Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 2 października 2020 r.

Sąd Okręgowy w Białymstoku II Wydział Cywilny Odwoławczy

w składzie:

po rozpoznaniu w dniu 30 września 2020 r. w Białymstoku

na rozprawie

sprawy z powództwa F. S.

przeciwko D. P.

o zapłatę

na skutek apelacji pozwanego

od wyroku Sądu Rejonowego w Sokółce

z dnia 31 stycznia 2020 r. sygn. akt I C 344/19

I.  oddala apelację;

II.  nakazuje wypłacić ze Skarbu Państwa Sądu Rejonowego w Sokółce na rzecz radcy prawnego A. W. 1476 (tysiąc czterysta siedemdziesiąt sześć) złotych, w tym 276 złotych podatku VAT, tytułem wynagrodzenia za pomoc prawną z urzędu w postępowaniu odwoławczym;

III.  nakazuje wypłacić ze Skarbu Państwa Sądu Rejonowego w Sokółce na rzecz adwokata M. B. 720 złotych tytułem wynagrodzenia kuratora za postępowanie odwoławcze.

UZASADNIENIE

Powód F. S. wniósł o zasądzenie od pozwanego D. P. kwoty (...) zł z ustawowymi odsetkami za opóźnienie od dnia złożenia pozwu do dnia zapłaty.

Kurator ustanowiony dla pozwanego nieznanego z miejsca pobytu wnosił o oddalenie powództwa w całości

Sąd Rejonowy w Sokółce wyrokiem z dnia 31 stycznia 2020 r. zasądził od pozwanego na rzecz powoda (...) zł z odsetkami w wysokości 7% w stosunku rocznym od dnia 28.11.2019r. do dnia 31.01.2020r. i z dalszymi odsetkami ustawowymi za opóźnienie do dnia zapłaty (w pkt I), a w pozostałym zakresie powództwo oddalił (w pkt II) i orzekł o kosztach procesu.

Sąd I instancji ustalił, że F. S. w dniu 23 kwietnia 2009 r. darował swojemu(...) D. P. zabudowaną nieruchomość o powierzchni 0,83 ha, oznaczoną numerem ewidencyjnym (...), położoną w obrębie(...) S., gmina S.. Jednocześnie obdarowany ustanowił na rzecz darczyńcy nieodpłatną, dożywotnią osobistą służebność mieszkania i korzystania z budynków znajdujących się na przedmiotowej nieruchomości. Po zawarciu umowy, w celu uniknięcia licytacji nieruchomości obciążonej dożywociem, zajmowanej przez powoda, F. S. spłacał zadłużenie pozwanego D. P. w następujących kwotach: (...) zł w dniu 4 grudnia 2013 r., (...) zł w dniu 24 stycznia 2018 r., (...) zł w dniu 11 maja 2018 r., (...) zł w dniu 29 sierpnia 2018 r., a ponadto w dniu 24.01.2018 r. kwotę (...) zł (łącznie (...) zł). Prawomocnym wyrokiem z 12 grudnia 2016 r. w sprawie IC 192/16, Sąd Rejonowy w Sokółce zasądził od D. P. na rzecz F. S. kwotę (...) zł wraz z odsetkami. W sprawie niniejszej powód dochodził od pozwanego zwrotu pozostałych uregulowanych przezeń świadczeń, w łącznej kwocie (...) zł.

Sąd I instancji podkreślił, że niewątpliwie kwota objęta żądaniem pozwu nie była świadczeniem, które powód obowiązany był uiścić. W ocenie Sądu, zaspokojenie przez powoda wierzytelności egzekwowanych wobec dłużnika D. P. nie było motywowane chęcią uchronienia wnuka od finansowych konsekwencji egzekucji jego długu. Sąd Rejonowy dał wiarę powodowi, że nastąpiło to z obawy przed utratą zajmowanej nieruchomości w wyniku licytacyjnej jej sprzedaży. W przekonaniu Sądu Rejonowego, obawa przed utratą dorobku życia i możliwości dalszego swobodnego korzystania z nieruchomości stanowiła, w okolicznościach sprawy, obawę realną, wobec czego spłaty przez powoda cudzych zobowiązań nie można uznać za dobrowolną. Z podstawę prawną rozstrzygnięcia Sąd Rejonowy przyjął art. 405, 410 i 411 k.c., a w zakresie odsetek – art. 481k.c., oddalając żądanie odsetek za dłuższy okres. Wynagrodzenie pełnomocnika z urzędu Sąd ustalił na podstawie § 2 pkt 5 w zw. z §15 Rozporządzenia z dnia 22 października 2015 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych (Dz. U. z 2015 r., poz. 1800 z późn. zm.), zaś wynagrodzenie kuratora dla nieznanego z miejsca pobytu - na podstawie § 1 ust. 1, 2 i 3 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 13 listopada 2013 r. w sprawie określenia wysokości wynagrodzenia i zwrotu wydatków poniesionych przez kuratorów ustanowionych dla strony w sprawie cywilnej (Dz.U. z 2013 r., poz. 1476).

Apelację od tego wyroku w pkt I wniósł kurator pozwanego zarzucając:

1.  naruszenie przepisów prawa materialnego, tj. art. 411 pkt 1 k.c. poprzez błędną wykładnię, polegającą na niezasadnym przyjęciu, iż zapłata przez powoda długu osoby trzeciej, przeciwko której toczyła się egzekucja z nieruchomości, może być poczytana za spełnienie świadczenia, do którego spełnienia nie był zobowiązany, w celu uniknięcia przymusu, podczas gdy powód nie był nigdy osobą, wobec której toczyła się egzekucja z nieruchomości, a nadto jego interesy, jako osoby uprawnionej do służebności osobistej mieszkania, zabezpieczały przepisy art. 1000 § 1 i 3 k.p.c,

2.  art. 217 § 3 k.p.c. w zw. z art. 227 k.p.c. poprzez niezasadne oddalenie wniosku dowodowego o przesłuchanie świadka B. C. na okoliczność treści informacji udzielonej powodowi w zakresie toczącej się egzekucji z nieruchomości, w tym weryfikacji twierdzeń powoda o uzyskaniu informacji o realnej możliwości pozbawienia go możliwości zamieszkania w nieruchomości objętej egzekucją, pomimo że okoliczności te miały istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia w niniejszej sprawie.

Wskazując na te zarzuty apelujący wnosił o zmianę zaskarżonego wyroku i oddalenie powództwa w całości oraz o zasądzenie kosztów postępowania odwoławczego na rzecz kuratora, ewentualnie o uchylenie tego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi I instancji do ponownego rozpoznania.

SĄD OKRĘGOWY ZWAŻYŁ, CO NASTĘPUJE:

Apelacja nie zasługiwała na uwzględnienie.

W ocenie Sądu Odwoławczego Sąd Rejonowy ocenił zebrane dowody w granicach przysługującej mu swobodnej oceny dowodów oraz dokonał prawidłowych ustaleń faktycznych, niekwestionowanych zresztą w apelacji, które Sąd Okręgowy w całej rozciągłości podziela. W tej sytuacji nie zachodzi potrzeba ich powtarzania.

Odnosząc się zaś do zarzutu naruszenia art. 217 § 3 k.p.c. w zw. z art. 227 k.p.c. poprzez niezasadne oddalenie wniosku dowodowego o przesłuchanie świadka przypomnieć należy, że art. 217 k.p.c. wskutek nowelizacji kodeksu postępowania cywilnego został z dniem 7 listopada 2019 r. uchylony, zaś objęta nim materia procesowa (pominięcie dowodu) jest obecnie przedmiotem szczegółowej regulacji w art. 235 ² k.p.c. Z kolei zgodnie z treścią art. 227 k.p.c., nie każdy fakt przedstawiany przez stronę musi być przedmiotem dowodu, gdyż sąd nie ma obowiązku prowadzenia postępowania dowodowego ponad potrzebę procesową. Istotność faktów wiąże się z podstawą faktyczną powództwa, przez co istotne znaczenie mają tylko te fakty, które odpowiadają hipotezom tych przepisów prawa materialnego, które mają zastosowanie w sprawie. Ocena istotności faktów mieści się natomiast w zakresie dyskrecjonalnej władzy sędziowskiej, której, w ocenie Sądu drugiej instancji, Sąd Rejonowy nie nadużył. Niezależnie od tego wskazać również należy, że zgodnie z art. 162 § 2 k.p.c. stronie zastępowanej przez adwokata, która nie zgłosiła sądowi pierwszej instancji zastrzeżenia dotyczącego uchybienia procesowego tego sądu, o którym mowa w § 1 tego przepisu, nie przysługuje prawo powoływania się na takie uchybienie w dalszym toku postępowania. Kurator zastępujący pozwanego, będący adwokatem, nie zgłosił Sądowi Rejonowemu zastrzeżenia dotyczącego pominięcia dowodu z zeznań świadka B. C. w trybie art. 162 § 1 k.p.c., zatem zarzut apelacji w tym przedmiocie uznać należy także za niedopuszczalny.

Chybiony był również podniesiony w apelacji zarzut naruszenia prawa materialnego - art. 411 pkt 1 k.c. przez jego błędną wykładnię. Sąd I instancji prawidłowo wskazał, że powołany przepis co do zasady wyłącza obowiązek zwrotu świadczenia nienależnego, gdy spełniający je wiedział, że nie jest do świadczenia zobowiązany. Prawidłowo również wskazał, co zresztą wynika z literalnego brzmienia przepisu, że ustawodawca przewidział wyjątek od tej reguły m.in. w sytuacji, gdy spełnienie świadczenia nastąpiło w celu uniknięcia przymusu. Zarzut apelacji dotyczył natomiast nie tyle rozumienia (wykładni) tej normy prawa materialnego, co jego niewłaściwego zastosowania (subsumpcji) do ustalonego w sprawie stanu faktycznego przez przyjęcie, że powód spełnił świadczenie w celu uniknięcia przymusu.

Sąd Okręgowy podziela w tym zakresie wnioski i ocenę prawną Sądu I instancji, tożsamą z oceną wyrażoną w tym samym stanie faktycznym i prawnym przez Sądy obu instancji w prawomocnie osądzonej sprawie I C 192/16 (II Ca 62/17). Nie budzi wątpliwości Sądu Okręgowego orzekającego w tej sprawie, po pierwsze, że mimo ewidentnej świadomości braku obowiązku świadczenia, nie sposób przypisać powodowi spełnienia cudzego zobowiązania „dobrowolnie”, tj. z chęci uchronienia wnuka przed negatywnymi konsekwencjami. Po drugie, w przekonaniu Sądu Okręgowego, powód niewątpliwie działał w celu ochrony swoich własnych praw podmiotowych, z obawy przed pogorszeniem swojej sytuacji w wyniku egzekucyjnego przejęcia zajmowanej przez niego nieruchomości przez osobę obcą, polegającym na, co najmniej, utracie możliwości dalszego swobodnego korzystania z nieruchomości.

Rację można więc przyznać skarżącemu jedynie co do tego, że w razie zmiany w wyniku egzekucji właściciela nieruchomości, interes powoda, co do zasady, zabezpieczałby w pewnym stopniu przepis art. 1000 § 3 k.p.c., to jednak deklarowana przez powoda obawa, że niekorzystnej zmianie ulegną istotne z jego punktu widzenia warunki wykonywania tej służebności, była realna. W ocenie Sądu Okręgowego, nawet gdyby przyjąć za skarżącym, że powód miał świadomość, iż w wyniku przejęcia nieruchomości nie utraci on ustanowionej umową darowizny osobistej służebności, to aktualna pozostaje wykładnia, w myśl której pod pojęciem „przymusu” w rozumieniu art. 411 pkt 1 k.c. rozumieć należy każde potencjalne pogorszenie sytuacji świadczącego, niekoniecznie bezpośrednio związane z samym świadczeniem, wobec którego dochodzi do spełnienia świadczenia, mimo świadomości braku takiego obowiązku, aby uniknąć niekorzystnych, a często także nieodwracalnych skutków braku świadczenia (tak SN w wyr. II CK 177/05, LEX). Sąd Okręgowy aprobuje również pogląd, że wąskie rozumienie „przymusu” i, co za tym idzie, wyłączenie kondykcji, prowadziłoby do rozstrzygnięć krzywdzących dla zubożonego, gdyż wchodzące w takim przypadku w grę interesy są takie same bądź bardzo zbliżone do tych, które chronione są przy zapłacie dokonanej pod przymusem sensu stricto lub w wyniku błędu. Innymi słowy, świadczenie nienależne może być wyłączone tylko wtedy, gdy zubożały świadczył dobrowolnie, a takiej sytuacji w niniejszej sprawie przyjąć nie sposób.

Na tle powyższych rozważań argumentacja apelacji, będąca w istocie polemiką z oceną prawną Sądu Rejonowego, nie spotkała się z akceptacją Sądu drugiej instancji. Wobec tego Sąd Okręgowy apelację tę oddalił na mocy art. 385 k.p.c.

O wynagrodzeniu należnym w postępowaniu odwoławczym kuratorowi ustanowionemu dla nieznanego z miejsca pobytu pozwanego orzeczono na mocy § 1 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 9 marca 2018 r. w sprawie określenia wysokości wynagrodzenia i zwrotu wydatków poniesionych przez kuratorów ustanowionych dla strony w sprawie cywilnej (Dz.U. z 2018 r. poz. 536). Wynagrodzenie pełnomocnika z urzędu ustalono zaś na podstawie § 2 pkt 5 w zw. z § 10 ust. 1 pkt 1 rozporządzenia z 22 października 2015 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych (Dz. U. 2018 r., poz. 265).