Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 25 kwietnia 2024 r.

Sąd Apelacyjny w Poznaniu III Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych

w składzie:

Przewodniczący: sędzia Wiesława Stachowiak

Protokolant: Beata Tonak

po rozpoznaniu w dniu 25 kwietnia 2024 r. w Poznaniu na posiedzeniu niejawnym

sprawy Ł. Ł.

przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych II Oddział w P.

przy udziale ubezpieczonych T. K. i A. W.

o podstawę wymiaru składek

na skutek apelacji Ł. Ł.

od wyroku Sądu Okręgowego w Poznaniu

z dnia 18 stycznia 2022 r. sygn. akt VII U 2679/20

1.  oddala apelację;

2.  zasądza od odwołującego Ł. Ł. na rzecz pozwanego Zakładu Ubezpieczeń Społecznych II Oddział w P. kwotę 3375,00 zł (słownie: trzy tysiące trzysta siedemdziesiąt pięć złotych) wraz z ustawowymi odsetkami za opóźnienie w spełnieniu świadczenia pieniężnego, za czas od dnia uprawomocnienia się orzeczenia, którym je zasądzono, do dnia zapłaty tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego w postępowaniu apelacyjnym.

UZASADNIENIE

Decyzją z dnia 27 października 2020r., Nr (...), Zakład Ubezpieczeń Społecznych II Oddział w P. stwierdził, że podstawę wymiaru składek na obowiązkowe ubezpieczenia społeczne i ubezpieczenie zdrowotne T. K. z tytułu zatrudnienia na podstawie umowy o pracę u płatnika składek P.H.U. (...) Ł. Ł. stanowią kwoty wskazane w decyzji obejmujące okres od września 2015 r. do grudnia 2017 r.

Decyzją z dnia 27 października 2020r., Nr (...), Zakład Ubezpieczeń Społecznych II Oddział w P. stwierdził, że podstawę wymiaru składek na obowiązkowe ubezpieczenia społeczne i ubezpieczenie zdrowotne A. W. z tytułu zatrudnienia na podstawie umowy o pracę u płatnika składek P.H.U. (...) Ł. Ł. stanowią kwoty wskazane w decyzji obejmujące okres od stycznia 2015 r. do listopada 2017r.

W uzasadnieniach decyzji organ rentowy wskazał, że analiza przedłożonej do kontroli dokumentacji, w szczególności kadrowej i płacowej daje podstawy do uznania, że pracownicy płatnika nie przebywali w podróży służbowej, w związku z czym wartość wypłaconych im należności z tytułu wypłaconych diet oraz pokrytych przez pracodawcę/zleceniodawcę kosztów noclegów/zakwaterowania stanowi ich przychód.

Od powyższych decyzji odwołał się płatnik składek Ł. Ł., prowadzący działalność gospodarczą P.H.U. (...), zaskarżając je w całości i wnosząc o ich zmianę poprzez wyłączenie należności z tytułu kosztów noclegów i wypłaconych diet z podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne i zdrowotne za okresy wymienione w zaskarżonych decyzjach.

Zaskarżonym decyzjom zarzucono naruszenie:

- art. 83 ust. 1 pkt 3, art. 4 pkt 9, art. 18 ust. 1, art. 20 ust. 1 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych,

- art. 81 ust. 1 i 6 ustawy z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych,

- art. 11 ust. 1, art. 12 ust. 1, art. 21 ust. 1 pkt 16 lit a) ustawy z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych,

- § 2 ust. 1 pkt 15 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki socjalnej z dnia 18 grudnia 1998r. w sprawie szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe,

poprzez uznanie, iż należności z tytułu noclegów i diet pracowników za podróż służbową w związku z wykonywaniem obowiązków stanowią podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne i zdrowotne, podczas gdy:

a) podstawowym kryterium, które powinno być stosowane przy ustalaniu, czy dane nieodpłatne świadczenie pracodawcy stanowi przychód ze stosunku pracy jest kwestia tego, czy dane świadczenie zostało spełnione w interesie pracownika, czy też w interesie pracodawcy,

b) gdyby nie konieczność wywiązania się z obowiązków służbowych, pracownicy nie mieliby powodu do korzystania z zapewnianych przez odwołującego miejsc noclegowych oraz diet.

Sprawa z odwołania Ł. Ł. została zarejestrowana pod sygn. akt VII U 23/21. Sprawa VII U 23/21 została następnie połączona z niniejszą sprawą do łącznego rozpoznania i rozstrzygnięcia.

Postanowieniem z dnia 16 grudnia 2021r. Sąd Okręgowy ustalił wartość przedmiotu sporu w sprawie VII U 2679/20 na kwotę 3767 zł, a w sprawie VII U 23/21 na kwotę 10.790 zł.

Ubezpieczony A. W. nie zajął stanowiska w sprawie.

Wyrokiem z dnia 18 stycznia 2022r. w sprawie o sygn. akt VII U 2679/20 Sąd Okręgowy w Poznaniu:

I. w zakresie odwołania od decyzji z dnia 27 października 2020 r., znak (...),

1. oddalił odwołanie,

2. zasądził od odwołującego na rzecz pozwanego organu rentowego 900 złotych tytułem zwrotu kosztów postępowania,

II. w zakresie odwołania od decyzji z dnia 27 października 2020 r., znak (...),

1. oddalił odwołanie,

2. zasądził od odwołującego na rzecz pozwanego organu rentowego 3600 złotych tytułem zwrotu kosztów postępowania.

Apelację od powyższego wyroku wniósł odwołujący płatnik składek Ł. Ł., zaskarżając go w całości i zarzucając mu naruszenie:

1.  art. 83 ust. 1 pkt 3, art. 4 pkt 9, art. 18 ust. 1, art. 20 ust. 1 ustawy z 13 października 1998 roku o systemie ubezpieczeń społecznych;

2.  art. 81 ust. 1 i 6 ustawy z 27 sierpnia 2004 roku o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych;

3.  art. 11 ust. 1, art. 12 ust. 1, art. 21 ust. 1 pkt 16 lit a ustawy z 26 lipca 1991 roku o podatku dochodowym od osób fizycznych;

4.  §2 ust. 1 pkt 15 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 18 grudnia 1998 roku w sprawie szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe,

5.  art. 77 ⁵ k.p.

poprzez uznanie, iż należności z tytułu noclegów i diet pracowników za podróż służbową w związku z wykonywaniem obowiązków są spełnione w interesie pracownika a nie pracodawcy i stanowią przychód pracownika w rozumieniu ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych i w konsekwencji stanowią podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne i zdrowotne, podczas gdy po pierwsze podstawowym kryterium, które powinno być stosowane przy ustalaniu, czy dane nieodpłatne świadczenie pracodawcy stanowi przychód ze stosunku pracy, jest kwestia tego czy dane świadczenie zostało spełnione w interesie pracownika czy też w interesie pracodawcy, po drugie gdyby nie konieczność wywiązania się z obowiązków służbowych, pracownicy nie mieliby powodu do korzystania z zapewnianych przez odwołującego miejsc noclegowych oraz diet.

Podnosząc powyższe zarzuty apelujący wniósł o zmianę wyroku poprzez wyłączenie należności z tytułu kosztów noclegów i wypłaconych diet z podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne i zdrowotne za okres wymieniony w sentencji zaskarżonej decyzji w stosunku do ubezpieczonych, oraz zasądzenie na rzecz odwołującego kosztów postępowania przed Sądem I instancji według norm prawem przepisanych, zasądzenie od organu rentowego na rzecz odwołującego kosztów postępowania apelacyjnego, w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych, względnie o uchylenie wyroku oraz skierowanie sprawy do ponownego rozpoznania.

W odpowiedzi na apelację organ rentowy wniósł o jej oddalenie oraz o zasądzenie od płatnika składek na jego rzecz kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych w postępowaniu apelacyjnym.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Apelacja jest bezzasadna.

Z uwagi na złożenie apelacji po zmianie przepisów Kodeksu postępowania cywilnego dokonanej ustawą z 4 lipca 2019 r. (Dz.U.2019.1469) uzasadnienie wyroku Sądu Apelacyjnego zostało sporządzone w sposób określony przepisem art. 387 § 2 ¹ k.p.c. w brzmieniu nadanym tą nowelizacją. Sąd Apelacyjny nie przeprowadził postępowania dowodowego i nie dokonał odmiennej oceny dowodów przeprowadzonych przed Sądem pierwszej instancji, a także nie zmienił i nie uzupełnił ustaleń Sądu pierwszej instancji. W tej sytuacji, zgodnie z art. 387 § 2 ¹ pkt 1 k.p.c., wystarczające jest wskazanie, że Sąd Apelacyjny przyjął za własne ustalenia Sądu pierwszej instancji dokonane w sprawie.

W ocenie Sądu Apelacyjnego, rozstrzygnięcie Sądu I instancji jest oczywiście prawidłowe. Sąd Okręgowy właściwie przeprowadził postępowanie dowodowe, w żaden sposób nie uchybiając przepisom prawa procesowego, dokonał trafnej oceny zebranego w sprawie materiału dowodowego i w konsekwencji prawidłowo ustalił stan faktyczny sprawy. Prawidłowo także zastosował prawo materialne. Sąd Apelacyjny w całości podziela ustalenia faktyczne i rozważania prawne Sądu Okręgowego, rezygnując jednocześnie z ich ponownego szczegółowego przytaczania. Sąd Apelacyjny przyjął za własne ustalenia Sądu pierwszej instancji dokonane w sprawie.

Przedmiotem sporu w niniejszej sprawie było ustalenie, czy praca ubezpieczonych T. K. i A. W. w terenie odbywała się w ramach podróży służbowych, co uzasadniałoby wyłączenie z podstawy wymiaru składek świadczeń przyznanych z tytułu tych podróży, w tym diet i kosztów noclegów.

Na wstępie przypomnieć należy, że zgodnie z art. 18 ust. 1 ustawy z 13 października 1998 roku o systemie ubezpieczeń społecznych podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe ubezpieczonych, wymienionych w art. 6 ust. 1-3 (tj. m.in. pracowników) stanowi przychód, o którym mowa w art. 4 pkt 9 i 10, z zastrzeżeniem ust. 1a i 2, ust. 4 pkt 5 i ust. 12 (zastrzeżenia nie mają znaczenia w sprawie).

Stosownie do treści art. 20 ust. 1 tej ustawy, podstawę wymiaru składek na ubezpieczenie chorobowe oraz ubezpieczenie wypadkowe stanowi podstawa wymiaru składek na ubezpieczenie emerytalne i ubezpieczenia rentowe, z zastrzeżeniem ust. 2 i ust. 3 (zastrzeżenia nie mają znaczenia w sprawie).

Z kolei zgodnie z treścią art. 81 ust. 1 i 6 ustawy z 27 sierpnia 2004 roku o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych (t.j. Dz. U. z 2022 roku, poz. 2561 z późn. zm.) do ustalenia podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie zdrowotne osób, o których mowa w art. 66 ust. 1 pkt 1 lit. a, d-i i pkt 3 i 35, stosuje się przepisy określające podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe tych osób, przy czym podstawę wymiaru składki na ubezpieczenie zdrowotne pomniejsza się o kwoty składek na ubezpieczenia emerytalne, rentowe i chorobowe finansowanych przez ubezpieczonych niebędących płatnikami składek, potrąconych przez płatników ze środków ubezpieczonego, zgodnie z przepisami o systemie ubezpieczeń społecznych.

Art. 4 pkt 9 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych jako przychód definiuje przychody w rozumieniu przepisów o podatku dochodowym od osób fizycznych z tytułu zatrudnienia m.in. w ramach stosunku pracy.

Na podstawie art. 11 ust. 1 ustawy z 26 lipca 1991 roku o podatku dochodowym od osób fizycznych (t.j. Dz. U. z 2022 roku, poz. 2647 z późn. zm.) przychodami są otrzymane lub postawione do dyspozycji podatnika w roku kalendarzowym pieniądze i wartości pieniężne oraz wartość otrzymanych świadczeń w naturze i innych nieodpłatnych świadczeń.

Za przychody ze stosunku służbowego, stosunku pracy, pracy nakładczej oraz spółdzielczego stosunku pracy uważa się wszelkiego rodzaju wypłaty pieniężne oraz wartość pieniężną świadczeń w naturze bądź ich ekwiwalenty, bez względu na źródło finansowania tych wypłat i świadczeń, a w szczególności: wynagrodzenia zasadnicze, wynagrodzenia za godziny nadliczbowe, różnego rodzaju dodatki, nagrody, ekwiwalenty za niewykorzystany urlop i wszelkie inne kwoty niezależnie od tego, czy ich wysokość została z góry ustalona, a ponadto świadczenia pieniężne ponoszone za pracownika, jak również wartość innych nieodpłatnych świadczeń lub świadczeń częściowo odpłatnych. Wartość pieniężną świadczeń w naturze przysługujących pracownikom na podstawie odrębnych przepisów ustala się według przeciętnych cen stosowanych wobec innych odbiorców - jeżeli przedmiotem świadczenia są rzeczy lub usługi wchodzące w zakres działalności pracodawcy (art. 12 ust. 1 i 2 ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych).

Zgodnie z art. 21 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, minister właściwy do spraw zabezpieczenia społecznego określa, w drodze rozporządzenia, szczegółowe zasady ustalania podstawy wymiaru składek, z uwzględnieniem ograniczenia, o którym mowa w art. 19 ust. 1, oraz wyłączenia z podstawy wymiaru składek niektórych rodzajów przychodów.

Na podstawie delegacji ustawowej zawartej w cytowanym powyżej przepisie art. 21 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych wydane zostało rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 18 grudnia 1998 roku w sprawie szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe (t.j. Dz. U. z 2023 roku, poz. 728 z późn. zm.).

W myśl § 1 wymienionego rozporządzenia, podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe, zwanych dalej „składkami”, stanowi przychód w rozumieniu przepisów o podatku dochodowym od osób fizycznych, osiągany przez pracowników u pracodawcy z tytułu zatrudnienia w ramach stosunku pracy, z zastrzeżeniem art. 18 ust. 2 ustawy z 13 października 1998 roku o systemie ubezpieczeń społecznych, zwanej dalej „ustawą”, oraz § 2 tego rozporządzenia.

Stosownie zaś do § 2 ust. 1 pkt 15 ww. rozporządzenia, podstawy wymiaru składek nie stanowią przychodu z tytułu diet i innych należności z tytułu podróży służbowej pracownika - do wysokości określonej w przepisach w sprawie wysokości oraz warunków ustalania należności przysługujących pracownikowi zatrudnionemu w państwowej lub samorządowej jednostce sfery budżetowej, z tytułu podróży służbowej na obszarze kraju oraz poza granicami kraju, z zastrzeżeniem pkt 17.

Zgodnie z § 2 Rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej z 29 stycznia 2013 roku w sprawie należności przysługujących pracownikowi zatrudnionemu w państwowej lub samorządowej jednostce sfery budżetowej z tytułu podróży służbowej (t.j. Dz. U. z 2023 roku, poz. 2190) z tytułu podróży krajowej oraz podróży zagranicznej, odbywanej w terminie i miejscu określonym przez pracodawcę, pracownikowi przysługują:

1.  diety;

2.  zwrot kosztów:

A.  przejazdów,

B.  dojazdów środkami komunikacji miejscowej,

C.  noclegów,

D.  innych udokumentowanych wydatków, określonych lub uznanych przez pracodawcę odpowiednio do uzasadnionych potrzeb.

Zgodnie z § 7 ust. 1 cytowanego rozporządzenia w treści obowiązującej na dzień wydania zaskarżonej decyzji (Dz. U. poz. 167), dieta w czasie podróży krajowej jest przeznaczona na pokrycie zwiększonych kosztów wyżywienia i wynosi 30,00 zł za dobę podróży.

Za nocleg podczas podróży krajowej w obiekcie świadczącym usługi hotelarskie pracownikowi przysługuje zwrot kosztów w wysokości stwierdzonej rachunkiem, jednak nie wyższej za jedną dobę hotelową niż dwudziestokrotność stawki diety. W uzasadnionych przypadkach pracodawca może wyrazić zgodę na zwrot kosztów noclegu stwierdzonych rachunkiem w wysokości przekraczającej limit, o którym mowa w ust. 1 (§ 8 ust. 1 i 2 cyt. rozporządzenia).

Warunkiem otrzymania należności przewidzianych rozporządzeniem w sprawie należności przysługujących pracownikowi zatrudnionemu w państwowej lub samorządowej jednostce sfery budżetowej z tytułu podróży służbowej jest jednak odbycie przez pracownika podróży służbowej. Niezależnie zatem od faktycznego miejsca wykonywania pracy, dla rozstrzygnięcia sporu o ustalenie składek (podstawy wymiaru składek), odnoszącego się do należności w postaci diet, kosztów podróży czy noclegu, istotne znaczenie ma kwalifikacja wyjazdów pracownika, jako podróży służbowej, która to kwalifikacja warunkuje skorzystanie z przedmiotowego zwolnienia.

W tej kwestii należy wskazać, że Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku z 17 lutego 2012 roku w sprawie o sygn. III UK 54/11 wskazał, że pojęcie podróży służbowej z § 2 ust. 1 pkt 15 rozporządzenia nie może być rozumiane inaczej niż w art. 77 ⁵ § 1 k.p. stanowiącym, że pracownikowi wykonującemu na polecenie pracodawcy zadanie służbowe poza miejscowością, w której znajduje się siedziba pracodawcy lub poza stałym miejscem pracy, przysługują należności na pokrycie kosztów związanych z podróżą służbową.

Mając powyższe na uwadze, w pierwszej kolejności należało zatem ocenić, czy w przypadku wyjazdów ubezpieczonych mamy do czynienia z podróżą służbową zdefiniowaną w art. 77 ⁵ § 1 k.p.

Na konstytutywne cechy podróży służbowej wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z 22 lutego 2008 roku, sygn. I PK 208/07, stwierdzając, że podróż służbowa charakteryzuje się tym, że jest odbywana:

1)  poza miejscowością, w której znajduje się siedziba pracodawcy lub poza stałym miejscem pracy;

2)  polecenie pracodawcy;

3)  w celu wykonania określonego przez pracodawcę zadania.

Wszystkie te cechy, jak podkreślał Sąd Najwyższy, muszą wystąpić łącznie.

W uzasadnieniu uchwały składu siedmiu sędziów z 19 listopada 2008 roku w sprawie o sygn. II PZP 11/08, Sąd Najwyższy wyjaśnił, iż art. 77 ⁵ § 1 k.p. odnosi się jedynie do zadania służbowego rozumianego jako zdarzenie incydentalne w stosunku do pracy umówionej i wykonywanej zwykle w ramach stosunku pracy. Z art. 77 ⁵ § 1 k.p. wynika bowiem wprost, że podróż służbowa, która jest swoistą konstrukcją prawa pracy, ma charakter incydentalny. Jej podstawę formalną stanowi polecenie wyjazdu służbowego, które powinno określać zadanie oraz termin i miejsce jego realizacji. Zadanie musi być skonkretyzowane i nie może mieć charakteru generalnego. Nie jest zatem podróżą służbową wykonywanie pracy (zadań) w różnych miejscowościach, gdy przedmiotem zobowiązania pracownika jest stałe wykonywanie pracy (zadań) w tych miejscowościach. W konsekwencji wykonywaniem zadania służbowego w rozumieniu art. 77 ⁵ § 1 k.p. nie jest wykonywanie pracy określonego rodzaju, wynikającej z charakteru zatrudnienia. Taka praca bowiem nigdy nie jest incydentalna, ale permanentna. Sąd Najwyższy w uzasadnieniu tej uchwały wywiódł przy tym, że rozważenia wymaga także wzajemna korelacja art. 29 § 1 pkt 2 k.p., który nakazuje określić w umowie miejsce wykonywania pracy, z przywołanym art. 77 ⁵ § 1 k.p. I tak w obu przepisach mowa jest o miejscu pracy, przy czym ten pierwszy stanowi o miejscu wykonywania pracy; drugi - o stałym miejscu pracy. Rozróżnienie to nie ma, zdaniem Sądu Najwyższego w składzie powiększonym, doniosłości normatywnej. W art. 77 ⁵ § 1 k.p. wzmianka o stałym miejscu pracy wskazuje bowiem, że za punkt odniesienia należy przyjąć właśnie miejsce wykonywania pracy określone w umowie o pracę zgodnie z art. 29 § 1 pkt 2 k.p. W rzeczywistości faktyczne miejsce wykonywania pracy może być inne niż określone w umowie. Ad casum uznanie, że stałe miejsce pracy jest równoznaczne z faktycznym miejscem pracy (miejscem wykonywania czynności pracowniczych - por. M. Taniewska: Przestrzenne granice wykonywania pracy, PiZS 1980 nr 3, s. 26) - nie zaś z umówionym miejscem pracy - powodowałoby negatywne konsekwencje dla pracownika np. w postaci niewypłaconych diet (…). Miejsce wykonywania pracy może być różnie oznaczone. Ograniczenie - w drodze wykładni - w określaniu miejsca świadczenia pracy w umowie zmniejszałoby możliwości elastycznego ukształtowania stosunku pracy.

Niezależnie od zakreślonego wyżej przedmiotu sporu, warto wskazać, że w uchwale z 9 grudnia 2011 roku w sprawie o sygn. akt II PZP 3/11, Sąd Najwyższy wskazał, że miejsce wykonywania pracy może być w umowie o pracę co do zasady określone na trzy sposoby ( vide przykładowo B. Raczkowski: Czasoprzestrzeń pracy, Monitor Prawa Pracy 2006, nr 1, s. 35). Może ono być określone punktowo (adresowo). W tym ujęciu miejsce pracy to pewien punkt geograficzny lub konkretny adres, przy czym adresem tym może być (choć nie musi), adres zakładu pracy prowadzonego przez pracodawcę lub adres zamieszkania pracownika (w przypadku telepracownika). Punktowe (adresowe) miejsce pracy właściwe jest dla tych pracowników, którzy wykonują pracę ze swej natury związaną ze stałym miejscem (na przykład robotnicy fabryczni lub pracownicy biurowi). Jeżeli miejscem tym będzie siedziba pracodawcy, to pracownik będzie w podróży służbowej wówczas, gdy na polecenie pracodawcy krótkotrwale wykona pracę poza tą siedzibą. Drugim z dopuszczalnych sposobów określenia miejsca wykonywania pracy w umowie o pracę jest wskazanie pewnego obszaru geograficznego. Takie obszarowe oznaczenie miejsca wykonywania pracy będzie właściwe w odniesieniu do prac, które ze swej natury wymagają ciągłego przemieszczania się, czyli u pracowników mobilnych. Obszar ten musi być tak określony, aby odpowiadał rzeczywistemu terenowi, na którym pracownik przemieszcza się w ramach umówionej pracy. Obszar ten (jak przyjęto w uchwale z 19 listopada 2008 roku w sprawie o sygn. II PZP 11/08) jest nie tylko miejscem pracy pracownika w rozumieniu art. 29 § 1 pkt 2 k.p., ale zarazem stałym miejscem pracy w rozumieniu art. 77 ⁵ § 1 k.p. Pracownik mobilny będzie więc odbywał podróż służbową tylko wówczas, gdy otrzyma od pracodawcy polecenie wykonania zadania poza tym obszarem a zmiana miejsca wykonywania pracy będzie miała charakter krótkotrwały (incydentalny). Wreszcie trzecim sposobem umownego określenia miejsca wykonywania pracy jest wskazanie ruchomego (w istocie zmiennego) miejsca pracy. Możliwość takiego sposobu określenia miejsca pracy jest uznawana w piśmiennictwie, jak i orzecznictwie. W wyroku z 19 marca 2008 roku w sprawie o sygn. I PK 230/07 (OSNP 2009 nr 13-14, poz. 176) Sąd Najwyższy wskazał, że pracownik może mieć stałe i niestałe (ruchome, zmienne) miejsce pracy. Spełnienie wymagania przewidzianego w art. 29 § 1 pkt 2 k.p. może więc polegać na wskazaniu stałego miejsca pracy, na wskazaniu obok stałego miejsca pracy także niestałego miejsca (miejsc) wykonywania pracy bądź na wskazaniu niestałych (zmiennych) miejsc pracy w dostateczny wszakże sposób określonych. Należy przyjąć, że istotą tak zwanego „ruchomego” (zmiennego) miejsca pracy, odróżniającą go od obszarowego miejsca pracy, jest jego punktowość. z tym jednak, że punkt ten może być zmieniany. Zakres możliwych zmian w tym względzie - w uzgodnionych granicach - musi być determinowany rodzajem pracy świadczonej przez pracownika oraz naturą działalności prowadzonej przez pracodawcę i związaną z nią rzeczywistą potrzebą gospodarczą. Ruchome (zmienne) miejsce pracy może na przykład zostać określone wówczas, gdy pracodawca prowadzi budowy lub podobnego rodzaju działalność. Jeżeli ruchome miejsce pracy zostało właściwie określone w umowie, to stałymi miejscami pracy w rozumieniu art. 77 ⁵ § 1 k.p. będą wówczas poszczególne, konkretne miejsca, do których (w granicach umowy o pracę i ramach określonego w niej ruchomego miejsca pracy) pracownik zostaje skierowany w celu stałego świadczenia, umówionego rodzaju pracy. Pracownik taki będzie w podróży służbowej, gdy otrzyma krótkotrwałe zadanie wykonania pracy poza takim stałym miejscem pracy, a także w czasie dojazdu do tego miejsca i powrotu z niego.

W wyżej powołanej uchwale Sąd Najwyższy stwierdził również, że praca robotnika budowalnego nie polega ze swej istoty na stałym przemieszczaniu się na określonym obszarze geograficznym (jak to ma miejsce w przypadku kierowców czy przedstawicieli handlowych). Pracownik budowalny nie jest zatem pracownikiem mobilnym. Względem pracownika budowlanego świadczącego przez dłuższy czas w jednym miejscu pracę na różnych budowach prowadzonych przez pracodawcę, nie można umownie określić miejsca pracy wyłącznie jako pewnego obszaru geograficznego (taki sposób jest zarezerwowany dla pracowników mobilnych). Umowne określenie pewnego obszaru, bez skonkretyzowania stałych znajdujących się na nim punktów (prowadzonych budów), nie byłoby bowiem skorelowane z rodzajem pracy świadczonej przez pracownika ani z rodzajem działalności pracodawcy. W odniesieniu do takiego pracownika budowlanego możliwe jest natomiast określenie w umowie o pracę miejsca pracy jako ruchomego, na przykład jako budów realizowanych przez pracodawcę na wskazanym terenie. W tym przypadku określenie obszaru nie oznacza wskazania miejsca pracy, lecz ogranicza obszarowo możliwość wyznaczenia ruchomego (zmiennego) miejsca pracy. W razie takiego umownego określenia miejsca pracy, pracownik przebywa w podróży służbowej wówczas, gdy w celu wykonania krótkotrwałego zadania opuszcza miejscowość stanowiącą jego aktualne, stałe miejsce pracy (miejsce, gdzie realizowana jest budowa, na której świadczy pracę), a także wtedy, gdy pracodawca poleci mu świadczyć pracę (wyznaczy ruchome, zmienne miejsce pracy) poza umówionym obszarem geograficznym. Należy zatem uznać, że pracownik przedsiębiorstwa budowlanego realizującego inwestycje w różnych miejscowościach może mieć w umowie o pracę określone miejsce wykonywania pracy (art. 29 § 1 pkt 2 k.p.) jako miejsce, gdzie jego pracodawca prowadzi budowy lub innego rodzaju stałe prace, ewentualnie ze wskazaniem, na jakim obszarze geograficznym. Stałym miejscem pracy takiego pracownika w rozumieniu art. 77 ⁵ § 1 k.p. jest wówczas każdorazowo to miejsce - w granicach określonych w umowie o pracę - w którym pracownik przez dłuższy czas, stale, systematycznie świadczy pracę (miejsce budowy realizowanej przez pracodawcę). Uwagi te nie znajdą odniesienia do tych pracowników budowlanych, których charakter pracy, przy uwzględnieniu natury działalności prowadzonej jednocześnie przez pracodawcę w wielu miejscach, wymusza częstą zmianę miejsca wykonywania pracy (świadczenia usług składających się na realizację zadań powierzonych pracownikowi).

Mając na uwadze powyższe należało ustalić, czy w okresie objętym zaskarżoną decyzją ubezpieczeni faktycznie odbywali podróż służbową.

Istotnym w tej kwestii jest, czy pracownik ma do wykonania polecone zadanie w podróży służbowej (art. 77 ⁵ § 1 k.p.), która w kompleksie jego obowiązków stanowi zjawisko nietypowe, okazjonalne, czy też wykonuje pracę przez dłuższy czas (niekrótko) w innym miejscu (nawet za granicą), niż zapisane w umowie o pracę lub innym dokumencie ( vide postanowienie Sądu Najwyższego z 18 czerwca 2020 roku w sprawie sygn. II UK 336/19).

Pracownik może być zatrudniony w różnych miejscach pracy, zwłaszcza ten który wykonuje prace remontowe lub budowlane, wszak jego zatrudnienie zależy od miejsca tych prac. Miejsce pracy określone w umowie powinno odpowiadać wówczas rzeczywistemu stanowi rzeczy. Dokument umowy nie musi mieć przesądzającego znaczenia, bo inne ustalenia w tym zakresie (umowa) mogą wynikać z faktów (porozumienia), które można ustalić (choćby dorozumianie). Niewłaściwie określone miejsce wykonywania pracy w umowie o pracę nie decyduje bezwzględnie o kwalifikacji podróży służbowej pracownika, a w tej sprawie o negatywnej kwalifikacji takiej podróży ( vide wyrok Sądu Najwyższego z 17 lutego 2012 roku w sprawie o sygn. akt III UK 54/11).

Pracę w ramach delegacji (podróży służbowej) wyróżnia sporadyczność i przemijający czas trwania wysłania oraz wykonywanie konkretnie określonego zadania. O podróży służbowej można mówić jedynie w wypadku delegowania narzuconego pracownikowi, wobec czego zawarcie porozumienia, co do wykonywania określonej pracy w ramach delegowania prowadzi do okresowej zmiany ustalonego w umowie miejsca pracy. Wykonywaniem zadania służbowego w rozumieniu art. 77 ⁵ § 1 k.p. nie jest wykonywanie pracy określonego rodzaju, wynikającej z charakteru zatrudnienia, gdyż ta nigdy nie jest incydentalna. Nie jest zatem podróżą służbową wykonywanie pracy (zadań) w różnych miejscowościach, gdy przedmiotem zobowiązania pracownika jest stałe wykonywanie pracy (zadań) w tych miejscowościach ( vide wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z 21 lutego 2018 roku w sprawie o sygn. III AUa 2456/16).

W tym miejscu należy podkreślić, że ze względu na przedmiot podróży służbowej istotne jest to, że pracownik ma wykonać czynności pracownicze wyznaczone do zrealizowania w poleceniu pracodawcy, które nie powinny należeć do zwykłych, umówionych czynności pracowniczych ( vide uchwała Sądu Najwyższego z 19 listopada 2008 roku w sprawie o sygn. II PZP 11/08, OSNP Nr 13-14/2009, poz. 166, wyrok Sądu Najwyższego z 4 marca 2009 roku w sprawie o sygn. II PK 210/08, OSNP Nr 19-20/2010, poz. 233).

Nie jest zaś podróżą służbową udanie się pracownika niemobilnego poza siedzibę pracodawcy w celu wykonywania zwykłych czynności pracowniczych ( vide wyrok Sądu Najwyższego z 4 lipca 1978 roku w sprawie o sygn. I PR 45/78, OSNCP Nr 1/1979, poz. 16 z glosą A. Kijowskiego, Nowe Prawo Nr 11/1979, s. 162; wyrok Sądu Najwyższego z 16 września 2009 roku w sprawie o sygn. I UK 105/09, OSNP Nr 9-10/2011, poz. 131; uchwała Sądu Najwyższego z 18 marca 1998 roku w sprawie o sygn. III ZP 20/97, OSNAPiUS Nr 21/1998, poz. 619; wyrok Sądu Najwyższego z 28 czerwca 2012 roku w sprawie o sygn. akt II UK 284/11, M.P.Pr. 2012, nr 11, poz. 608-610).

W ocenie Sądu Apelacyjnego z brzmienia art. 77 ⁵ § 1 k.p. wynika wprost, że podróż służbowa, która jest swoistą konstrukcją prawa pracy, ma charakter incydentalny. Jej podstawę formalną stanowi polecenie wyjazdu służbowego, które powinno określać zadanie oraz termin i miejsce jego realizacji. Zadanie musi być skonkretyzowane i nie może mieć charakteru generalnego. Nie jest zatem podróżą służbową wykonywanie pracy (zadań) w różnych miejscowościach, gdy przedmiotem zobowiązania pracownika jest stałe wykonywanie pracy (zadań) w tych miejscowościach. W konsekwencji wykonywaniem zadania służbowego w rozumieniu art. 77 ⁵ § 1 k.p. nie jest wykonywanie pracy określonego rodzaju, wynikającej z charakteru zatrudnienia. Taka praca bowiem nigdy nie jest incydentalna, ale permanentna, co zresztą wynika z treści wyroku Sądu Najwyższego z 10 października 2013 roku w sprawie o sygn. II UK 104/13, LEX.

Biorąc pod uwagę powyższe rozważania prawne, w ocenie Sądu II instancji słusznie Sąd Okręgowy stwierdził, iż pracodawca błędnie zakwalifikował wyjazdy ubezpieczonych jako podróże służbowe.

Wbrew twierdzeniom apelacji, dowody zebrane w sprawie w żadnej mierze nie dają podstaw do twierdzenia, że ubezpieczeni pracę wykonywali w podróży służbowej. Ich praca w okresie objętym zaskarżonymi decyzjami nie miała cech koniecznych, aby uznać ją za wykonywaną w ramach takiej podróży. Nie była ona bowiem w stosunku do umówionych obowiązków zjawiskiem incydentalnym, tymczasowym i krótkotrwałym.

Istotą obowiązków ubezpieczonych była praca na stanowisku monterów sieci wodno-kanalizacyjnej. W trakcie wyjazdów poza siedzibę płatnika – na konkretne budowy - ubezpieczeni wykonywali zwykłe obowiązki pracownicze – zgodne ze stanowiskiem wskazanym w umowie o pracę, wykonywali instalacje na zewnątrz i wewnątrz budynków, co wynikało ze specyfiki działalności płatnika, realizującego inwestycje w różnych miejscowościach. Ubezpieczeni wyjeżdżali na konkretną budowę i tam przez dłuższy wykonywali w sposób powtarzalny typowe obowiązki pracownicze (wchodzące w zakres zwykłych obowiązków pracowniczych wynikających z umowy o pracę). Ubezpieczeni A. W. i T. K. pracowali na budowach m.in. w P., W., T. P. i K. (wówczas dojeżdżali na budowy codziennie, nie korzystali z noclegu organizowanego przez pracodawcę i nie dostawali diety za każdy dzień pracy). Ubezpieczeni pracowali także na budowach w S. i w Ł. (wówczas korzystali ze zorganizowanych przez pracodawcę noclegów i otrzymywali dietę 30 zł za każdy dzień pracy).

Jak słusznie zauważył Sąd I instancji, ubezpieczeni zmieniali miejsce pracy w zależności od miejsca robót, a więc miejscem ich pracy była każdorazowo miejscowość aktualnie realizowanej inwestycji. W rzeczywistych warunkach zatrudnienia ubezpieczonych, mamy więc do czynienia z typowym przykładem konstrukcji „ruchomego” (zmiennego) miejsca pracy. Tym samym trudno mówić o jakiejkolwiek incydentalności, czy okazjonalności wyjazdów. Co więcej świadczenie pracy w takim charakterze odbywało się zgodnie z treścią zawartych umów o pracę. Praca w terenie stanowiła immanentną cechę ich stosunku pracy. Była prostą i oczywistą konsekwencją specyfiki działalności odwołującego, świadczącego usługi budowlane na terenie całego kraju.

Reasumując, regularność wyjazdów ubezpieczonych, czas ich trwania, cykliczność, zakres obowiązków na wyjazdach, powodują, że wyjazdów tych nie sposób traktować jako podróży służbowych, chrakteryzujących się co do zasady sporadycznością i szczególnymi potrzebami pracodawcy.

Ustalenie, że wyjazdy ubezpieczonych nie miały charakteru podróży służbowych oznacza, że wypłacone w okresie objętym zaskarżoną decyzją kwoty z tytułu diet i zwrotu kosztów noclegów, są przychodem stanowiącym podstawę wymiaru składek na obowiązkowe ubezpieczenia społeczne i ubezpieczenie zdrowotne ubezpieczonych.

Niezależnie od powyższego, odnosząc się do stanowiska odwołującego płatnika, iż otrzymywane przez ubezpieczonych wartości nie stanowią w ogóle przychodu, albowiem trudno mówić o przysporzeniu dla pracownika, należy przywołać pogląd wyrażony przez Sąd Najwyższy w uchwale z 10 grudnia 2015 roku w sprawie o sygn. III UZP 14/15, zgodnie z którym pojęcie przychodu określone w art. 4 ust. 9 ustawy z 13 października 1998 roku o systemie ubezpieczeń społecznych obejmuje wartość świadczeń ponoszonych przez pracodawcę z tytułu zakwaterowania pracowników i tym samym stanowi podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne w rozumieniu art. 18 ust. 1 tej ustawy.

Stanowisko wyrażone w powołanej uchwale jest już ugruntowane, co znajduje wyraz chociażby w wyrokach Sądu Najwyższego z 29 listopada 2017 roku w sprawie o sygn. I UK 99/17, z 20 marca 2018 roku w sprawie o sygn. I UK 221/17, w postanowieniu z 27 marca 2018 roku w sprawie o sygn. I UK 329/17, czy w postanowieniu z 4 kwietnia 2019 roku w sprawie o sygn. I UK 149/18.

Także w najnowszym orzecznictwie Naczelnego Sądu Administracyjnego zagadnienie to jest już rozstrzygane, na co słusznie zwrócił uwagę sąd I instancji. I tak w wyroku z 23 sierpnia 2022 roku w sprawie o sygn. II FSK 3268/19, LEX nr 3412351 Naczelny Sąd Administracyjny uznał, że dobrowolne przyjęcie od pracodawcy nieodpłatnego zakwaterowania leży w interesie pracownika, gdyż uzyskuje on w ten sposób wymierną korzyść (przysporzenie majątkowe) w postaci uniknięcia kosztów, które musiałby ponieść, skoro zdecydował się na wynikające z umowy o pracę "mobilne" miejsce pracy poza miejscem jego zamieszkania.

Naczelny Sąd Administracyjny podzielił ten pogląd wielokrotnie, m.in. w wyrokach: z 29 listopada 2018 roku w sprawie o sygn. akt II FSK 799/18; z 26 listopada 2019 roku w sprawie o sygn. akt II FSK 3953/17; z 5 lutego 2020 roku w sprawie o sygn. akt II FSK 677/18 i II FSK 827/18; z 6 marca 2020 roku w sprawie o sygn. akt II FSK 800/18; z 28 października 2021 roku w sprawie o sygn. akt II FSK 3615/18 i z 5 kwietnia 2022 roku w sprawie o sygn. akt II FSK 1831/19, w których stwierdzono, że wydatki ponoszone przez pracodawcę na zapewnienie noclegów dla jego pracowników w miejscu wykonywania przez nich pracy, z wyłączeniem podróży służbowej, będą stanowić dla nich przychód, w rozumieniu art. 12 ust. 1 ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych podlegający opodatkowaniu podatkiem dochodowym, od którego płatnik jest obowiązany pobrać zaliczkę na podatek na zasadach określonych w art. 32 tej ustawy.

W konsekwencji Sąd Okręgowy zasadnie uznał, że organ rentowy prawidłowo uwzględnił w podstawie wymiaru składek przychód osiągnięty przez ubezpieczonych z tytułu zakwaterowania i diet, szczegółowo określony w zaskarżonych decyzjach.

Wskazane w apelacji zarzuty w żadnej mierze nie podważyły prawidłowych ustaleń Sądu Okręgowego. Zarzuty i twierdzenia apelującego w istocie swej sprowadzają się do powielenia wcześniej już przedstawianego stanowiska (przed Sądem I instancji) i do przedstawienia własnej subiektywnej oceny zgromadzonego materiału dowodowego oraz interpretacji obowiązujących przepisów prawa.

Mając powyższe na uwadze Sąd Apelacyjny na podstawie art. 385 k.p.c. oddalił apelację.

O kosztach zastępstwa procesowego w postępowaniu apelacyjnym orzeczono zgodnie z zasadą odpowiedzialności za wynik postępowania, na podstawie art. 98 § 1, 1 ¹ i 3 k.p.c. w związku z art. 99 k.p.c. i art. 108 § 1 k.p.c. oraz § 2 pkt 3 i 5 w zw. z § 10 ust. 1 pkt 2 Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 22 października 2015 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych (Dz.U. z 2015 r. poz. 1804).

Wiesława Stachowiak