały w rzeczywistości incydentalnie, gdyż powódka nie korzystała często z takiej komunikacji i nie miała potrzeb, aby z niej korzystać.

Całokształt okoliczności faktycznych ustalonych przez Sąd Rejonowy i Okręgowy prowadzi do wniosku, że świadczenie należne powódce powinno wynosić 12000 zł, uwzględniając w tym kwotę wypłaconą powódce przez ubezpieczyciela przed wniesieniem pozwu.

Kwota ta jest całkowicie adekwatna do rozmiarów krzywdy powódki jest zbliżona do wysokość kwot zadośćuczynienia zasądzanych w zbliżonych stanach faktycznych.

W tym miejscu należy natomiast podkreślić, że w rozpoznawanej sprawie nie doszło do naruszenia przepisu art. 233 § 1 k.p.c. Powołany przepis jest przepisem proceduralnym dotyczącym oceny dowodów i nie stanowi w ogóle podstawy prawnej do określenia wysokości świadczeń cywilnoprawnych, w szczególności świadczeń ubezpieczeniowych, czy też odszkodowawczych.

Określając wysokość zadośćuczynienia za doznaną krzywdę w razie uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia sąd stosuje przepis art. 445 § 1 k.c., zaś określając wysokość świadczenia ubezpieczeniowego z umowy obowiązkowego ubezpieczenia OC, odpowiadającego takiemu zadośćuczynieniu, sąd stosuje przepisy art. 36 ust. 1 zd. 1 ustawy z dnia 22 marca 2003 roku w zw. z art. 445 § 1 k.c.

÷

Mając na uwadze powyższe rozważania, na podstawie art. 386 § 1 k.p.c. Sąd Okręgowy zmienił częściowo zaskarżony wyrok:

1) w punkcie I w ten sposób, że zasądzoną od Towarzystwa (...) Spółki Akcyjnej z siedzibą w W. na rzecz B. M. kwotę 18000 zł z odsetkami ustawowymi za opóźnienie od dnia 16 maja 2017 roku do dnia zapłaty obniża do kwoty 10000 zł z odsetkami ustawowymi za opóźnienie od dnia 16 maja 2017 roku do dnia zapłaty i oddalił powództwo w części obejmującej żądanie zasądzenia kwoty 8000 zł z odsetkami ustawowymi za opóźnienie od dnia 16 maja 2017 roku do dnia zapłaty,

2) w punkcie II w ten sposób, że zasądzoną od Towarzystwa (...) Spółki Akcyjnej z siedzibą w W. kwotę 4840,90 zł tytułem zwrotu kosztów procesu obniżył do kwoty 1122,96 zł,

3) w punkcie III w ten sposób, że nakazał pobrać na rzecz Skarbu Państwa – Sądu Rejonowego Lublin-Wschód w Lublinie z siedzibą w Świdniku:

a) od B. M. kwotę 261 zł tytułem nieuiszczonych wydatków,

b) od Towarzystwa (...) Spółki Akcyjnej z siedzibą w W. kwotę 332,19 zł tytułem nieuiszczonych wydatków.

÷

Zmiany rozstrzygnięć zawartych w punktach II i III zaskarżonego wyroku są konsekwencją częściowej zmiany tego wyroku w punkcie I.

Podstawę prawną rozstrzygnięcia o kosztach procesu za pierwszą instancję stanowi przepis art. 100 zd. 1 k.p.c., który stanowi, że w razie częściowego tylko uwzględnienia żądań koszty będą wzajemnie zniesione lub stosunkowo rozdzielone. Z uwagi na to, że powództwo zostało częściowo oddalone, Sąd Okręgowy stosunkowo rozdzielił koszty procesu pomiędzy stronami, mając na względzie fakt, w jakiej części żądanie pozwu zostało uwzględnione.

Zgodnie ze stanowiskiem Sądu Najwyższego, wyrażonym w postanowieniu z dnia 31 stycznia 1991 roku, II CZ 255/90 (OSP 1991, z. 11, poz. 279), stosunkowy podział kosztów procesu (art. 100 k.p.c.) dotyczy ich całości, co oznacza przyjęcie za podstawę obliczeń sumy należności obu stron, ustalonych stosownie do zasad z art. 98 § 2 i 3 k.p.c. (oraz art. 99 k.p.c.), w wypadkach tam wskazanych. Sumę tę dzieli się proporcjonalnie do stosunku, w jakim strony utrzymały się ze swymi roszczeniami lub obroną, otrzymując w wyniku kwoty, stanowiące ich udziały w całości kosztów. Jeżeli poniesione przez stronę koszty przewyższają obciążający ją udział – zasądzeniu na jej rzecz podlega różnica.

Ogółem koszty procesu w rozpoznawanej sprawie wyniosły w pierwszej instancji 8473,50 zł.

Powódka poniosła koszty w kwocie 4851,30 zł, obejmujące:

a) opłatę od pozwu – 900 zł (k. 9, 36),

b) opłatę skarbową od pełnomocnictwa procesowego – 17 zł (k. 10),

c) wynagrodzenie pełnomocnika procesowego – 3600 zł, ustalone według stawki minimalnej na podstawie § 2 pkt 5 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015 roku w sprawie opłat za czynności radców prawnych (Dz. U. z 2018 r. poz. 265 – tekst jednolity),

d) opłaty pocztowe za przesłanie przesyłek poleconych obejmujących pisma procesowe, który złożenie było niezbędne do celowego dochodzenia praw – 5,20 zł (k. 35v), 5,20 zł (k. 159v),

e) wykorzystaną część zaliczki na poczet kosztów dowodu z opinii biegłego – 323,90 zł (k. 109, 129, 147).

Pozwany poniósł koszty w kwocie 3622,20 zł, obejmujące:

a) wynagrodzenie pełnomocnika procesowego – 3600 zł, ustalone według stawki minimalnej na podstawie § 2 pkt 5 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015 roku w sprawie opłat za czynności radców prawnych

b) opłatę skarbową od pełnomocnictwa procesowego – 17 zł (k. 49),

c) opłatę pocztową za przesłanie przesyłki poleconej – 5,20 zł (k. 48).

Pozwany przegrał sprawę w 0,56 części, ponieważ w takim zakresie zostało uwzględnione żądanie pozwu (10000 zł : 18000 zł = 0,56). Powódka przegrała sprawę w 0,44 części.

Udział w sumie kosztów procesu obciążający pozwanego wynosi 4745,16 zł (= 8473,50 zł · 0,56). Udział w sumie kosztów procesu obciążający powódkę wynosi 3728,34 zł.

Ponieważ poniesione przez powódkę koszty (4851,30 zł) o 1122,96 zł przewyższają obciążający ją udział, zasądzeniu na jej rzecz tytułem zwrotu kosztów procesu podlega ta właśnie różnica.

÷

Na podstawie art. 83 ust. 2 w zw. z art. 113 ust. 1 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych w zw. z art. 100 zd. 1 k.p.c. Sąd Okręgowy nakazał pobrać na rzecz Skarbu Państwa – Sądu Rejonowego Lublin-Wschód w Lublinie z siedzibą w Świdniku:

a) od B. M. kwotę 261 zł tytułem nieuiszczonych wydatków,

b) od Towarzystwa (...) Spółki Akcyjnej z siedzibą w W. kwotę 332,19 zł tytułem nieuiszczonych wydatków.

Sąd Okręgowy rozdzielił pomiędzy stronami nieuiszczone wydatki proporcjonalnie do stopnia, w jakim każda ze stron przegrała sprawę w pierwszej instancji.

*

W pozostałej części apelacja pozwanego jest bezzasadna i w związku z tym podlega oddaleniu w tej części na podstawie art. 385 k.p.c. Brak jest podstaw do obniżenia zasądzonego na rzecz powódki świadczenia w większym zakresie niż to wynika z wyroku Sądu Okręgowego.

÷

Nie jest trafne stanowisko Sądu Rejonowego co do tego, że w rozpoznawanej sprawie ma zastosowanie przepis art. 455 k.c., gdy chodzi o określenie skutków opóźnienia pozwanego w zakresie obowiązku zapłaty odsetek za opóźnienie. Z przepisu art. 455 k.c. wynika jedynie, kiedy powinno być spełnione świadczenie cywilnoprawne, jeżeli termin spełnienia tego świadczenia nie jest oznaczony ani nie wynika z właściwości zobowiązania. Przepis ten nie reguluje natomiast skutków prawnych opóźnienia w spełnieniu świadczenia.

Terminy spełnienia świadczenia ubezpieczeniowego wynikającego z umowy ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych określają co do zasady przepisy art. 14 ust. 1 i 2 ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych.

Podstawę prawną zasądzenia odsetek za opóźnienie w spełnieniu zasądzonych świadczeń stanowiły przepisy art. 481 § 1 i 2 k.c.

÷

Nie są uzasadnione zarzuty naruszenia przepisów art. 232 k.p.c. i art. 6 k.c.

Przepis art. 232 zd. 1 k.p.c. reguluje zagadnienie ciężaru dowodu w znaczeniu formalnym, czyli zagadnienie formalnego obowiązku dowodzenia. W rozpoznawanej sprawie Sąd Rejonowy nie naruszył w jakikolwiek sposób wskazanego przepisu, a w szczególności nie przyjął, że strony nie mają obowiązku wskazywania dowodów dla stwierdzenia faktów, z których wywodzą skutki prawne.

Przepis art. 6 k.c. reguluje zagadnienie ciężaru dowodu w znaczeniu materialnym, czyli zagadnienie podmiotu, którego obciążają materialnoprawne skutki nieudowodnienia twierdzeń w zakresie okoliczności istotnych dla rozpoznania i rozstrzygnięcia sprawy. Z naruszeniem tego przepisu mielibyśmy do czynienia wówczas, gdyby Sąd pierwszej instancji nieprawidłowo określił na kim w rozpoznawanej sprawie spoczywa ciężar dowodu w zakresie okoliczności faktycznych istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy. Taka sytuacja jednak w rozpoznawanej sprawie nie wystąpiła.

Przepis art. 6 k.c. nie dotyczy natomiast zagadnienia, czy strona wywiązała się ze swego obowiązku udowodnienia faktów, z których wywodzi skutki prawne. Przepis art. 6 k.c. nie reguluje kwestii skuteczności wykazania dowodzonych okoliczności, ponieważ ta kwestia podlega ocenie w świetle przepisów procesowych. Kwestionowanie prawidłowości uznania przez sąd, że przeprowadzone dowody nie są wystarczające do przyjęcia za udowodnione okoliczności, których ciężar udowodnienia spoczywał na jednej ze stron, może nastąpić w drodze zarzutu naruszenia odpowiednich przepisów prawa procesowego, nie zaś art. 6 k.c. Nie jest również objęte tym przepisem, które z faktów i z jakich przyczyn sąd uznał za udowodnione2.

÷

Nie jest uzasadniony zarzut naruszenia przez Sąd Rejonowy przepisu art. 361 k.c. Sąd Rejonowy nie przyjął, aby pozwany miał ponosić odpowiedzialność ubezpieczeniową z umowy ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej za jakiekolwiek skutki zdarzenia z dnia 3 sierpnia 2015 roku, które nie pozostają w normalnym związku przyczynowym z tym zdarzeniem.

*

Na podstawie art. 100 zd. 1 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 zd. 1 k.p.c. Sąd Okręgowy zasądził od B. M. na rzecz Towarzystwa (...) Spółki Akcyjnej z siedzibą w W. kwotę 996,53 zł tytułem zwrotu kosztów postępowania odwoławczego.

Ogółem koszty postępowania odwoławczego w rozpoznawanej sprawie wyniosły 4210,40 zł.

Powódka poniosła koszty w kwocie 1810,40 zł, obejmujące:

a) wynagrodzenie pełnomocnika procesowego – 1800 zł,

b) opłatę pocztową za przesłanie przesyłki poleconej zawierającej wniosek o doręczenie uzasadnienia wyroku – 5,20 zł (k. 175)

c) opłatę pocztową za przesłanie przesyłki poleconej zawierającej odpowiedź na apelację – 5,20 zł (k. 226).

Pozwany poniósł koszty w kwocie 2400 zł, obejmujące wynagrodzenie pełnomocnika procesowego – 1800 zł oraz opłatę od apelacji – 600 zł (k. 209, 212).

Pozwany przegrał sprawę w drugiej instancji w 0,605 części, ponieważ w takim zakresie apelacja została oddalona (4000 zł : 12000 zł = 1/3). Powódka przegrała sprawę w drugiej instancji w 2/3 części.

Udział w sumie kosztów postępowania odwoławczego obciążający pozwanego wynosi 1403,47 zł (= 4210,40 · 1/3). Udział w sumie kosztów postępowania odwoławczego obciążający powódkę wynosi 2806,93 zł.

Ponieważ poniesione przez pozwanego koszty (2400 zł) o 996,53 zł przewyższają obciążający go udział, zasądzeniu na jego rzecz tytułem zwrotu kosztów procesu podlega ta właśnie różnica.

*

Z tych wszystkich względów i na podstawie powołanych wyżej przepisów Sąd Okręgowy orzekł jak w sentencji wyroku.

Anna Podolska-Kojtych Dariusz Iskra Anna Wołucka-Ławnikowicz

1 Przytoczono dosłowne brzmienie zarzutów i wniosków apelacyjnych oraz sformułowania określającego zakres zaskarżenia wyroku.

2 Por.: wyrok SA we Wrocławiu z dnia 7 marca 2012 roku, I ACa 97/12, Lex nr 1130079; wyrok SN z dnia 29 kwietnia 2011 roku, I CSK 517/10, Lex nr 960502; wyrok SN z dnia 27 stycznia 2011 roku, II PK 173/10, Lex nr 786376; wyrok SN z dnia 20 stycznia 2011 roku, I CSK 409/10, Lex nr 738082; wyrok SN z dnia 5 listopada 2010 roku, I CSK 23/10, Lex nr 786548; wyrok SN z dnia 6 października 2010 roku, II CNP 44/10, Lex nr 970065; wyrok SN z dnia 25 czerwca 2010 roku, I CSK 544/09, Lex nr 737245; wyrok SN z dnia 16 czerwca 2010 roku, I CSK 482/09, Lex nr 607236; wyrok SN z dnia 11 marca 2009 roku, I CSK 363/08, Lex nr 560510.