Pełny tekst orzeczenia

POSTANOWIENIE

Dnia 20 października 2023 r.

Sąd Okręgowy w Olsztynie IX Wydział Cywilny Odwoławczy

w składzie następującym:

po rozpoznaniu w dniu 20 października 2023 r. w Olsztynie

na posiedzeniu niejawnym

sprawy z wniosku H. P.

z udziałem K. P. (1) i M. D.

o założenie księgi wieczystej i dokonanie wpisu,

na skutek apelacji wnioskodawcy od postanowienia Sądu Rejonowego w Nidzicy z dnia 7 sierpnia 2023 r., sygn. akt Dz.Kw 1469/23,

p o s t a n a w i a :

uchylić zaskarżone postanowienie i przekazać sprawę Sądowi Rejonowemu w Nidzicy do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania apelacyjnego.

Bożena Charukiewicz

Sygn. akt IX Ca 1070/23

UZASADNIENIE

Wnioskodawca H. P. wniósł o odłączenie z księgi wieczystej nr (...) działek o numerach (...), założenie nowej księgi wieczystej oraz wpisanie w dziale II nowo założonej księgi H. P. i K. P. (2) jako współwłaścicieli w udziałach po 1/2 części na podstawie wypisu protokołu ugody sądowej, zawartej przed Sądem Rejonowym w Nidzicy w dniu 7 lutego 2023r. w sprawie o dział spadku, sygn. akt I Ns 121/20.

Postanowieniem z dnia 26 czerwca 2023 r. referendarz sądowy Sądu Rejonowego w Nidzicy oddalił przedmiotowy wniosek podnosząc, że w ugodzie sądowej nie wskazano wysokości udziałów we współwłasności działek nr (...) stanowiących współwłasność H. P. i K. P. (1).

Na powyższe postanowienie wnioskodawca złożył skargę. Postanowieniem z dnia 7 sierpnia 2023 r. Sąd Rejonowy w Nidzicy na skutek skargi na orzeczenie referendarza sądowego oddalił wniosek wnioskodawcy.

Sąd Rejonowy uznał, że decyzja referendarza sądowego o oddaleniu wniosku była prawidłowa. Wskazał, że zarzuty wysunięte przez wnioskodawcę sprowadzały się do niezastosowania domniemania z art. 197 k.c., mimo że zarówno ugoda sądowa z 7 lutego 2023 r. zawarta przed Sądem Rejonowym w Nidzicy, jak i załączone do wniosku dokumenty były wystarczające, by takie domniemanie przyjąć.

Sąd pierwszej instancji podniósł, że zakres kognicji sądu wieczystoksięgowego jest ograniczony. Zgodnie bowiem z art. 626 ⁸ § 2 k.p.c. sąd bada jedynie treść wniosku, treść i formę dołączonych dokumentów oraz treść księgi wieczystej. Badanie powyższe ma na celu ustalenie, czy powstały na skutek czynności prawnych lub innych zdarzeń prawnych, stwierdzonych załączonymi do wniosku o wpis dokumentami, aktualny stan prawny nieruchomości uzasadnia dokonanie żądanego wpisu. W ustaleniu tym, opartym na dokumentach dołączonych do wniosku oraz treści księgi wieczystej, wyczerpuje się zakres kognicji sądu wieczystoksięgowego.

Sąd Rejonowy podkreślił, że sąd rozpoznający sprawy z zakresu postępowania wieczystoksięgowego nie może podejmować innych czynności niż powyżej opisane. Nadal aktualny, zdaniem Sądu meriti, pozostaje pogląd wyrażony w wyroku Sądu Najwyższego z 16 kwietnia 1948 r., że rozpoznając wniosek o wpis sąd bada wyłącznie treść wniosku i dołączonych do niego dokumentów, nie może natomiast uwzględnić żadnych dalszych okoliczności z dokumentów tych nie wynikających; w pozostałym zakresie prowadzenie przez Sąd wieczystoksięgowy postępowania dowodowego jest wykluczone.

Zgodnie z powyższym, Sąd Rejonowy stwierdził, że z załączonych do wniosku dokumentów oraz treści przedmiotowej ugody nie wynika wysokość udziałów. Rozstrzygnięcie ugody sądowej w tym zakresie jest nieprecyzyjne. Ugoda w pkt 2 lit. a) wskazuje tylko, że H. P. i K. P. (1) otrzymują na współwłasność działki o numerach (...), nie określono zaś wysokości tych udziałów.

Sąd Rejonowy wskazał, że w wypisie z rejestru gruntów z dnia 25 maja 2023 r. własność poszczególnych udziałów K. P. (1) i H. P. jest co prawda określona po „1/2”, lecz sąd wieczystoksięgowy, aby dokonać wpisu w księdze wieczystej musi oprzeć się na załączonych dokumentach dodatkowo potwierdzonych orzeczeniem sądowym, literalnie wskazującym na wysokość udziałów i dopiero w ten sposób wywodzić określone skutki prawne. Co za tym idzie, Sąd nie może stosować w tym przypadku domniemania o tym, jakiej wielkości te udziały mogłyby być. Domniemanie z art. 197 k.c. nie ma charakteru absolutnego, a zatem udziały poszczególnych współwłaścicieli mogą być równie dobrze różnej wielkości, a ich wielkość najczęściej wyraża się w formie ułamkowej - może to być 1/2, ale też również dobrze 2/3, 3/4, 5/8 itp. Wykazanie, że udziały są równe, bądź nie, wymaga powołania się na określone orzeczenie sądowe to stwierdzające.

W ocenie Sądu Rejonowego przedstawione przez wnioskodawcę dokumenty nie wykazały warunków, jakie są konieczne do odłączenia z księgi wieczystej nr (...) działek o numerach (...) i założenie nowej księgi wieczystej oraz wpisanie w dziale II nowo założonej księgi wieczystej H. P. oraz K. P. (2) jako współwłaścicieli w udziałach po 1/2 części na podstawie wypisu protokołu ugody sądowej zawartej 7 lutego 2023 r.

Wnioskodawca zaskarżył powyższe postanowienie w całości. W apelacji zarzucił:

1. naruszenie przepisów postępowania, a mianowicie:

a) art. 626 ⁸ § 2 k.p.c. w zw. z art. 234 k.p.c. poprzez przyjęcie, że w postępowaniu wieczystoksięgowym nie ma możliwości zastosowania domniemania wynikającego z art. 197 k.c., w sytuacji gdy jest to domniemanie prawne, które zgodnie z art. 234 k.p.c. wiąże sąd (do momentu jego obalenia), a art. 626 ⁸ §2 k.p.c. ani żaden inny przepis nie wyłącza obowiązku stosowania domniemań prawnych w postępowaniu wieczystoksięgowym;

b) art. 626 ² §3 k.p.c. w zw. z art. 626 ⁹ k.p.c. poprzez oddalenie wniosku o wpis ze względu na przeszkodę polegającą na braku wpisania udziałów we współwłasności w ugodzie sądowej, w sytuacji gdy dokumenty załączone do wniosku oraz wiążące sąd domniemanie wynikające z art. 197 k.c. były wystarczające do dokonania wpisu zgodnie z wnioskiem, tj. w udziałach po 1/2 na rzecz H. P. oraz K. P. (1);

2. naruszenie przepisów prawa materialnego, a mianowicie:

a) art. 197 k.c. poprzez jego niezastosowanie skutkujące wadliwym przyjęciem, że ugoda sądowa zawarta przed Sądem Rejonowym w Nidzicy w sprawie o sygn. I Ns 121/20 nie pozwala na określenie udziałów H. P. i K. P. (1) we współwłasności, w sytuacji gdy zastosowanie tego przepisu prowadziłoby do wniosku, że ich udziały są równe i wynoszą po 1/2.

Wskazując na powyższe zarzuty wniósł o zmianę zaskarżonego postanowienia poprzez dokonanie wpisów prawa własności zgodnie z wnioskiem H. P., ewentualnie o uchylenie zaskarżonego postanowienia i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Rejonowemu w Nidzicy.

Sąd Okręgowy zważył, co następuje:

Apelacja jest zasadna.

W ocenie Sądu Odwoławczego zaskarżone postanowienie należało uchylić i przekazać sprawę Sądowi Rejonowemu w Nidzicy do ponownego rozpoznania, albowiem Sąd pierwszej instancji nie rozpoznał istoty sprawy.

Należy zauważyć, że pojęcie nierozpoznania istoty sprawy interpretowane jest jako wadliwość rozstrzygnięcia, polegająca na wydaniu przez sąd pierwszej instancji orzeczenia, które nie odnosi się do tego, co było przedmiotem sprawy, bądź na zaniechaniu zbadania przez ten sąd materialnej podstawy żądania albo oceny merytorycznych zarzutów strony, przy bezpodstawnym przyjęciu, że istnieje przesłanka materialnoprawna lub procesowa unicestwiająca roszczenie. Sąd Rejonowy bowiem wychodząc z błędnego założenia, że istnieje w niniejszej sprawie przeszkoda unicestwiająca roszczenie, tj. brak określenia wysokości udziałów we współwłasności w ugodzie sądowej z 7 lutego 2023r., nie zbadał materialnej podstawy żądania, przyjmując, że brak powyższy wyklucza skuteczne dochodzenie żądania określonego we wniosku (por. postanowienie Sądu Najwyższego z 26 października 2023r., III CZ 270/23).

Jak stanowi przepis art. 626 ⁸ § 2 k.p.c. rozpoznając wniosek o wpis, Sąd bada jedynie treść i formę wniosku, dołączonych do wniosku dokumentów oraz treść księgi wieczystej. W rozumieniu cytowanego przepisu badanie treści wniosku polega na sprawdzeniu, czy wniosek został złożony przez osobę legitymowaną do jego wniesienia i czy przytoczone we wniosku okoliczności mogą być podstawą dokonania żądanego w nim wpisu; badanie formy polega na sprawdzeniu, czy wniosek odpowiada wymaganiom formalnym; badanie treści księgi wieczystej odnosi się do stanu prawnego ujawnionego w księdze wieczystej i do ustalenia, czy prawo, którego wniosek dotyczy, wywodzi się z prawa poprzednika.

Za zasadną należy przyjąć tezę, że do kognicji sądu wieczystoksięgowego należy także badanie ogólnych przesłanek rozstrzygnięcia: właściwości miejscowej, wymagań formalnych wniosku, zdolności prawnej i zdolności do czynności prawnych wnioskodawcy, prawidłowości jego zastępstwa przez przedstawiciela ustawowego lub pełnomocnika i legitymacji do złożenia wniosku

Kwestia zakresu kognicji sądu wieczystoksięgowego wielokrotnie stanowiła przedmiot zainteresowania Sądu Najwyższego. I tak w postanowieniu z dnia 26 kwietnia 2013 r., w sprawie II CSK 570/12 (system informacji prawnej Legalis nr 743901) Sąd Najwyższy wskazał, że artykuł 626 ⁸ § 2 k.p.c. nie może być rozumiany w sposób sprowadzający rolę sądu w postępowaniu wieczystoksięgowym do realizacji wyłącznie funkcji rejestracyjno-ewidencyjnych. W postanowieniu z dnia 25 kwietnia 2013 r., w sprawie V CSK 226/12 (system informacji prawnej Legalis nr 741818) Sąd Najwyższy uznał, że kognicja sądu wieczystoksięgowego obejmująca ocenę, czy ważna była umowa (ugoda sądowa) przenosząca prawo własności nie obejmuje oceny prawidłowości postępowania sądowego w sprawie, w której ugoda sądowa została zawarta, co oznacza natomiast dopuszczalność badania samej ważności umowy.

Podobnie w postanowieniu z dnia 27 listopada 2007 r., w sprawie IV CSK 225/07 (system informacji prawnej Legalis nr 156323) Sąd Najwyższy stwierdził, że w postępowaniu wieczystoksięgowym kognicja sądu wieczystoksięgowego nie jest ograniczona wyłącznie do kontroli literalnej treści wniosku i załączonych do niego dokumentów.

Podkreślić zatem należy, że sąd wieczystoksięgowy jest nadal sądem, a nie organem rejestrującym. Oczywiście, że rolą sądu wieczystoksięgowego jest rejestrowanie, a więc prowadzenie ksiąg wieczystych stanowiących swoisty rodzaj rejestru, jednakże nie tylko do roli rejestracyjnej sprowadzają się zadania tego sądu. Sąd wieczystoksięgowy w ramach badania treści wniosku oraz treści dołączonych do wniosku dokumentów ma obowiązek badać ważność czynności prawnej objętej wnioskiem, stanowiącej podstawę żądanego wpisu.

Sąd Okręgowy w niniejszej sprawie podziela pogląd wyrażony w postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia 20 lutego 2003 r. (II CKN 1237/00), w którym Sąd ten stwierdził, że sąd wieczystoksięgowy powinien badać czynność materialną stanowiącą podstawę wpisu nie tylko pod względem formalnym, ale również pod względem jej skuteczności materialnej. Sąd ten ma obowiązek ustalić, czy prawo, które ma być wpisane, zostało ważnie ustanowione. Sąd Odwoławczy podziela także stanowisko Sądu Najwyższego wyrażone w postanowieniu z 24 kwietnia 2008 r. (IV CSK 33/08), na które powołuje się także apelujący, gdzie Sąd orzekł, że w postępowaniu wieczystoksięgowym nie jest wyłączone czynienie ustaleń z uwzględnieniem domniemań faktycznych i prawnych.

W ocenie Sądu Okręgowego z unormowania zawartego w art. 626 ⁸ k.p.c. nie wynika, by sąd wieczystoksięgowy był pozbawiony możliwości czynienia jakichkolwiek ustaleń oraz uwzględniania domniemań faktycznych i prawnych (por. uchwała Sądu Najwyższego z 14 kwietnia 1994r., III CZP 45/94). Zastosowanie domniemania z art. 197 k.c. w niniejszej sprawie, zwłaszcza przy braku sporu uczestników tego postępowania i zgodnym wniosku wpisania udziałów we współwłasności wskazanych we wniosku działek w wysokości po ½, nie jest prowadzeniem postępowania dowodowego wykraczającego poza zakres kognicji sądu wieczystoksięgowego i na pewno nie rozstrzyga sporu o własność.

W treści ugody zawartej przed Sądem Rejonowym w Nidzicy w dniu 7 lutego 2023 roku w sprawie o sygn. I Ns 121/20 rzeczywiście nie wskazano wprost w jakich udziałach H. P. i K. P. (1) otrzymują na współwłasność działki o numerach (...), które wchodzą w skład nieruchomości, dla której jest prowadzona księga wieczysta nr (...). Ugoda sądowa powinna odpowiadać zarówno przesłankom materialnoprawnym (przewidzianym w art. 917 k.c.), jak i określonym przepisom procesowym. Ugoda sądowa bowiem ma charakter czynności procesowej podjętej przez strony w celu wywołania skutków przewidzianych w przepisach materialnoprawnych. Nad prawidłowością ugody sądowej czuwa sąd, przed którym jest ona zawierana. Skoro Sąd Rejonowy w Nidzicy w toku postępowania prowadzonego pod sygn. I Ns 121/20 stanął na stanowisku, że w treści ugody nie ma konieczności wskazywania wysokości udziałów po ½, gdyż obowiązuje w tym zakresie domniemanie z art. 197 k.c., to konsekwentnie takie stanowisko powinien był także przyjąć w niniejszej sprawie.

Zgodnie bowiem z dyspozycją art. 234 k.p.c. domniemania ustanowione przez prawo (domniemania prawne) wiążą sąd. Strona na rzecz której domniemanie wywiera skutki prawne nie musi wykazywać istnienia danego faktu. Na mocy art. 197 k.c. domniemywa się, że udziały współwłaścicieli są równe. Okoliczność, że jest to domniemanie wzruszalne, nie wyklucza zastosowania go w niniejszej sprawie, gdzie jak już wskazano, nie ma sporu co do prawa własności oraz wysokości udziałów.

Przy zastosowaniu w niniejszej sprawie domniemania z art. 197 k.c. należy stwierdzić, że H. P. i K. P. (1) na mocy ugody zawartej przed Sądem Rejonowym w Nidzicy w dniu 7 lutego 2023 roku w sprawie o sygn. I Ns 121/20 stali się współwłaścicielami działek o numerach (...) w udziałach po 1/2.

Mając na uwadze powyższe rozważania Sąd Okręgowy uznał, że koniecznym było uchylenie niniejszej sprawy i przekazanie jej do ponownego rozpoznania Sądowi pierwszej instancji. Wydanie merytorycznego rozstrzygnięcia przez Sąd Odwoławczy w niniejszej sprawie spowodowałoby przejęcie w istocie przez sąd drugiej instancji roli sądu pierwszej instancji i w konsekwencji pozbawiłoby strony możliwości zaskarżenia wydanego w następstwie tych czynności orzeczenia, naruszając tym samym zasadę dwuinstancyjności postępowania sądowego. Zasada ta nie polega bowiem na formalnym istnieniu w danej sprawie co najmniej dwóch instancji oraz ustanowieniu dostępnego środka zaskarżenia, ale na realnym zagwarantowaniu stronom możliwości skorzystania z tego środka i przeniesienia sprawy do wyższej instancji i przeprowadzenia merytorycznej kontroli orzeczenia (orzeczenia Sądu Najwyższego: z 21 maja 2002 r., III CKN 948/2000 i z 20 października 2010 r., III CSK 323/09).

Mając zatem na uwadze wskazane wyżej okoliczności Sąd Okręgowy doszedł do przekonania, że w niniejszej sprawie Sąd Rejonowy nie rozpoznał istoty sprawy i zachodzą podstawy do uchylenia zaskarżonego orzeczenia i przekazania niniejszej sprawy Sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania apelacyjnego. Przy ponownym rozpoznaniu sprawy Sąd Rejonowy merytorycznie oceni zasadność złożonego wniosku przy zastosowaniu domniemania z art. 197 k.c.

Mając powyższe na uwadze, Sąd Okręgowy na podstawie 386 § 4 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. orzekł, jak w postanowieniu.

Bożena Charukiewicz