Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 16 października 2014 r.

Sąd Apelacyjny w Białymstoku I Wydział Cywilny

w składzie:

po rozpoznaniu w dniu 16 października 2014 r. w Białymstoku

na rozprawie

sprawy z powództwa M. T.

przeciwko Agencji Nieruchomości Rolnych w W. Oddziałowi Terenowemu w O.

o zapłatę

na skutek apelacji powoda

od wyroku Sądu Okręgowego w Olsztynie

z dnia 24 marca 2014 r. sygn. akt I C 283/13

uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje do ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu w Olsztynie, pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania odwoławczego.

UZASADNIENIE

Powód M. T. wniósł o zasądzenie od Agencji Nieruchomości Rolnych w W. Oddział Terenowy w O. kwoty 100.000 zł z ustawowymi odsetkami liczonymi od dnia 1 marca 2012 r. do dnia zapłaty oraz należnych kosztów procesu.

Pozwana Agencja Nieruchomości Rolnych w W. Oddział Terenowy w O. Filia w S. wniosła o oddalenie powództwa i zasądzenie na jej rzecz należnych kosztów procesu.

Wyrokiem z dnia 24 marca 2014 r. Sąd Okręgowy w Olsztynie oddalił powództwo i zasądził od powoda na rzecz pozwanej kwotę 3.600 zł tytułem zwrotu kosztów procesu.

Orzeczenie to zapadło w oparciu o następujące ustalenia faktyczne i prawne:

W dniu 15 maja 2007 r. powód nabył od Skarbu Państwa – Agencji Nieruchomości Rolnych w W. w drodze ustnego przetargu ograniczonego nieruchomość rolną niezabudowaną, składającą się z działek gruntu o nr (...) o łącznej powierzchni 10.7465 ha, położoną w S. gmina R., dla której Sąd Rejonowy w Giżycku Wydział Ksiąg Wieczystych prowadzi księgę wieczystą KW (...), za cenę 63.030 zł. Umowa między stronami została zawarta w trybie ustawy z dnia 19 października 1991 r. o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi na rzecz Skarbu Państwa. Zastrzeżono w niej prawo sprzedającego (Agencji) do odkupu tej nieruchomości w całości lub części w przypadku jej odsprzedaży w okresie 5 lat od daty zakupu.

Jak następnie ustalił Sąd Okręgowy, w dacie nabycia spornej nieruchomości powód legitymował się zaświadczeniem potwierdzonym przez zastępcę wójta Gminy P., że prowadzi osobiście gospodarstwo rolne w T.. W dniu 21 czerwca 2007 r. powód zawarł z P. P. warunkową umowę sprzedaży działki gruntu nr (...) o powierzchni 6888 m ² położonej w miejscowości S. gmina R. za kwotę 387.950 zł. oraz z M. S. działającym także w imieniu swojej żony J. S. (1) i ojca J. S. (2) działki gruntu (...)o powierzchni 4 hektary i 577 m ² położonej w S. gmina R. za kwotę 162.308 zł. Strony tych umów zobowiązały się do przeniesienia prawa własności nieruchomości na nabywców niezwłocznie po uzyskaniu zawiadomienia o niewykonywaniu przez Agencję Nieruchomości Rolnych prawa odkupu.

Z dalszych ustaleń Sądu I instancji wynika, że w dniu 19 lipca 2007 r. pozwana złożyła w formie aktu notarialnego oświadczenie o wykonaniu prawa odkupu nieruchomości opisanej w umowie z dnia 15 maja 2007 r. za cenę 63.030 zł plus 1.300,60 zł kosztów tej umowy. Oświadczenie to zostało złożone na podstawie art. 29 ust 5 ustawy z dnia 19 października 1991 r. o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa. Wyrokiem z dnia 28 grudnia 2007 r. (sygn. akt I C 424/07) Sąd Okręgowy w Olsztynie uwzględnił powództwo Agencji Nieruchomości Rolnych Oddział Terenowy w O. o nakazanie pozwanemu M. T. złożenia oświadczenia woli w przedmiocie przeniesienia na nią własności przedmiotowej nieruchomości. Jednocześnie oddalił powództwo wzajemne o stwierdzenie nieważności oświadczenia o wykonaniu prawa odkupu. Sąd Apelacyjny w Białymstoku wyrokiem z dnia 16 maja 2008 r. (sygn. akt I ACa 206/08) oddalił apelację M. T. od tego wyroku. Następnie postanowieniem z dnia 22 grudnia 2008 r. (sygn. akt IV CSK 440/08) Sąd Najwyższy odmówił przyjęcia skargi kasacyjnej powoda.

Jak dalej ustalił Sąd Okręgowy, pismem datowanym na 15 grudnia 2009 r. powód zwrócił się do pozwanej z żądaniem odwołania ogłoszonego na dzień 18 grudnia 2009 r. przetargu na przedmiotową nieruchomość oraz wstrzymanie się od sprzedaży do czasu zajęcia stanowiska przez Trybunał Konstytucyjny w sprawie zgodności z Konstytucją prawa odkupu określonego w art. 29 ust 5 w/w ustawy z dnia 19 października 1991 r., jednakże pozwana nie uwzględnienia tego wniosku i w dniu 13 stycznia 2010 r. zbyła nieruchomość na rzecz (...) sp. z o.o. w W. za cenę 455.170 zł.

Sąd meriti, wskazał że poza sporem pozostawała okoliczność, że wyrokiem z dnia 18 marca 2010 r. sygn. akt K8/08 Trybunał Konstytucyjny stwierdził, iż art. 29 ust 5 ustawy z dnia 19 października 1991r. o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa jest niezgodny z art. 2, art. 21 ust 1 oraz art. 64 w zw. z art. 31 ust 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polski. Z uwagi na to orzeczenie, powód wniósł skargę o wznowienie postępowania zakończonego prawomocnym wyrokiem Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 16 maja 2008 r. (sygn. akt I ACa 206/08). W wyniku rozpoznania tej skargi Sąd Apelacyjny oddalił powództwo pozwanej o zobowiązanie powoda do złożenia oświadczenia woli oraz oddalił skargę powoda w zakresie rozstrzygnięcia o powództwie wzajemnym (wyrok z dnia 10 lutego 2011 r., sygn. akt I ACa 634/10).

W oparciu o tak poczynione ustalenia faktyczne, Sąd Okręgowy stwierdził, że powództwo jako niezasadne podlegało oddaleniu. Wskazał, że roszczenie powoda, które on wywodził z art. 410 § 2 k.c. jest w istocie roszczeniem odszkodowawczym, którego źródłem jest akt normatywny (art. 29 ust 5 ustawy z dnia 19 października 1991 r. o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa), uznany wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z dnia 18 marca 2010 r. sygn. akt K 8/08 za niezgodny z art. 2, art. 21 ust 1 i art. 64 w związku z art. 31 ust 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polski.

Sąd przeanalizował odpowiedzialność odszkodowawczą Skarbu Państwa za tzw. bezprawie legislacyjne na podstawie art. 417 ¹ § 1 k.c. i w tym kontekście wskazał na obowiązek poszkodowanego do wykazania przesłanek odpowiedzialności w postaci szkody i związku przyczynowego zgodnie z zasadą wyrażoną w art. 6 k.c. Zwrócił także uwagę na treść art. 67 § 2 k.p.c. Sąd skonstatował, że w realiach niniejszej sprawy powód domagał się części należnego mu odszkodowania od pozwanej Agencji Nieruchomości Rolnych z tytułu utraty własności nieruchomości rolnej niezabudowanej położonej w miejscowości S., której utrata nastąpiła na skutek skorzystania przez pozwaną z prawa odkupu uregulowanego w dacie wykonania tego prawa w art. 29 ust 5 w/w ustawy z dnia 19 października 1991 r. o gospodarowaniu nieruchomościami Skarbu Państwa oraz na podstawie wyroku Sądu Okręgowego w Olsztynie z dnia 28 grudnia 2007 r. (I C 424/07).

Badając, czy po stronie pozwanej występuje legitymacja bierna Sąd Okręgowy odwołał się do stanowiska judykatury i doszedł do przekonania, że pozwana Agencja nie może być traktowana jako statio fisci Skarbu Państwa. Sąd wskazał, ze występuje ona w obrocie prawnym jako samodzielny podmiot odrębny od Skarbu Państwa, a zatem nie może ponosić odpowiedzialności za działania podmiotu, który wydał niekonstytucyjny akt normatywny, a co zostało stwierdzone orzeczeniem Trybunału Konstytucyjnego. Dalej Sąd I instancji zaznaczył, że w sytuacji gdy powód reprezentowany przez profesjonalnego pełnomocnika, w sposób jednoznaczny określił w pozwie, że domaga się od pozwanej Agencji Nieruchomości Rolnych odszkodowania jako od podmiotu z którego działalnością wiąże błędy legislacyjne - roszczenie to nie może być uwzględnione i podlega oddaleniu bez oceny jego merytorycznej zasadności, w oparciu o postanowienia art. 417 ¹ § 1 k.c.

O kosztach procesu Sąd I instancji orzekł na podstawie art. 98 k.p.c. i § 6 ust 6 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenie przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu.

Apelację od powyższego wyroku wniósł powód, zaskarżając go w całości i zarzucając Sądowi I instancji:

1)  nierozpoznanie istoty sprawy, w rozumieniu art. 386 § 4 k.p.c., poprzez oddalenie powództwa na skutek uznania braku legitymacji biernej pozwanej w sytuacji, w której Sąd dokonał oceny istnienia tej legitymacji przez pryzmat roszczenia o naprawienie szkody wyrządzonej wydaniem aktu normatywnego niezgodnego z Konstytucją, podczas gdy powód wystąpił z całkowicie innym roszczeniem, a mianowicie roszczeniem o zapłatę równowartości świadczenia, którego podstawa prawna odpadła (art. 410 § 2 k.c.); skutkiem tej błędnej oceny charakteru i treści roszczenia procesowego powoda były dalsze naruszenia prawa, w postaci:

2)  naruszenia art. 414 k.c. przez jego niewłaściwe zastosowanie i pominięcie faktu, że roszczenie o zwrot bezpodstawnego wzbogacenia, z którym wystąpił powód w stosunku do Agencji Nieruchomości Rolnych, pozostaje w zbiegu z roszczeniem odszkodowawczym w stosunku do Skarbu Państwa o naprawienie szkody wyrządzonej wydaniem aktu normatywnego niezgodnego z Konstytucją;

3)  naruszenia art. 414 k.c. przez jego niewłaściwe zastosowanie i pominięcie faktu, że w sytuacji zbiegu roszczenia o zwrot bezpodstawnego wzbogacenia z roszczeniem o naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym powodowi przysługuje swobodny wybór pomiędzy tymi roszczeniami, zaś przedmiotem rozpoznania Sądu może być jedynie roszczenie wybrane przez powoda, a nie alternatywne roszczenie, z którym powód w ogóle nie wystąpił;

4)  naruszenia art. 410 § 2 k.c. poprzez jego niewłaściwe zastosowanie i błędne uznanie, że roszczenie procesowe powoda nie jest oparte na tym przepisie, wskutek czego powód nie żąda zwrotu bezpodstawnego wzbogacenia, lecz żąda naprawienia szkody wyrządzonej wydaniem aktu prawnego niezgodnego z Konstytucją, zaś z takim żądaniem powinien wystąpić wobec Skarbu Państwa, a nie wobec Agencji Nieruchomości Rolnych;

5)  naruszenia art. 29 ust. 5 ustawy z dnia 19 października 1991 r. o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa oraz art. 417 ¹ § k.c. przez ich niewłaściwe zastosowanie poprzez błędne uznanie, że roszczenie powoda, które wywodzi z art. 410 § 2 k.c. jest w istocie roszczeniem odszkodowawczym, którego źródłem jest akt normatywny uznany wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z dnia 18 marca 2010 r., sygn. akt K 8/09 za niezgodny z Konstytucją;

6)  naruszenia art. 328 § 2 k.p.c. przez jego niewłaściwe zastosowanie i brak wyjaśnienia w motywach rozstrzygnięcia dlaczego roszczenie, które powód wyraźnie wywodzi z art. 410 § 2 k.c., zdaniem Sądu jest roszczeniem o naprawienie szkody wyrządzonej wydaniem aktu normatywnego niezgodnego z Konstytucją.

W oparciu o powyższe zarzuty, wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku i zasądzenie na rzecz powoda kwoty 100.000 zł wraz z ustawowymi odsetkami od dnia 1 maja 2012 r. do dnia zapłaty, ewentualnie uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania, a także zasądzenie kosztów procesu, w tym kosztów zastępstwa procesowego wg. norm przepisanych.

SĄD APELACYJNY USTALIŁ I ZWAŻYŁ, CO NASTĘPUJE:

Apelacja powoda zasługiwała na uwzględnienie i skutkowała uchyleniem zaskarżonego wyroku, bowiem trafny okazał się zawarty w niej zarzut nierozpoznania istoty sprawy.

Ustalenia faktyczne poczynione przez Sąd I instancji zasługiwały na aprobatę, w tym zakresie nie było też sporu pomiędzy stronami. Prawidłowe także – co do zasady – są zaprezentowane w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku, rozważania Sądu I instancji odnośnie braku legitymacji biernej Agencji Nieruchomości Rolnych w procesie dotyczącym tzw. bezprawia legislacyjnego (art. 417 ¹ § 1 k.c.). Niemniej, zgodzić się należy ze stanowiskiem strony skarżącej, że w ramach niniejszego postępowania przedmiotem oceny prawnej Sądu I instancji stało się inne roszczenie, niż to, z którym powód w rzeczywistości wystąpił, co w efekcie doprowadziło właśnie do nierozpoznania przez ten Sąd istoty sprawy.

Zgodnie z art. 386 § 4 k.p.c. sąd drugiej instancji może uchylić zaskarżony wyrok i przekazać sprawę do ponownego rozpoznania tylko w razie nierozpoznania przez sąd pierwszej instancji istoty sprawy albo gdy wydanie wyroku wymaga przeprowadzenia postępowania dowodowego w całości. Jak wskazuje się w judykaturze, do nierozpoznania istoty sprawy dochodzi wówczas, gdy rozstrzygnięcie sądu pierwszej instancji nie odnosi się do tego, co było przedmiotem sprawy, gdy zaniechał on zbadania materialnej podstawy żądania albo merytorycznych zarzutów strony, bezpodstawnie przyjmując, że istnieje przesłanka materialno-prawna lub procesowa unicestwiająca roszczenie (por. orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 9 listopada 2012 r., sygn. IV CZ 156/12). Sąd Apelacyjny w Białymstoku w wyroku z dnia 8 listopada 2012 r. sformułował natomiast tezę, iż pojęcie "nierozpoznanie istoty sprawy" oznacza uchybienie procesowe sądu pierwszej instancji polegające na całkowitym zaniechaniu wyjaśnienia istoty lub treści spornego stosunku prawnego przez co rozumie niewniknięcie w podstawę merytoryczną dochodzonego roszczenia, a w konsekwencji pominięcie tej podstawy przy rozstrzyganiu sprawy (sygn. akt I ACa 486/12). Oceny, czy sąd I instancji rozpoznał istotę sprawy, dokonuje się na podstawie analizy żądań pozwu i przepisów prawa materialnego stanowiących podstawę rozstrzygnięcia (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22 kwietnia 1999 r. II UKN 589/98 OSNAPiUS 2000/12 poz. 483).

Aprobując powyższe poglądy podkreślić należy, że rolą powoda (będącego dysponentem roszczenia) jest dokładne określenie żądania i przedstawienie sądowi uzasadniających to żądanie okoliczności faktycznych, zaś rolą sądu – rozpatrzenie ich na gruncie właściwych przepisów prawnych. Powód nie ma obowiązku wskazywania podstawy prawnej swego żądania, prawo bowiem stosuje sąd, który w ramach procesu subsumcji dopasowuje odpowiednie przepisy do określonego stanu faktycznego. Nie jest zatem wykluczona sytuacja, gdy pomimo wskazania przez powoda podstawy prawnej dochodzonego roszczenia, sąd odczyta je w kontekście innego przepisu. Materia ta należy do autonomicznej sfery stosowania prawa przez sąd, który nie jest związany wskazaną przez stronę podstawą prawną roszczenia. Jednakże, nie oznacza to, że sąd może dowolnie zakwalifikować dochodzone przez powoda roszczenie na zupełnie innej podstawie prawnej, nie dokonując uprzednio odpowiedniej analizy i oceny wskazanej przez stronę podstawy faktycznej i prawnej żądania.

W ramach niniejszej sprawy, powód podnosił, że nie może zrealizować roszczenia windykacyjnego, bowiem Agencja Nieruchomości Rolnych sprzedała nieruchomość, co do której uprzednio powód został przymuszony orzeczeniem Sądu Okręgowego w Olsztynie do złożenia oświadczenia woli przenoszącego jej własność na rzecz pozwanej (w ramach skorzystania przez pozwaną z prawa odkupu na podstawie art. 29 ust. 5 ustawy o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa). Powód wskazał nadto, że po orzeczeniu Trybunału Konstytucyjnego z dnia 18 marca 2010 r. w sprawie o sygn. K 8/08 stwierdzającego niezgodność art. 29 ust. 5 ustawy o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa z art. 2, art. 21 ust. 1 oraz art. 64 w zw. z art. 31 ust. 3 Konstytucji i po wznowieniu na tej podstawie postepowania sądowego, upadł skutek prawny złożonego przez niego uprzednio oświadczenia przenoszącego na pozwaną własność przedmiotowej nieruchomości. Sąd Apelacyjny w Białymstoku prawomocnym wyrokiem z dnia 16 maja 2008 r. (sygn. akt I ACa 206/08) zmienił bowiem wyrok Sądu Okręgowego w Olsztynie z dnia 28 grudnia 2007 r. (sygn. akt I C 424/07) poprzez oddalenie powództwa Agencji Nieruchomości Rolnych o zobowiązanie do złożenia oświadczenia woli. Powód zaznaczył przy tym, że w zaistniałej sytuacji przysługiwało mu roszczenie windykacyjne w stosunku do pozwanej, jednakże nie mógł go zrealizować wskutek wyzbycia się spornej nieruchomości przez pozwaną w dniu 13 stycznia 2010 r. na rzecz (...) sp. z o.o. w W.. Jako podstawę prawną swego żądania powód kategorycznie wskazywał przepisy reżimu bezpodstawnego wzbogacenia (art. 410 k.c.), zaś pozwana broniąc się przed tym roszczeniem twierdziła, że nie jest wzbogacona, gdyż nie posiada środków uzyskanych ze sprzedaży nieruchomości (które są przekazywane do budżetu Państwa); pozwana wskazywała także na sprzeczność żądania powoda z zasadami współżycia społecznego.

Nie można odmówić racji skarżącemu, który podniósł, że tak sformułowane i uzasadnione żądanie nie stało się przedmiotem rozważań Sądu. W takiej sytuacji przedmiotem tych rozważań nie były też twierdzenia strony przeciwnej. Sąd nie wyjaśnił przy tym – wbrew wymogom art. 328 k.p.c. - dlaczego żądanie powoda potraktował jako roszczenie odszkodowawcze z tzw. bezprawia legislacyjnego, zwłaszcza że powód nie powołał się ani na szkodę, ani na zawinione działanie pozwanego pozostające w związku przyczynowym z istnieniem określonej normy prawnej (wydaniem aktu normatywnego). Pogląd Sądu Okręgowego, że pozwana Agencja w trybie art. 417 ¹§1 k.c. nie może ponosić odpowiedzialności za uprzednio istniejący stan prawny jest oczywiście poprawny, ale powód nie taką kwestię postawił pod ocenę Sądu. W konsekwencji Sąd I instancji nie zbadał zatem zasadności zgłoszonego żądania zgłoszonego przez powoda.

Nie jest wykluczone, że intencją Sądu meriti było wskazanie, że powodowi w opisanym stanie faktycznym w ogóle nie przysługuje roszczenie oparte o reżim przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu, a jedynym możliwym roszczeniem jest tu roszczenie z bezprawia legislacyjnego. Jednakże brak wyraźnego stanowiska w tej mierze i całkowity brak argumentacji jurydycznej uniemożliwia odniesienie się do takiego poglądu.

Nie przesądzając w tym miejscu wyniku sprawy wskazać należy, że przy ponownym rozpoznaniu sprawy Sąd I instancji zbadać powinien wskazaną przez powoda podstawę faktyczną roszczenia i dokonać oceny zasadności dochodzonego przez niego roszczenia. Na podstawę tę składa się twierdzenie powoda o niemożności zrealizowania względem pozwanej roszczenia windykacyjnego (pomimo upadku wyroku zobowiązującego powoda do przeniesienia na pozwaną własności nieruchomości) i o braku podstawy do zatrzymania przez pozwaną ceny ze sprzedaży przedmiotowej nieruchomości osobie trzeciej.

Mając powyższe na uwadze Sąd Apelacyjny orzekł jak w sentencji na podstawie art. 386 § 4 k.p.c.