Pełny tekst orzeczenia

UZASADNIENIE

WYROKU W CAŁOŚCI Początek formularz

Decyzją z 22 marca 2023 roku Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w S. odmówił M. L. wypłaty jednorazowego świadczenia pieniężnego po śmierci emeryta U. L., wskazując, że decyzja o przyznaniu prawa do emerytury po osiągnięciu 65 roku życia została wydana w dniu 4 lipca 2022 roku, a więc już po śmierci U. L.. Organ rentowy nie wypłacił U. L. emerytury, a to oznacza, że wypłata gwarantowana jest nienależna, bowiem przesłanką uruchomienia prawa dla wypłaty gwarantowanej jest zdarzenie faktyczne – czyli śmierć emeryta, a warunkiem prawnym pobieranie emerytury w okresie 3 lat od miesiąca, od którego po raz pierwszy wypłacono emeryturę.

/decyzja – k.-3 nieponumerowane akta ZUS/

Odwołanie od decyzji złożył M. L., wnosząc o jej zmianę i ustalenie, że przysługuje mu wypłata gwarantowana po śmierci żony U. L..

/odpowiedź na odwołanie – k.4-5/

W odpowiedzi na odwołanie organ rentowy wniósł o jego oddalenie oraz zasądzenie kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych. W uzasadnieniu przytoczył argumentację tożsamą, jak w zaskarżonej decyzji, dodatkowo wskazując, że ubezpieczony nie nabywa statusu emeryta, jeżeli złożył wniosek o emeryturę z tytułu osiągnięcia powszechnego wieku emerytalnego i zmarł przed wydaniem decyzji.

/odpowiedź na odwołanie – k.4-5/

W piśmie z dnia 23 czerwca 2023 roku pełnomocnik wnioskodawcy poparła odwołanie oraz wniosła o zmianę zaskarżonej decyzji i przyznanie wnioskodawcy prawa do jednorazowego świadczenia pieniężnego po śmierci U. L. od daty złożenia wniosku wraz z ustawowymi odsetkami za opóźnienie w wypłacie świadczenia oraz zasądzenie kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych. W uzasadnieniu podniesiono, że decyzja o nabywaniu prawa do świadczeń emerytalnych mają charakter deklaratoryjny i ani złożenie wniosku, ani decyzja organu rentowego nie kreuje prawa do świadczenia. W chwili śmierci żona wnioskodawcy miała już nabyte prawo do emerytury in abstracto, ponieważ przed datą zgonu spełniała wszystkie podstawowe i dodatkowe przesłanki, z którymi ustawa wiąże powstanie prawa do emerytury. Decyzja organu rentowego z dnia 4 lipca 2022 roku (wydana z urzędu) jedynie to potwierdziła.

/pismo – k.15-18/

Sąd Okręgowy ustalił następujący stan faktyczny:

Odwołujący M. L. był mężem - zmarłej w dniu 28 czerwca 2022 r. U. L..

/okoliczności niesporne, a nadto odpis skrócony aktu małżeństwa - nieponumerowane akta ZUS, odpis skrócony aktu zgonu - nieponumerowane akta ZUS /

Do chwili jej śmierci małżonkowie zamieszkiwali razem i pozostawali w ustroju wspólności majątkowej.

/okoliczności niesporne/

W dniu 5 września 2017 roku U. L. złożyła wniosek o emeryturę

/wniosek - nieponumerowane akta ZUS /

Decyzją zaliczkową z dnia 2 listopada 2017 roku Zakład Ubezpieczeń Społecznych I Oddział w Ł., po rozpatrzeniu wniosku z dnia 5 września 2017 roku przyznał U. L. zaliczkę na poczet przysługującej emerytury od 1 października 2017 roku, tj. od daty wejścia w życie przepisów.

Decyzją z dnia 2 listopada 2017 roku Zakład Ubezpieczeń Społecznych I Oddział w Ł., po rozpatrzeniu wniosku z dnia 5 września 2017 roku ustalił U. L. okresową emeryturę kapitałową od 1 października 2017 roku, tj. od dnia nabycia prawa do emerytury z FUS.

/decyzje - nieponumerowane akta ZUS /

Decyzją ostateczną z dnia 15 grudnia 2017 roku Zakład Ubezpieczeń Społecznych I Oddział w Ł., po rozpatrzeniu wniosku z dnia 5 września 2017 roku przyznał U. L. emeryturę od 1 października 2017 roku, tj. od daty wejścia w życie przepisów, ustalając kwotę emerytury z FUS oraz okresowej emerytury kapitałowej

/decyzja - nieponumerowane akta ZUS/

Decyzją z dnia 4 lipca 2022 roku Zakład Ubezpieczeń Społecznych I Oddział w Ł. z urzędu ponownie obliczył emeryturę U. L. z FUS od 18 czerwca 2022 roku, tj. od daty osiągnięcia wieku 65 lat. Wysokość emerytury została obliczona zgodnie z zasadami określonymi w art.26 c ustawy emerytalnej.

/decyzja - nieponumerowane akta ZUS /

Powyższy niesporny stan faktyczny został odtworzony na podstawie powołanych dokumentów, których wartości dowodowej nie kwestionowała żadna ze stron, a i Sąd nie znalazł podstaw do podważania ich wartości dowodowej z urzędu. W istocie spór pomiędzy stronami koncentrował się jedynie co do oceny prawnej bezspornych faktów.

Sąd Okręgowy zważył, co następuje:

Odwołanie zasługuje na uwzględnienie.

Zgodnie z art. 25b ust. 1 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, zwanej dalej ustawą emerytalną (Dz.U. z 2023 r. , poz.1251) Zakład informuje emeryta, który:

1. nabył prawo do emerytury z tytułu osiągnięcia wieku emerytalnego wynoszącego 65 lat albo do dnia poprzedzającego osiągnięcie tego wieku miał ustalone prawo do okresowej emerytury kapitałowej,

2. posiadał subkonto, o którym mowa w art. 40a ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych,

3. nie pobiera okresowej emerytury kapitałowej

- o możliwości wskazania imiennie jednej lub kilku osób fizycznych jako osób uposażonych, na rzecz których ma nastąpić po śmierci emeryta wypłata jednorazowego świadczenia pieniężnego zwanego dalej „wypłata gwarantowaną”.

Ust. 2.Wskazanie osoby, o której mowa w ust. 1, niewymienionej w art. 67 może nastąpić po uzyskaniu zgody współmałżonka emeryta wyrażonej w formie pisemnej.

Ust. 3. Wypłata gwarantowana jest ustalana jako różnica między kwotą środków, o których mowa w art. 25 ust. 1, zewidencjonowanych na subkoncie, o którym mowa w art. 40a ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych, a iloczynem liczby pełnych miesięcy, jakie upłynęły od początku miesiąca, w którym po raz pierwszy wypłacono emeryturę, do końca miesiąca, w którym nastąpiła śmierć emeryta, oraz trzydziestej siódmej części kwoty zewidencjonowanej na tym subkoncie.

Ust. 4. Osoba uposażona, zgodnie z dyspozycją emeryta, nabywa prawo do całości albo części wypłaty gwarantowanej, jeżeli śmierć emeryta pobierającego emeryturę, o którym mowa w ust. 1, nastąpiła w okresie trzech lat od miesiąca, od którego po raz pierwszy wypłacono emeryturę.

Ust. 5. Brak wskazania osoby uposażonej oznacza wskazanie jako osoby uposażonej małżonka, o ile w chwili śmierci emeryta pozostawał z nim we wspólności majątkowej, a w pozostałych przypadkach wypłata gwarantowana wchodzi w skład spadku.

W niniejszej sprawie z wnioskiem o wypłatę gwarantowaną po śmierci emeryta U. L. wystąpił M. L. jako małżonek, z którą zmarła pozostawała w ustroju wspólności majątkowej. Organ rentowy nie kwestionował, że wnioskodawca jest osobą uposażoną do jej otrzymania, stanął jednak na stanowisku, że w sprawie nie doszło do wypłaty emerytury na rzecz L. L., która zmarła przed wydaniem decyzji przyznającej jej prawo do emerytury, a tym samym nie ziścił się warunek, o którym mowa w zacytowanym wyżej ustępie 4 art. 25b ustawy emerytalnej, aby śmierć emeryta nastąpiła w okresie trzech lat od miesiąca, od którego po raz pierwszy wypłacono emeryturę.

Zdaniem Sądu stanowisko organu rentowego jest błędne.

W sprawie niekwestionowane jest, że L. L. na mocy decyzji z dnia 4 lipca 2022 roku nabyła prawo do emerytury z tytułu osiągnięcia wieku emerytalnego 65 lat, a ponadto, że posiadała subkonto, o którym mowa w art. 40a ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz że nie pobierała okresowej emerytury kapitałowej.

Poza sporem pozostaje również, że L. L. zmarła w dniu 28 czerwca 2022 roku, a zatem przed wydaniem decyzji o przyznaniu emerytury i tym samym nie zdołała pobrać fizycznie choćby jednej miesięcznej kwoty emerytury. Okoliczność ta nie podważa jednak prawa M. L. do wypłaty gwarantowanej po śmierci żony L. L..

Istota sporu w niniejszej sprawie – dotyczącej prawa do wypłaty gwarantowanej dla odwołującego się – sprowadzała się do tego, czy jego zmarłą żonę należało uznać za „emeryta pobierającego emeryturę”. Organ rentowy stał w toku postepowania administracyjnego i sądowego na stanowisku, zgodnie z którym z literalnej wykładni art. 25b ust. 4 ustawy emerytalnej wynika, że „emerytem pobierającym emeryturę” w rozumieniu tego przepisu jest wyłącznie taki emeryt, któremu przed śmiercią organ rentowy wypłacił świadczenie emerytalne (do rak własnych lub na rachunek bankowy).

Z tym stanowiskiem nie można się jednak zgodzić. Sąd podziela stanowisko Sądu Najwyższego zaprezentowane w wyroku z dnia 22 września 2021 roku, w sprawie III USKP 61/21, zgodnie z którym „chociaż nie ulega wątpliwości, że w art. 25b ust. 4 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych ustawodawca posłużył się pojęciem emerytury realizowanej, a nie tylko nabytej lub zawnioskowanej, to w przepisie tym - wykładanym łącznie z art. 129 ust. 1 ww. ustawy- chodzi o realizację w sensie prawnym, a nie w sensie faktycznym. Chodzi bowiem o świadczenie, do którego wypłaty prawo przysługuje już emerytowi w chwili śmierci, a nie o świadczenie, które zostało pozostawione w dyspozycji emeryta”.

Sąd Najwyższy w uzasadnieniu orzeczenia podniósł, że problematyka nabywania i nabycia prawa w odniesieniu do świadczeń z zakresu zabezpieczenia społecznego, w szczególności w odniesieniu do ubezpieczenia emerytalnego, jest złożona z uwagi na skomplikowane interakcje zachodzące w procesie nabywania uprawnień emerytalnych między regulacjami ustawowymi i skutkami ex lege a skutkami będącymi konsekwencją działań osoby usprawnieniowej do emerytury oraz skutkami decyzji organu rentowego wydawanych w sprawach dotyczących prawa do świadczeń emerytalnych konkretnej osoby uprawnionej. Źródłem prawa do świadczeń emerytalnych jest bowiem ustawa, a nie decyzja. Natomiast zrealizowanie prawa do świadczenia emerytalnego nabytego in abstracto w wyniku spełnienia ustawowych przesłanek uzależnione jest zarówno od podjęcia określonych działań przez podmiot uprawniony, jak i od deklaratoryjnych decyzji organu rentowego wydawanych w odniesieniu do nabycia prawa do świadczenia in concreto.

Zgodnie z art. 100 ust. 1 ustawy emerytalnej prawo do świadczeń określonych w ustawie powstaje z dniem spełnienia wszystkich warunków wymaganych do nabycia tego prawa. Jedynie kumulatywne spełnienie wszystkich warunków nabycia danego prawa prowadzi do powstania określonego uprawnienia (wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 11 maja 2005 r., III UK 38/05, niepublikowane; z dnia 21 maja 2009 r., II UK 370/08, OSNP 2011 nr 1–2, poz. 20; z dnia 6 września 2011 r., I UK 85/11, LEX nr 1102259). W przypadku emerytur są to następujące warunki: 1) ziszczenie się określonego ryzyka socjalnego polegające na osiągnięciu wieku emerytalnego, z którym prawodawca łączy założenie o braku możliwości dalszego wykonywania pracy zarobkowej oraz 2) spełnienie dodatkowych przesłanek o charakterze technicznym (np. posiadanie wymaganego stażu itp.). Jak wynika z treści tego przepisu ani samo złożenie wniosku nie decyduje o nabyciu prawa do świadczenia (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 20 grudnia 2000 r., III ZP 29/00, OSNAPiUS 2001 nr 12, poz. 418), ani decyzja organu rentowego nie kreuje tego prawa. Decyzje organu rentowego w przedmiocie nabywania prawa do świadczeń emerytalnych mają charakter deklaratoryjny (wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 3 marca 2011 r., II UK 299/10, LEX nr 817535; z dnia 21 września 2010 r., III UK 94/09, LEX nr 621346; z dnia 24 marca 2011 r., I UK 317/10, OSNP 2012 nr 7–8, poz. 101; z dnia 13 września 2011 r., I UK 124/11, LEX nr 1026625; z dnia 10 lutego 2012 r., II UK 146/11, OSNP 2013 nr 1-2, poz. 17; z dnia 5 kwietnia 2011 r., III UK 93/10, LEX nr 966818; z dnia 9 stycznia 2012 r., III UK 223/10, OSNP 2012 nr 21-22, poz. 272 oraz uchwała Sądu Najwyższego z dnia 7 kwietnia 2010 r., II UZP 3/10, OSNP 2010 nr 17–18, poz. 217).

Sąd Najwyższy wskazał także, że zgodnie z utrwalonym orzecznictwem istnienie prawa do świadczeń in abstracto (będące konsekwencją spełnienia warunków nabycia tego prawa) nie jest tożsame z przyznaniem świadczenia in concreto (por. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 22 listopada 2006 r., III UK 95/06, LEX nr 950628; z dnia 25 lutego 2016 r., II UK 152/15, OSNP 2017 nr 9, poz. 116). Dopiero przyznanie świadczenia łączy się z ustaleniem prawa do jego pobierania a więc do wypłaty (por. uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 27 listopada 1989 r., III UZP 11/89, OSNCP 1990 nr 6, poz. 72 i wcześniejsza uchwała Sądu Najwyższego z dnia 10 sierpnia 1988 r., III UZP 22/88, OSNCP 1989 nr 12, poz. 194 oraz wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 9 września 2019 r., II UK 57/18, LEX nr 2633105; z dnia 17 maja 2016 r., II UK 258/15, LEX nr 2062794; z dnia 5 maja 2016 r., II UK 202/15, LEX nr 2052407; z dnia 22 listopada 2006 r., III UK 95/06, LEX nr 950628). Nabycie prawa do świadczenia oraz nabycie prawa do wypłaty tego świadczenia są w prawie ubezpieczeń społecznych odrębnymi instytucjami regulowanymi przez inne przepisy. O nabyciu prawa do świadczeń z ubezpieczenia społecznego stanowi art. 100 ustawy emerytalnej, natomiast o wypłacie świadczeń art. 129 ust. 1 tej ustawy. Zgodnie z tym ostatnim przepisem, świadczenia wypłaca się co prawda wstecznie (od dnia powstania prawa) jednakże nie wcześniej niż od miesiąca, w którym zgłoszono wniosek lub wydano decyzję z urzędu.

Według Sądu Najwyższego kierunek wykładni art. 25b ust. 4 ustawy emerytalnej, zgodnie z którym emerytem pobierającym emeryturę jest tylko taki emeryt, któremu przed jego śmiercią organ rentowy przedstawił do dyspozycji środki pieniężne wypłacane tytułem emerytury -choć intuicyjnie mógłby wydawać się poprawny, uzależnia nabycie statusu emeryta pobierającego emeryturę oraz aktywację ochrony interesów jego najbliższych w postaci prawa do wypłaty gwarantowanej od dokonania przez organ rentowy szeregu czynności technicznych, począwszy od sprawnego rozpoznania wniosku o emeryturę (ustalenie prawa do realizacji świadczenia emerytalnego) przez zlecenie stosownego przelewu, a także od czynności podejmowanych przez podmioty niebędące stronami stosunku prawnego z zakresu ubezpieczeń społecznych (jak np. bank obsługujący rachunek emeryta). W przypadku przyjęcia opcji interpretacyjnej forsowanej przez organ rentowy to data wykonania przelewu (przekazu) zindywidualizowanego świadczenia decydowałaby o tym, czy zachodzi okoliczność „pobierania emerytury”. Dlatego ten kierunek wykładni art. 25b ust. 4 ustawy emerytalnej należy odrzucić jako zaburzający obiektywizm w stosowaniu przepisów prawa ubezpieczeń społecznych i naruszający zasadę pewności prawa.

Odmienna wykładnia art. 25b ust. 4 ustawy emerytalnej, abstrahuje od potencjalnych opóźnień organu rentowego lub innych podmiotów w realizacji świadczeń emerytalnych i obiektywizuje moment, z którym osoba uprawniona do świadczeń emerytalnych staje się emerytem pobierającym emeryturę. Koncentruje się na realizacji nabytego prawa do świadczeń z ubezpieczeń społecznych w sensie prawnym. Wykładnia ta wymaga uwzględnienia przy interpretacji art. 25b ust. 4 ustawy emerytalnej także innych przepisów tej ustawy, dotyczących realizacji prawa do emerytury. Sąd Najwyższy przypomniał, że zgodnie z art. 129 ust. 1 ustawy emerytalnej świadczenia wypłaca się, poczynając od dnia powstania do nich prawa, nie wcześniej jednak niż od miesiąca, w którym zgłoszono wniosek lub wydano decyzję z urzędu. W ten sposób prawodawca przyznał decydujące znaczenie w kwestii początkowego terminu, od którego rozpoczyna się realizacja prawa do emerytury, woli uprawnionego do emerytury (który nabył już prawo do emerytury in abstracto z racji spełniania podstawowych i dodatkowych przesłanek uzyskania tego prawa). Mimo bowiem tego, że prawo do świadczeń z ubezpieczenia społecznego powstaje z mocy prawa, a decyzja organu rentowego ma charakter deklaratoryjny, to samo spełnienie się przesłanek warunkujących prawo do świadczenia nie stanowi podstawy do wypłaty świadczenia. Podstawę taką stanowi dopiero wniosek uprawnionego o przyznanie świadczenia. Jednocześnie od daty złożenia wniosku przez osobę, która nabyła prawo do emerytury (spełniwszy wszystkie ustawowe przesłanki), osobie tej przysługuje już prawo do realizacji świadczenia emerytalnego, choć do czasu wydania decyzji organu rentowego w przedmiocie przyznania prawa (ustalenia prawa do świadczenia) prawo to pozostaje de facto zawieszone. Chociaż więc nie ulega wątpliwości, że w art. 25b ust. 4 ustawy emerytalnej ustawodawca posłużył się pojęciem emerytury realizowanej, a nie tylko nabytej lub zawnioskowanej, to w przepisie tym - wykładanym łącznie z art. 129 ust. 1 ustawy emerytalnej - chodzi o realizację w sensie prawnym, a nie w sensie faktycznym. Chodzi bowiem o świadczenie, do którego wypłaty prawo przysługuje już emerytowi w chwili śmierci, a nie o świadczenie, które zostało pozostawione w dyspozycji emeryta.

Z powyższego wynika, że w chwili śmierci żona odwołującego się miała już nabyte prawo do emerytury in abstracto, ponieważ jeszcze przed datą zgonu spełniała wszystkie podstawowe i dodatkowe przesłanki, z którymi ustawa wiążę powstanie prawa do emerytury w wieku powszechnym.

Uzasadnia to konkluzję, zgodnie z którą w chwili śmierci żona odwołującego się była „emerytem pobierającym emeryturę” w rozumieniu art. 25b ust. 4 ustawy emerytalnej, zatem w konsekwencji przysługiwało wnioskodawcy prawo do wypłaty gwarantowanej.

Mając na uwadze powyższe okoliczności Sąd Okręgowy, na podstawie art. 477 ¹⁴ § 2 k.p.c., zmienił zaskarżoną decyzję i orzekł, jak w sentencji wyroku.

W punkcie 2 sentencji wyroku Sąd zasądził Zakładu Ubezpieczeń Społecznych I Oddziału w Ł. na rzecz wnioskodawcy kwotę 180 zł tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego na podstawie art. 98 § 1 ¹ i 3 k.p.c. w zw. w oparciu o § 9 ust. 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015 roku w sprawie ponoszenia opłat za czynności adwokackie (Dz.U. z 2023 r. poz. 1800).

Co do zaś wniosku odwołującego o odsetki ustawowe za opóźnienie w wypłacie świadczenia Sąd przekazał go Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych do rozpoznania z uwagi na czasową niedopuszczalność drogi sądowej, albowiem organ rentowy w tym zakresie - co już podnoszono -nie zajął żadnego stanowiska. Tak sprecyzowane roszczenie, nie było przedmiotem rozpoznania organu rentowego. Zauważyć należy, iż odwołanie od decyzji organu rentowego w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych pełni rolę pozwu i wszczyna postępowanie sądowe. Przeniesienie sprawy na drogę sądową przez wniesienie odwołania od decyzji organu rentowego ogranicza się do okoliczności uwzględnionych w decyzji a spornych między stronami; poza tymi okolicznościami spór sądowy nie może zaistnieć. Przed sądem ubezpieczony może jedynie żądać korekty stanowiska zajętego przez organ rentowy i wykazywać swą rację, odnosząc się do przedmiotu sporu objętego decyzją, nie może natomiast żądać czegoś, o czym organ rentowy nie decydował. Dlatego też odwołanie wniesione od decyzji organu rentowego nie ma charakteru samodzielnego żądania, a jeżeli takie zostanie zgłoszone, sąd nie może go rozpoznać, lecz zobowiązany jest - zgodnie z treścią art. 477 ¹⁰ § 2 k.p.c. - przekazać go do rozpoznania organowi rentowemu. Tym samym kontrolna rola sądu musi korespondować z zakresem rozstrzygnięcia dokonanego w decyzji organu rentowego, gdyż - stosownie do treści art. 477 ¹⁴ § 2 i art. 477 ^14a k.p.c.- w postępowaniu wywołanym wniesieniem odwołania do sądu pracy i ubezpieczeń społecznych sąd rozstrzyga o prawidłowości zaskarżonej decyzji w granicach jej treści i przedmiotu. Z uwagi na powyższe na podstawie art. 477 ¹⁰ § 2 k.p.c. orzeczono jak w punkcie 3 sentencji.