Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 24 maja 2023 roku

Sąd Okręgowy w Sieradzu Wydział I Cywilny

w składzie:

Przewodniczący: sędzia Joanna Składowska

Sędziowie: Katarzyna Powalska

T. C.

Protokolant : Iwona Bartel

po rozpoznaniu na rozprawie

sprawy z powództwa M. K. i M. P.
przeciwko B. B.

o ustalenie nieważności umowy

na skutek apelacji powódek

od wyroku Sądu Rejonowego w Wieluniu

z dnia 23 lutego 2023 r., sygnatura akt I C 127/22

1.  oddala apelację;

2.  zasądza od M. K. i M. P. na rzecz B. B. 2 214 (dwa tysiące dwieście czternaście) złotych brutto
z tytułu zwrotu kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej pozwanej z urzędu przez adwokat E. L..

Sygn. akt I Ca 212/23

UZASADNIENIE

Powódki M. K. i M. P. wystąpiły z pozwem przeciwko B. B. o ustalenie nieważności umowy darowizny zawartej pomiędzy pozwaną a ojcem powódek, nieżyjącym już S. Ś., sporządzonej w dniu 2 sierpnia 2016 r. przed notariuszem I. K. w Kancelarii Notarialnej w W. za nr Rep. A 2508/2016.

Pozwana domagała się oddalenia powództwa.

Wyrokiem z 23 lutego 2023 r., wydanym pod sygn. akt I C 127/22, Sąd Rejonowy
w W. oddalił powództwo, zasądzając od powódek na rzecz pozwanej 1 476 złotych
z tytułu zwrotu kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej pozwanej z urzędu.

Rozstrzygnięcie zapadło przy następujących ustaleniach i wnioskach:

W dniu 2 sierpnia 2016 r. przed notariuszem I. K. w Kancelarii Notarialnej w W. została zawarta umowa darowizny, w wyniku której S. Ś. darował pozwanej B. B. udział wynoszący ½ części we współwłasności działek nr (...)
i 1995 położonych w C., dla których w Sądzie Rejonowym w Wieluniu V Wydziale Ksiąg Wieczystych prowadzona była księga wieczysta Kw (...). W tym samym akcie notarialnym obdarowana ustanowiła na rzecz darczyńcy dożywotnie, nieodpłatne prawo użytkowania części budynku mieszkalnego. Oprócz działek będących przedmiotem darowizny ta sama księga wieczysta prowadzona była także dla działek o nr: 2023, (...), (...), (...), 1996, 1997, (...), 1992, 1993 i 1994 - obręb C.. W momencie dokonania darowizny
w dziale II tej księgi wieczystej wpisani byli jako współwłaściciele: S. Ś. w udziale 3/6 oraz H. Ś., A. S. i G. Ś. po 1/6.

W akcie notarialnym zawarty został wniosek o odłączenie z księgi wieczystej Kw (...) nieruchomości oznaczonej numerami działek (...)
i załączenie dla niej nowej księgi wieczystej i wpisanie prawa współwłasności na rzecz B. B. w 3/6 części oraz przepisanie udziałów pozostałych współwłaścicieli H. Ś., A. S. i G. Ś. po 1/6 części.

Sąd wieczystoksięgowy uwzględnił wniosek, odłączył z księgi wieczystej Kw (...) działki będące przedmiotem umowy darowizny i założył nową księgę wieczystą Kw (...). O powyższym Sąd zawiadomił m.in. strony umowy oraz pozostałych współwłaścicieli nieruchomości. Wpisy w księgach wieczystych uprawomocniły się.

Spadkobierczyniami nieżyjącego obecnie S. Ś. są powódki M. K. i M. P..

Działki będące przedmiotem umowy darowizny stanowiły kiedyś własność rodziców pozwanej B. B.. Zarówno ojciec pozwanej, jak i brat S. Ś. chcieli, by pozwana otrzymała udział w nich, w zamian za opiekę jaką sprawowała nad ojcem i bratem. W ostatnich latach swojego życia S. Ś. zdecydował darować pozwanej swój udział w zabudowanych nieruchomościach oznaczonych numerami działek (...), zaś udział w pozostałych nieruchomościach rolnych pozostawić swoim córkom M. K. i M. P.. Pozwana sprawowała opiekę nad bratem w okresie jego choroby, a w ostatnim czasie przed śmiercią zorganizowała mu opiekę w domu pomocy społecznej. Pozostali współwłaściciele nie sprzeciwiali się rozporządzeniom jakie zamierzał dokonać S. Ś.. Sprzeciw swój po śmierci S. Ś. zgłosiły powódki.

Jak zauważył Sąd Rejonowy, objęte pozwem roszczenie ma swoje uzasadnienie
w uchwale składu 3 sędziów Sądu Najwyższego z dnia 21 marca 2013 r. III CZP 8/13 (Biuletyn SN z 2013 r., nr 3), zgodnie z którą nieważna jest umowa zamiany udziałów jedynie
w niektórych działkach gruntu stanowiących wraz z innymi działkami nieruchomość objętą jedną księgą wieczystą.

Sąd pierwszej zauważył, że uchwała ta nie stanowi zasady prawnej, zatem wiąże jedynie sąd który wystąpił z pytaniem prawnym. Natomiast spotkała się w doktrynie z komentarzami, które w sposób krytyczny odnoszą się do przedstawionego przez Sąd Najwyższy poglądu
w zakresie stwierdzenia skutku nieważności czynności prawnej. Jak podkreślają glosatorzy uchwały, takie rozporządzenie bez zgody pozostałych współwłaścicieli jest dopuszczalne (art. 198 k.c.) w ramach umowy sprzedaży, zamiany, czy darowizny. Odpada natomiast możliwość zamiany udziałów pomiędzy właścicielami. W przypadku zaś zbycia udziałów w niektórych tylko działkach gruntu stanowiących wraz z innymi działkami nieruchomość objętą jedną księgą wieczystą bez zgody pozostałych współwłaścicieli, taka czynność jest bezskuteczna. Krytyce poddaje się także przedstawione w uchwale stanowisko Sądu Najwyższego, zgodnie
z którym poszczególne działki wchodzące w skład jednej księgi wieczystej stanowią cześć składową nieruchomości w rozumieniu art. 47 § 1 k.c., co w konsekwencji miałoby prowadzić do uznania, że nie mogą być przedmiotem samodzielnego obrotu. Jako kontrargument wskazuje się dopuszczalność odłączenia przez właściciela jednej z działek wchodzących w skład jednej księgi wieczystej wraz z innymi nieruchomościami i założenie dla niej nowej księgi wieczystej, także w drodze zbycia jednej z działek na rzecz osoby trzeciej, co wynika z konstytucyjnego prawa właściciela do dysponowaniem prawem własności. Zatem, każda z działek wchodzących w skład jednej nieruchomości objętej tą samą księgą wieczystą stanowi jej część, ale nie część składową w rozumieniu art. 47 k.c. Podział zatem takiej nieruchomości
w rozumieniu prawnym, jak i wieczystoksięgowym wymaga zgody wszystkich właścicieli,
a w przypadku braku zgody pozostałych współwłaścicieli na zbycie części nieruchomości, czynność staje się bezskuteczna.

Sąd Rejonowy nie podzielił więc stanowiska powódek o nieważności umowy darowizny z dnia 2 sierpnia 2016 r. Podkreślił, że stan faktyczny niniejszej sprawy nie był tożsamy ze stanem przedstawionym w uchwale.

Z tych względów powództwo podlegało oddaleniu.

Ponadto, jak zauważył Sąd pierwszej instancji, pozostali współwłaściciele nie wyrazili nigdy sprzeciwu w zakresie dokonanego podziału nieruchomości. Zatem, mając na względzie motywy jakimi kierowały się strony umowy - S. Ś. i pozwana, przystępując do niej dobrowolnie, zdaniem Sądu, także zasady współżycia społecznego przemawiają za tym, by powództwo podlegało oddaleniu również na podstawie art. 5 k.c.

O kosztach procesu Sąd orzekł na podstawie art. 98 k.p.c. w zw. z art. 105
§ 1 k.p.c. Wysokość kosztów pomocy prawnej udzielonej pozwanej przez adwokata z urzędu ustalono na podstawie § 4 i § 8 pkt. 5 Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości w sprawie ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej przez adwokata z urzędu z dnia 03 października 2016 r. (t. jedn. Dz. U. z 2019 r., poz. 19 ze zm.).

Pełnomocnik powódek wniósł apelację od powyższego wyroku, zaskarżając orzeczenie

w całości i zarzucając:

1.  naruszenie przepisów prawa materialnego, a to art. 47 § 1 k.c. w zw. z art. 46 § 1 k.c.
i art. 24 u.k.w.h. w zw. z art. 58 § 1 k.c. przez ich błędną wykładnię i niezastosowanie polegające na przyjęciu, że zawarcie umowy darowizny z dnia 2 sierpnia 2016 r., której przedmiot stanowił udział w jedynie geodezyjnie wydzielonych działkach gruntu było zgodne z przepisami prawa oraz nie stanowiło rozporządzenia częścią składową rzeczy - nieruchomości opisanej w księdze wieczystej o nrze SR1 (...);

2.  naruszenie przepisów prawa materialnego, a to art. 5 k.c. przez uznanie, że roszczenie powódek o ustalenie nieważności umowy darowizny z dnia 2 sierpnia 2016 r. stanowi nadużycie prawa i jest niezgodne z zasadami współżycia społecznego, podczas gdy w uzasadnieniu Sąd pierwszej instancji nie przedstawił żadnej argumentacji, która uzasadniałaby takie stwierdzenie, w szczególności - na czym miałoby polegać naruszenie tych zasad oraz jakie zasady miałyby zostać naruszone.

W oparciu o wskazane zarzuty skarżący wniósł o:

1.  dopuszczenie i przeprowadzenie dowodu z uzupełniającego
przesłuchania stron na fakty zawarcia umowy, stosunków między stronami przed jej zawarciem i po tym fakcie, sposobu sprawowania opieki i pomocy S. Ś. przez każdą ze stron;

2.  zmianę zaskarżonego wyroku i ustalenie nieważności umowy
darowizny zawartej w formie aktu notarialnego w dniu 2 sierpnia 2016r.
przez notariuszem I. K. w Kancelarii Notarialnej w W.,
rep. A nr 2508/2016, pomiędzy pozwaną a zmarłym S.
Ś., na podstawie której S. Ś. przeniósł na pozwaną
własność udziału wynoszącego ½ część we współwłasności działek
oznaczonych w ewidencji gruntów numerami 1991 i 1995 o obszarze
1,3000 ha, położonych w województwie (...) w powiecie
(...), w gminie O., w miejscowości (obręb (...)) C.;

3.  zasądzenie od pozwanej na rzecz powódek solidarnie kosztów postępowania przed Sądem pierwszej instancji;

4.  zasądzenie od pozwanej na rzecz powódek solidarnie kosztów postępowania apelacyjnego;

5.  ewentualnie, uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego
rozpoznania Sądowi pierwszej instancji.

Pełnomocnik pozwanej wniósł o oddalenie apelacji na koszt powódek i zasądzenie zwrotu kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej pozwanej z urzędu w postępowaniu apelacyjnym.

Sąd Okręgowy zważył, co następuje:

Apelacja nie zasługiwała na uwzględnienie.

W ocenie Sądu Okręgowego, Sąd pierwszej instancji dokonał właściwej wykładni powoływanych przez skarżącego przepisów prawa i subsumpcji prawidłowo ustalonego stanu faktycznego przedmiotowej sprawy pod właściwe normy prawne.

Odnosząc się do treści uchwały, na którą powołują się powódki, przede wszystkim należy - w ślad za Sądem Rejonowym - podkreślić, że orzeczenia Sądu Najwyższego są wiążące tylko wtedy, gdy sąd odwoławczy zada pytanie prawne w kwestii budzącej wątpliwości. Wówczas pogląd prawny wyrażony w uchwale wiąże sąd w tej konkretnej sprawie. Jedynie uchwały pełnego składu Sądu Najwyższego składu połączonych izb oraz składu całej izby,
z chwilą ich podjęcia, uzyskują moc zasad prawnych. Także ewentualnie skład 7 sędziów może postanowić o nadaniu uchwale mocy zasady prawnej. Taka sytuacja w przypadku powoływanego orzeczenia nie miała miejsca. Uchwała zapadła w składzie trzech sędziów
i ponieważ nie została wydana na skutek pytania prawnego zadanego w sprawie niniejszej nie jest w niej wiążąca.

Sąd Okręgowy uznaje także za własny pogląd wyrażony przez Sąd pierwszej instancji, że każda z kilku działek objętych jedną księgą wieczystą jest częścią nieruchomości, ale nie jest częścią składową nieruchomości gruntowej w rozumieniu art. 47 § 1 i 48 k.c. (tak W. M. oraz E. G. w glosach do uchwały SN z dnia 21 marca 2013 r., III CZP 8/13).

Nadto, podobnie jak Sąd Rejonowy, Sąd Okręgowy podziela argumenty zawarte
w glosie M. G. do uchwały SN z dnia 21 marca 2013 r., III CZP 8/13, że
z okoliczności, iż przedmiotem własności i innych praw rzeczowych jest rzecz w całości, a nie jej część (art. 47 § 1 k.c.), nie wynika w żadnym razie sankcja nieważności wobec umowy zobowiązującej do przeniesienia własności części nieruchomości, czy też udziału w niej. Inną natomiast kwestią jest działanie sankcji bezskuteczności wobec skutku rozporządzającego tej umowy. Co do zasady, skutek rozporządzający umowy następuje w wykonaniu ważnej umowy zobowiązującej (w tym wypadku wyłącza go sankcja bezskuteczności). Nie ma tu jednak nieważności zobowiązania, gdyż - wbrew stanowisku SN wyrażonemu w uzasadnieniu powoływanej uchwały - nie działa tu sankcja na podstawie art. 58 k.c. Ani treść, ani cel zobowiązania do przeniesienia udziałów we współwłasności części działek objętych wraz
z innymi jedną księgą wieczystą nie są przecież sprzeczne z prawem. Po prostu, w tym przypadku nie ma możliwości rozporządzenia częścią nieruchomości gruntowej, podobnie jak nie istnieje możliwość właścicielskiego rozporządzania rzeczą cudzą. Natomiast można się do takiego rozporządzenia zobowiązać, a w wykonaniu tego zobowiązania podjąć czynności zmierzające do prawidłowej jego realizacji, w szczególności do wyłączenia działek będących przedmiotem umowy ze zbiorczej księgi wieczystej i założenia dla nich nowej księgi. Jest to przedmiotem świadczenia na podstawie ważnego zobowiązania wynikającego
z umowy, tj. w sytuacji, gdy natychmiastowe przeniesienie własności nie jest możliwe z uwagi na usuwalne przeszkody prawne.

Podsumowując, czynność bezskuteczna w zakresie skutku zobowiązującego
w odróżnieniu od czynności nieważnej kreuje ważny stosunek obligacyjny.

Warto w tym miejscu przytoczyć uzasadnienie postanowienia Sądu Najwyższego
z dnia 8 marca 2017 r. IV CSK 294/16, LEX nr 2710256, w którym wskazano, że jeżeli stosowna umowa objęła tylko część nieruchomości, a więc działkę będącą częścią nieruchomości, to mimo zachowania formy aktu notarialnego nie nastąpił skutek rzeczowy takiej umowy (art. 47 § 1 k.c.). Nie jest to jednak równoznaczne z nieważnością całej czynności prawnej, tylko skutkuje oddaleniem skutku rozporządzającego do chwili wydzielenia działki będącej przedmiotem transakcji w odrębną nieruchomość albo zbyciem na rzecz tego samego nabywcy pozostałej części nieruchomości (drugiej lub pozostałych działek). Geodezyjne wyodrębnienie działek w ramach nieruchomości mającej urządzoną jedną księgę wieczystą nie zmienia statusu tej nieruchomości, ale możliwe jest odłączenie od nieruchomości jej części, doprowadzając z woli jej właściciela (ewentualnie wszystkich współwłaścicieli) do podziału nieruchomości (zob. uzasadnienie in fine powołanej uchwały Sądu Najwyższego, sygn. akt III CZP 8/13 oraz uzasadnienie uchwały Sądu Najwyższego z dnia 15 maja 2013 r., III CZP 24/13, OSNC 2013, Nr 12, poz. 138 i wyroki Sądu Najwyższego z dnia 27 czerwca 2012 r., III CSK 303/11, nie publ. oraz z dnia 8 listopada 2007 r., III CSK 183/07,Przegląd Sądowy 2008, nr 11-12; postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 19 lutego 2003 r., V CK 278/02, nie publ., z dnia 11 lutego 2009 r., V CSK 333/08, OSNC-ZD 2010, nr B, poz. 33 oraz z dnia 16 czerwca 2010 r., I CSK 82/10, Palestra 2010, nr 7-8). W powyższej sprawie Sąd nie miał do czynienia
z sytuacją podziału nieruchomości po zawarciu umowy zbycia prawa użytkowania wieczystego jednej z dwóch działek składających się na nieruchomość zbywcy, tylko dokonania dwóch czynności prawnych - umów obejmujących także drugą działkę, co stanowiło łącznie całą nieruchomość. W takim wypadku Sąd przyjął, że nastąpiło sanowanie dotychczas wadliwej umowy, przenoszącej prawa do pierwszej działki i uznanie skuteczności rozporządzenia co do ich obu, łącznie stanowiących o rozporządzeniu prawami obejmującymi nieruchomość, o której mowa w dotyczącej jej księdze wieczystej.

Także w uzasadnieniu uchwały z dnia 21 marca 2013 r., III CZP 8/13 Sąd Najwyższy wskazał, że nie neguje, iż uprawnienie do rozporządzenia rzeczą jest atrybutem prawa własności. Zauważył jedynie, że analizowana umowa zamiany przez złożenie wniosku
o odłączenie części nieruchomości w postaci już istniejących działek geodezyjnych zmierzała w istocie do podziału nieruchomości objętej księgą wieczystą, z pominięciem uzyskania zgody współwłaścicieli, którzy nie uczestniczyli w transakcji zamiany (art. 199 k.c.). Rozłączenie
z woli właściciela nieruchomości wpisanej do jednej księgi wieczystej jest dopuszczalne (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 11 lutego 2009 r., V CSK 333/08, OSNC-ZD 2010, nr B, poz. 33 oraz uchwała Sądu Najwyższego z dnia 7 kwietnia 2006 r., III CZP 24/06, OSNC 2007, nr 2, poz. 24), jednakże w stanie faktycznym sprawy wola taka została wyrażona jedynie przez część współwłaścicieli.

W sprawie przedmiotowej mamy zatem do czynienia z ważną umową zobowiązującą do przeniesienia udziałów we współwłasności, a dotkniętą jedynie sankcją bezskuteczności.
W wykonaniu tej umowy nastąpiło wydzielenie działek wymienionych w umowie do odrębnej księgi wieczystej. Wszyscy współwłaściciele zostali o tej czynności powiadomieni przez sąd wieczystoksięgowy i nie złożyli apelacji od wpisu. Zatem dla działek prowadzona jest obecnie odrębna księga wieczysta i można przyjąć, że ostatecznie wszyscy współwłaściciele wyrazili zgodę na podział nieruchomości.

W świetle powyższego uznać należy, że Sąd pierwszej instancji zasadnie oddalił powództwo o stwierdzenie nieważności umowy.

Skoro zaś powództwo podlegało oddaleniu z uwagi na brak podstawy prawnej dla nieważności, nie ma potrzeby odnoszenia się do zarzutów związanych z podstawą zastosowania
w sprawie art. 5 k.c. Zbędne zatem było także przeprowadzanie dowodów na powoływane
w związku z tym okoliczności, stąd stosowny wniosek dowodowy zawarty w apelacji został przez Sąd Okręgowy pominięty w trybie art. 235 ² § 1 pkt 2 k.p.c.

Mając na uwadze przedstawione argumenty, zgodnie z art. 385 k.p.c., Sąd Okręgowy oddalił apelację jako bezzasadną.

O kosztach postępowania odwoławczego orzeczono na podstawie art. 98 § 1 i 3 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c., zasądzając od powódek na rzecz pozwanej kwotę 2 214 złotych, brutto z tytułu zwrotu kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej pozwanej
w postepowaniu apelacyjnym przez adwokata z urzędu na podstawie § 4 Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości w sprawie ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej przez adwokata z urzędu z dnia 3 października 2016 r., a wg stawki obliczonej na podstawie § 2 pkt 6 oraz § 10 ust. 1 pkt 2 Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości w sprawie opłat za czynności adwokacki z dnia 22 października 2015 r.