Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 409/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 20 stycznia 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Zbigniew Kwaśniewski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Katarzyna Tyczka-Rote
SSN Bogumiła Ustjanicz
w sprawie z powództwa A.A.
przeciwko B.B.,P. Spółce z o.o. w W.,
C.C. i D.D.
przy udziale Fundacji […]
o ochronę dóbr osobistych,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 20 stycznia 2011 r.,
skargi kasacyjnej pozwanych
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 22 października 2009 r.,
1) uchyla zaskarżony wyrok w punkcie I w podpunkcie
1) i w tym zakresie orzeka co do istoty sprawy,
nakazując pozwanym złożenie oświadczenia
następującej treści:
"P. Spółka z o.o. w W.,B.B. - były Redaktor Naczelny
dziennika […] oraz autorzy C.C. i D.D. przepraszają panią
A.A. za naruszenie jej dobrego imienia przez wynikające
z kompozycji oraz doboru i układu tytułów i podtytułów
2
artykułów zamieszczonych w dzienniku […] w dniu […]
pt. " […] " i " […] " oraz w dniu […] pt. " […] " sugestie,
że uczestnicząc jako ekspert w pracach podkomisji
sejmowej finansów publicznych kierowała się
pozamerytorycznymi przesłankami i uchybiła zasadom
uczciwości";
2) oddala skargę kasacyjną w pozostałym zakresie;
3) znosi wzajemnie koszty postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
3
Sąd pierwszej instancji wyrokiem z dnia 17 sierpnia 2007 r. oddalił w całości
powództwo o ochronę dóbr osobistych i zapłatę. Apelację powódki od tego wyroku
uwzględnił Sąd Apelacyjny, który wyrokiem reformatoryjnym z dnia 21 maja 2008 r.
nakazał pozwanym złożenie określonej treści oświadczenia, nakazując dwojgu
spośród pozwanych opublikowanie tego oświadczenia oraz zasądzając solidarnie
od trojga pozwanych – osób fizycznych kwotę 20.000 zł. na rzecz wskazanego
w sentencji wyroku Towarzystwa.
Skargę kasacyjną pozwanych od ostatnio wskazanego wyroku uwzględnił
Sąd Najwyższy wyrokiem z dnia 5 czerwca 2009 r. (oznaczonego sygn. akt I CSK
465/08), którym uchylił zaskarżony wyrok Sądu Apelacyjnego i przekazał sprawę
temu Sądowi do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy uzasadnił swoje rozstrzygnięcie przyczynami natury
proceduralnej, a mianowicie naruszeniem art. 49 k.p.c. nieprowadzącym do
nieważności postępowania, a także ogólnikowym sformułowaniem w sentencji
wyroku treści oświadczenia wskutek nieodniesienia się adekwatnie do działania
pozwanych, ponieważ oświadczenie nie określa sposobu naruszenia bądź
fragmentów publikacji, które naraziły na szwank dobre imię i reputację zawodową
powódki.
Sąd Najwyższy uznał za niezbędne odrębne określenie sformułowań
dotyczących faktów oraz zawierających tylko opinię czy ocenę, przy czym uznał,
że podstawą oceny Sądu w świetle art. 23 i 24 k.c. oraz art. 12, 37, 38 i 41 Prawa
prasowego nie muszą być jedynie konkretne sformułowania, ale także kompozycja
artykułu, tytuły, podtytuły, zdjęcia, o ile ich dobór i układ tworzy nieprawdziwy obraz
godzący w dobra osobiste. W ocenie Sądu Najwyższego treść artykułów pozwalała
Sądowi Apelacyjnemu na odczytanie sugestii, że działanie powódki nastąpiło
„w interesie mafii”, a zarzut pozwanych, że treść publikacji pozbawiona była cech
naruszających dobra osobiste powódki nie jest zatem trafny.
Sąd Najwyższy uznał za zgodne z art. 23 i 24 k.c. w związku z art. 37 i 38
Prawa prasowego nakazanie przez Sąd złożenia oświadczenia przez wszystkich
pozwanych, przy jednoczesnym nakazaniu jego opublikowania tylko przez dwoje
pozwanych na ich koszt. W ocenie Sądu Najwyższego na pozwanych spoczywał
4
ciężar wykazania, że ich działanie nie było bezprawne, co wynika jasno z art. 23
k.c., któremu to obowiązkowi pozwani nie sprostali. Nadto Sąd Najwyższy uznał, że
naruszenia dóbr osobistych powódki dopatrzył się Sąd odwoławczy w tworzeniu
klimatu działania w interesie mafii czy celowego sprzyjania przestępcom, a takie
działanie przekracza ramy dozwolonej krytyki, o ile nie jest poparte dowodami.
Wyrokujący ponownie w tej sprawie Sąd Apelacyjny, wyrokiem z dnia
22 października 2009 r., zmodyfikował, w sposób sformułowany w sentencji,
brzmienie oświadczenia, którego złożenie nakazał wszystkim pozwanym,
nakazując zarazem dwojgu spośród czworga pozwanych opublikowanie tego
oświadczenia na ich koszt, a nadto zasądził solidarnie od wszystkich pozwanych na
rzecz wskazanego Towarzystwa kwotę 20.000 zł i orzekł o kosztach procesu.
Sąd Apelacyjny uznał, że doszło do naruszenia dóbr osobistych powódki
przez wskazanie przykładowo na niezgodną z prawdą wypowiedź o dokonanej
zmianie stanu prawnego przez powódkę, jak również przez przytoczone
sformułowania oraz kompozycję artykułów, układ tekstu i użycie tytułów oraz
podtytułów, pozwalających na odczytanie wyraźnej sugestii, że zmiana prawa
nastąpiła w interesie mafii. W ocenie tego Sądu pozwani nie obalili domniemania
bezprawności swego działania także przez powoływanie się w publikacjach na
wypowiedzi prokuratorów. Za nieprawdziwe uznał ten Sąd informacje, że powódka
„zmieniła prawo”, jak też te o sparaliżowaniu zmianami legislacyjnymi zarówno
ścigania mafii jak i współpracy organów skarbowych i prokuratury. W ocenie Sądu
odwoławczego naruszenie dóbr osobistych powódki wynika z bezpodstawnego
sugerowania, nie popartego dowodami, że powódka dążyła do zmiany przepisu
w interesie mafii czy celowo sprzyjając przestępcom, co niewątpliwie przekroczyło
ramy dozwolonej krytyki.
Zastosowanie art. 448 k.c., związał Sąd Apelacyjny z każdym stopniem winy,
także winy nieumyślnej, nie podzielając stanowiska o konieczności wystąpienia
kwalifikowanej winy sprawcy w postaci winy umyślnej lub rażącego niedbalstwa,
ponieważ stopień winy wpływa tylko na wysokość kwoty żądanej na podstawie tego
przepisu.
5
Ponadto Sąd Apelacyjny stwierdził, że był związany z mocy art. 39820
k.p.c.
wykładnią art. 38 Prawa prasowego, dokonaną w tej sprawie przez Sąd Najwyższy,
o zgodności z prawem żądania złożenia oświadczenia o przeproszeniu przez
wszystkich pozwanych bez równoczesnego żądania opublikowania tego
oświadczenia osobno przez każdego z nich. Uznając, że dobra osobiste powódki
zostały naruszone całą treścią publikacji, kompozycją artykułów, Sąd Apelacyjny
uznał za wystarczające przytoczenie w treści przeproszenia tytułów tych artykułów
i dat ich opublikowania.
Za bezzasadny uznał Sąd Apelacyjny zarzut, że modyfikacja treści
przeproszenia w postępowaniu apelacyjnym stanowi niedopuszczalną zmianę
powództwa z uwagi na treść art. 383 k.p.c., ponieważ sąd orzekający może
ingerować w tę treść przez jej ograniczenie lub uściślenie sformułowań, a taka
modyfikacja, nie wykraczająca poza zakres żądań, nie może być uznana za zmianę
powództwa w rozumieniu art. 383 k.p.c.
Skarga kasacyjna pozwanych, zaskarżająca wyrok w części, tj. w punktach I
1., 2., 3 i 6 oraz w pkt III, oparta została na obu podstawach kasacyjnych.
W ramach pierwszej podstawy kasacyjnej zarzucono naruszenie, przez
błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie, art. 24 § 1 k.c., art. 12 ust. 1 i art. 41
Prawa prasowego oraz art. 353 k.c. Zarzut naruszenia art. 6 k.c. w zw. z art. 448
k.c. umotywowano brakiem uzasadnienia zawinionego zachowania któregokolwiek
z pozwanych, a art. 14 Konstytucji RP i art. 10 Europejskiej Konwencji Praw
Człowieka i Podstawowych Wolności oraz art. 1 Prawa prasowego – odmową
prawa do swobody wypowiedzi i prawa do krytyki.
W ramach drugiej podstawy kasacyjnej skarżący zarzucili naruszenie art. 72
§ 1 pkt 1 k.p.c. w zw. z art. 391 k.p.c. w zw. z art. 37 i 38 Prawa prasowego
i w zw. z art. 24 k.c. przez błędne przyjęcie charakteru współuczestnictwa
materialnego biernego, a także art. 321 k.p.c. przez orzeczenie ponad żądanie
pozwu wobec brzmienia oświadczenia, którego złożenie Sąd nakazał pozwanym.
Zarzut naruszenia art. 383 k.p.c. uzasadniono odmową zakwalifikowania zmiany
treści żądanego oświadczenia na rozprawie apelacyjnej jako niedopuszczalnej
zmiany powództwa na podstawie tego przepisu.
6
Skarżący wnieśli o uchylenie zaskarżonej części wyroku i przekazanie
sprawy w tym zakresie Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania,
względnie o jego uchylenie w zaskarżonej części i oddalenie apelacji w całości.
Powódka w odpowiedzi na skargę kasacyjną wniosła o oddalenie tej skargi
i o zasądzenie kosztów postępowania kasacyjnego, przedstawiając na
argumentację mającą w jej ocenie wskazywać na bezzasadność zarzutów skargi
kasacyjnej.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna zasługiwała w części na uwzględnienie, co skutkowało
reformatoryjnym orzeczeniem wyłącznie w zakresie dotyczącym brzmienia
oświadczenia o przeproszeniu powódki, którego złożenie nakazano wszystkim
pozwanym. W pozostałym zakresie skarga kasacyjna nie zasługiwała na
uwzględnienie.
Nietrafne okazały się zarzuty sformułowane w ramach drugiej podstawy
kasacyjnej. Za chybiony należało uznać zarzut naruszenia art. 72 § 1 k.p.c. w zw.
z art. 391 k.p.c. i w zw. z art. 37 i 38 prawa prasowego oraz w zw. z art. 24 k.c.,
a oparty na twierdzeniu, że Sąd odwoławczy przyjął, iż stosunek prawny łączący
pozwanych nosił cechy współuczestnictwa materialnego biernego, co znalazło
wyraz w orzeczeniu o zobowiązaniu dwojga pozwanych do opublikowania
przeprosin, których złożenie nakazano wszystkim czworgu pozwanym. Tymczasem
Sąd Apelacyjny nie zastosował konstrukcji z art. 72 § 1 k.p.c., a jedynie orzekł tak
będąc w tym zakresie związanym z mocy art. 39820
k.p.c. wykładnią art. 23 i 24 k.c.
w związku z art. 37 i 38 prawa prasowego, dokonaną w tej sprawie przez Sąd
Najwyższy w wyroku z dnia 5 czerwca 2009 r., w sprawie oznaczonej sygn. akt I
CSK 465/08 (str. 11 uzasadnienia wyroku SN). Skarżący podnosząc ten zarzut
w skardze kasacyjnej sprzeciwili się więc, wynikającemu z art. 39820
zdanie drugie
k.p.c., zakazowi oparcia skargi kasacyjnej od orzeczenia wydanego po ponownym
rozpoznaniu sprawy na podstawach sprzecznych z wykładnią prawa dokonaną
w tej sprawie przez Sąd Najwyższy.
Nie okazały się również trafne zarzuty naruszenia art. 321 k.p.c. i art. 383
k.p.c. Samo zmodyfikowanie przez Sąd brzmienia treści oświadczenia, którego
7
złożenia przez pozwanych domagała się powódka, nie jest równoznaczne
z orzeczeniem ponad żądanie pozwu. Trafnie uznał Sąd odwoławczy, że w świetle
utrwalonego w judykaturze poglądu sąd orzekający nie jest związany wskazaną
przez powoda treścią oświadczenia i może ingerować w jego brzmienie przez
ograniczenie jego zakresu lub uściślenie określonych sformułowań, ponieważ w ten
sposób sąd nadaje woli powoda, określonej zakresem zgłoszonego żądania,
poprawną jurydycznie formę, co nie jest wyrokowaniem ponad żądanie. Granice
ochrony dóbr osobistych powoda wyznacza bowiem treść jego żądania, a nie
sformułowanie brzmienia żądanego oświadczenia (wyrok SN z dnia 28 czerwca
2007 r., IV CSK 115/07, niepubl.; wyrok SN z dnia 11 marca 2004 r., V CSK
337/03, niepubl.; wyrok SN z dnia 19 września 2002 r., II CKN 929/00, niepubl.;
wyrok SN z dnia 22 grudnia 1997 r., II CKN 546/97, niepubl.).
Bezzasadność zarzutu naruszenia art. 383 k.p.c., uzasadnionego aprobatą
Sądu dla zmiany przez powódkę treści przeprosin na rozprawie apelacyjnej,
uzasadnia to, że powołany przepis nie sprzeciwia się jakiejkolwiek zmianie żądania,
a sprzeciwia się tylko takiej zmianie, która polega na jego rozszerzeniu lub
wystąpieniu z nowymi roszczeniami. Takiego charakteru nie miało sprecyzowanie
brzmienia przeprosin żądanych od pozwanych, ponieważ żądanie powódki nie
uległo w ten sposób rozszerzeniu, ani nie świadczyło o wystąpieniu powódki
z nowymi roszczeniami, które od początku procesu obejmowały złożenie
oświadczenia o przeproszeniu i jego opublikowanie oraz zasądzenie określonej
kwoty na cel społeczny.
W tej sytuacji, wobec braku podstaw do uwzględnienia któregokolwiek
z zarzutów zgłoszonych w ramach drugiej podstawy kasacyjnej, oceny zarzutów
naruszenia przepisów prawa materialnego należało dokonać z uwzględnieniem
ustalonego stanu faktycznego, będącego podstawą orzekania dla Sądu drugiej
instancji.
Podstawą uwzględnienia w części skargi kasacyjnej było uwzględnienie
zarzutu naruszenia art. 24 § 1 k.c. wskutek jego niewłaściwego zastosowania przy
sformułowaniu przez Sąd Apelacyjny w pkt I podpunkt 1) sentencji wyroku brzmienia
oświadczenia, którego złożenie Sąd nakazał wszystkim pozwanym. Wskazany
przepis przewiduje dopełnienie czynności potrzebnych do usunięcia skutków
8
naruszenia dobra osobistego w szczególności poprzez złożenie oświadczenia
odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie. W judykaturze wyrażono pogląd,
aprobowany przez skład orzekający w niniejszej sprawie, że dla zrealizowania
przesłanki rzeczywistego usunięcia skutków naruszenia dóbr osobistych powoda,
oświadczenie o jego przeproszeniu powinno mieć taki sam potencjalny zasięg
oddziaływania jako inkryminowana wypowiedź (wyrok SN z dnia 10 września
2009 r., V CSK 64/09, niepubl.), co oznacza także uwzględnienie przedmiotowej
adekwatności brzmienia oświadczenia o przeproszeniu do sposobu naruszenia
dobra osobistego.
Tymczasem Sąd Apelacyjny w zaskarżonym wyroku sformułował brzmienie
tekstu oświadczenia nie spełniającego tego wymogu, czym naruszył art. 24 § 1 k.c.,
nakazując przeproszenie za naruszenie dobrego imienia przez pozbawione podstaw
faktycznych publikacje. Takie nader generalizujące określenie sposobu naruszenia
dobrego imienia powódki zasadnie zakwestionowali pozwani, ponieważ nie sposób
przyjąć, aby inkryminowane artykuły w całości pozbawione były podstaw
faktycznych. Takiemu uogólniającemu określeniu sposobu naruszenia dobrego
imienia powódki sprzeciwiają się choćby te fragmenty artykułów, które wskazują kto,
na jakim forum i działając w jakim charakterze zaproponował określone zmiany w
regulacji prawnej. W tym zakresie nie można więc uznać, aby oceniane publikacje
pozbawione były podstaw faktycznych, a tymczasem Sąd Apelacyjny błędnie przyjął
jako wystarczające przytoczenie w treści oświadczenia jedynie tytułów artykułów i dat
ich opublikowania, uznając, że dobra osobiste powódki zostały naruszone całą
treścią publikacji (v. str. 18 uzasadnienia zaskarżonego wyroku).
Ta część zaskarżonego orzeczenia zapadła więc z naruszeniem art. 24 § 1
k.c., którego wiążącej z mocy art. 39820
k.p.c. dla Sądu Apelacyjnego wykładni
dokonał w tej sprawie Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 5 czerwca 2009 r. (I CSK
465/08). Sąd ten wskazał w nim wyraźnie na potrzebę złożenia oświadczenia o treści
adekwatnie odnoszącej się do działania naruszającego dobra osobiste
pokrzywdzonego, czemu nie czyni zadość brak określenia w sentencji m.in. sposobu
naruszenia inkryminowanymi publikacjami dobrego imienia powódki. Ograniczenie
się w sentencji zaskarżonego wyroku, wyznaczającej granice powagi rzeczy
osądzonej, do stwierdzenia o naruszeniu dobrego imienia przez pozbawione
9
podstaw faktycznych publikacje z pewnością uchybia wymogowi określenia sposobu
naruszenia dobrego imienia powódki, a więc w konsekwencji dowodzi niewłaściwego
zastosowania art. 24 § 1 k.c., uwzględniając wiążącą wykładnię tego przepisu
dokonana w tej sprawie przez Sąd Najwyższy. Ponieważ naruszenie dobrego
imienia może nastąpić nie tylko w następstwie użycia sformułowań o konkretnym
brzmieniu, ale także poprzez wyrażenie sugestii, będących rezultatem określonej
kompozycji i struktury ujęcia oraz doboru układu tekstu, tytułów publikowanych
artykułów, przeto Sąd Najwyższy dokonał reformatoryjnie stosownej modyfikacji
brzmienia oświadczenia, którego złożenie nakazał pozwanym. Skład orzekający
podzielił więc ocenę Sądu Najwyższego wyrażoną w tej sprawie w uzasadnieniu
wyroku z dnia 5 czerwca 2009 r., że sporne publikacje pozwalają na odczytywanie
nie tylko przez powódkę sugestii, że w opisywanej działalności powódka kierowała
się pozamerytorycznymi przesłankami i uchybiła zasadom uczciwości. Z tych
względów Sąd Najwyższy uwzględnił w części skargę kasacyjną i orzekł w pkt 1)
sentencji na podstawie art. 39816
k.p.c.
W pozostałym zakresie skarga kasacyjna nie ma uzasadnionych podstaw,
co skutkowało oddaleniem jej w tym zakresie na podstawie art. 39814
k.p.c.
O braku naruszenia art. 24 § 1 k.c. nie może świadczyć odwoływanie się
przez skarżących wyłącznie do analizy brzmienia bądź kwestionowania brzmienia
określonych sformułowań spornych tekstów, ponieważ, jak już to wyżej stwierdzono,
także określona kompozycja tekstów, doboru i układu elementów ich struktury
może stwarzać nieprawdziwy obraz określonej osoby, prowadząc w ten sposób do
naruszenia jej dóbr osobistych.
Okoliczność, że pozwani zacytowali wypowiedzi urzędujących funkcjonariuszy
państwowych - prokuratorów, a więc źródeł obiektywnie zasługujących na wiarę,
mogła uchylać bezprawność działania pozwanych, ale tylko w odniesieniu do
samego zamieszczenia w tekstach sformułowań dokonanych na podstawie
uzyskanych z tych źródeł informacji, ale już nie w odniesieniu do zachowań
polegających na sposobie wykorzystania uzyskanych opinii w postaci określonej
kompozycji tekstów, będącej podstawą powstania negatywnych sugestii kreujących
nieprawdziwy obraz osoby opisywanej (wyrok SN z dnia 17 kwietnia 2008 r., I CSK
543/07, niepubl; wyrok SN z dnia24 stycznia 2008 r., I CSK 338/07, niepubl; wyrok
10
SN z dnia 9 czerwca 2005 r. III CK 622/04, wyrok SN z dnia 27 lutego 2003 r.,
IV CKN 1846/00, niepubl.).
Nietrafny okazał się również zarzut naruszenia art. 12 ust. 1 pkt 1 prawa
prasowego, ponieważ zarzut błędnej wykładni i niewłaściwego zastosowania tego
przepisu nie może być skutecznie wykazywany w drodze kwestionowania przez
skarżących oceny Sądu co do braku po stronie pozwanych staranności i rzetelności
dziennikarskiej.
Bezzasadność zarzutu naruszenia art. 41 w zw. z art. 1 prawa prasowego
przejawia się w tym, że skarżący usiłują wykazywać błędną wykładnię i niewłaściwe
zastosowanie tego przepisu poprzez odwoływanie się do własnej odmiennej oceny
ustaleń faktycznych, który to zabieg uniemożliwia skuteczne wykazanie
którejkolwiek z obu postaci naruszenia prawa materialnego, o których mowa w art.
3983
§ 1 pkt 1 k.p.c.
Za chybiony należało też uznać zarzut naruszenia art. 353 k.c, którego to
przepisu Sąd Apelacyjny ani nie wykładał ani nie stosował, będąc związany z mocy
art. 39820
k.p.c. (str. 18 uzasadnienia zaskarżonego wyroku), wykładnią przepisów
art. 23 i 24 k.c. w zw. z art. 37 i 38 prawa prasowego, dokonaną przez Sąd
Najwyższy w wydanym w tej sprawie wyroku z 5 czerwca 2009 r. (str. 11
uzasadnienia wyroku SN).
Z kolei o naruszeniu art. 6 k.c. w zw. z art. 448 k.c. nie świadczy
twierdzenie skarżących o nieudowodnieniu przez powódkę zawinienia pozwanych,
ponieważ takie uzasadnienie tego zarzutu wskazuje na jego procesowy, a nie
materialnoprawny charakter. Przepis art. 6 k.c. określa jedynie rozkład
ciężaru dowodu, a nie reguluje kwestii oceny skuteczności wykazania
dowodzonych okoliczności, ponieważ ta kwestia podlega ocenie w świetle przepisów
procesowych. Zarzut braku w uzasadnieniu zaskarżonego orzeczenia wykazania
na czym miałaby polegać „wina” lub „niedbalstwo” pozwanych również nie
uzasadnia zarzutu naruszenia któregokolwiek z obu wskazanych przepisów k.c.
Sąd Apelacyjny, wbrew zarzutom skarżących, nie odmówił im prawa do
swobody wypowiedzi ani prawa do krytyki i ujemnej oceny procesu legislacyjnego
aż do granicy naruszenia dóbr osobistych powódki, której przekroczenie nastąpiło
w następstwie stworzenia przez pozwanych określonych sugestii dotyczących jej
11
osoby, a które to sugestie nie były niezbędne dla przedstawienia ujemnej, ale
rzetelnie zaprezentowanej oceny przebiegu procesu legislacyjnego, w którym
uczestniczyła powódka. W tej sytuacji zarzuty skarżących naruszenia art. 14
Konstytucji RP, art. 10 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i Podstawowych
Wolności oraz art. 1 prawa prasowego nie zasługiwały na uwzględnienie.
Wobec powyższego Sąd Najwyższy orzekł jak w pkt 2) sentencji na
podstawie arat.39814
k.p.c.
O kosztach postępowania kasacyjnego orzeczono w pkt 3) sentencji na
podstawie art. 100 k.p.c.