Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 6 stycznia 1995 r.
I PRN 119/94
1. Działanie zakładu pracy zmierzające do przekształcenia większości
pracownikom rodzajów umów, na podstawie których są zatrudnieni, z umów o
pracę na czas nie określony na umowy terminowe jest przekształceniem orga-
nizacyjnym w rozumieniu art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 28 grudnia 1989 r. o szcze-
gólnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn
dotyczących zakładów pracy oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz. U. z 1990 r., Nr
4, poz. 19 ze zm.).
2. "Zmniejszenie zatrudnienia" nie musi być celem, do którego zmierza
zakład pracy dokonując zmian organizacyjnych. Może być wynikiem zdarzeń,
które wystąpią po tych zmianach. Musi być więc skutkiem zmian organizacyjnych
choćby początkowo nie zamierzonym.
Przewodniczący SSN: Maria Mańkowska, Sędziowie SN: Józef Iwulski (spra-
wozdawca), Kazimierz Jaśkowski,
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 6 stycznia 1995 r. sprawy z powództwa
Wiesławy G. i Lucjana S. przeciwko [...] Bank S.A. w W. o sprostowanie świadectwa
pracy i odprawę, na skutek rewizji nadzwyczajnej Ministra Pracy i Polityki Socjalnej [...]
od wyroku Sądu Wojewódzkiego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Warszawie
z dnia 16 grudnia 1993 r. [...]
u c h y l i ł zaskarżony wyrok oraz poprzedzający go wyrok Sądu Rejono-
wego-Sądu Pracy dla Warszawy Pragi z dnia 29 kwietnia 1993 r. [...] i przekazał sprawę
temu Sądowi Rejonowemu do ponownego rozpoznania.
U z a s a d n i e n i e
Powodowie Wiesława G. i Lucjan S. domagali się od strony pozwanej [...] Banku
SA II Oddział w W. sprostowania świadectwa pracy przez wskazanie, że stosunki pracy
zostały z nimi rozwiązane na mocy ustawy z dnia 28 grudnia 1989 r. (Dz. U. z 1990 r.,
Nr 4, poz. 19) oraz zasądzenia odpraw pieniężnych.
Wyrokiem z dnia 29 kwietnia 1993 r. [...] Sąd Rejonowy-Sąd Pracy dla
Warszawy Pragi oddalił powództwo. Sąd Rejonowy ustalił, że powódka Wiesława G.
pracowała u strony pozwanej jako inspektor w Wydziale Administracyjno-Gospodar-
czym, a powód Lucjan S. na stanowisku naczelnika tego Wydziału, oboje na podstawie
umowy na czas nie określony. W dniu 31 lipca 1992 r. powodowie otrzymali wy-
powiedzenia zmieniające z propozycją zawarcia umowy na czas określony - 2 lata, z
możliwością rozwiązania tej umowy za dwutygodniowym wypowiedzeniem. Strona poz-
wana twierdziła, że dążyła do większego zdyscyplinowania pracowników. Tego rodzaju
wypowiedzenia otrzymało łącznie 40 pracowników. Wydział, w którym pracowali
powodowie nie został zlikwidowany ani połączony z inną placówką. Przed opisanymi
wypowiedzeniami pracowało w nim 9 osób, a po odmowie przyjęcia nowych warunków
pracy pozostało 5 pracowników. Powódka Wiesława G. w momencie wydania wyroku
podjęła u strony pozwanej wykonywanie umowy zlecenia. Na miejsce powoda Lucjana
S. został przyjęty inny pracownik.
Sąd Rejonowy uznał, że stan faktyczny sprawy nie wyczerpuje przesłanek zas-
tosowania ustawy z dnia 28 grudnia 1989 r. Zdaniem Sądu Rejonowego strona poz-
wana wypowiedziała powodom "tylko czas trwania umowy o pracę w celu jak stwierdziła
zdyscyplinowania pracowników". Nie zmieniła wynagrodzenia ani wymiaru czasu pracy.
Z żadnym z pracowników, którzy przyjęli nowe warunki nie rozwiązano stosunku pracy.
Nie miała także miejsca likwidacja stanowiska pracy.
Wyrokiem z dnia 16 grudnia 1993 r. [...] Sąd Wojewódzki-Sąd Pracy i Ubez-
pieczeń Społecznych w Warszawie oddalił rewizję powodów. Sąd Wojewódzki uznał, że
odprawa pieniężna na podstawie art. 8 ustawy z dnia 28 grudnia 1989 r. przysługuje
pracownikowi wówczas, gdy przeprowadzone przez pracodawcę zmiany organizacyjne
miały na celu zmniejszenie zatrudnienia. Sąd Wojewódzki uznał, że celem działania
strony pozwanej nie było zmniejszenie zatrudnienia lecz zwiększenie zdyscyplinowania
pracowników i uzyskanie większych efektów pracy. Sąd Wojewódzki przyjął wprawdzie,
że zmiana warunków pracy zaproponowana powodom była dla nich niekorzystna.
Stanowić to jednak mogło podstawę odwołania się od wypowiedzeń zmieniających,
czego powodowie nie uczynili.
Rewizję nadzwyczajną od tego wyroku złożył Minister Pracy i Polityki Socjalnej,
zarzucając mu rażące naruszenie art. 3 § 2 k.p.c. oraz naruszenie interesu Rze-
czypospolitej Polskiej. Minister wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku i poprzedza-
jącego go wyroku Sądu Rejonowego i o przekazanie sprawy do ponownego rozpozna-
nia. Skarżący w szczególności wywiódł, że ustalenie Sądu Rejonowego, iż rozwiązanie
umów o pracę z powodami nastąpiło z innych przyczyn, niż wymienione w art. 1 ust. 1
ustawy z dnia 28 grudnia 1989 r. było co najmniej przedwczesne. Sąd nie prze-
prowadził bowiem, zdaniem skarżącego, postępowania dowodowego w tym zakresie.
Zdaniem Ministra, Sąd nie wyjaśnił także, czy stanowiska pracy powodów zostały
zlikwidowane i czy nastąpiło połączenie wydziału, w którym pracowali z innym
wydziałem. Minister powołał się na uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 28 kwietnia 1994
r., I PZP 52/93, według której wypowiedzenie zmieniające nie może być użyte przez
pracodawcę jako instrument zmiany rodzaju umowy o pracę z umowy na czas nie
określony na umowę na czas określony. Wywiódł jednak, że skoro powodowie od
wypowiedzeń nie odwołali się, to wskutek odmowy przyjęcia nowych warunków doszło
do rozwiązania umów o pracę. Nie zmienia to jednak oceny wadliwości dokonanych
wypowiedzeń zmieniających i wniosku, że takie wypowiedzenia nie mogą być środkiem
dyscyplinującym pracowników.
Zdaniem skarżącego wyroki Sądów obu instancji naruszają także interes Rze-
czypospolitej Polskiej, gdyż pozbawiają powodów odpraw pieniężnych bez wszechs-
tronnego zbadania wszystkich okoliczności sprawy. Wyroki te naruszają także "żywotne
interesy pracownicze pozbawiając pracowników świadczeń przewidzianych w ustawie".
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z uchwałą składu siedmiu sędziów z dnia 28 kwietnia 1994 r., I PZP
52/93 (OSNAPiUS 1994 nr 11 poz. 169, Wokanda 1994 nr 9 str. 25) nie jest dopusz-
czalna - przez dokonanie wypowiedzenia zmieniającego (art. 42 § 1 k.p.) - zmiana
rodzaju umowy o pracę zawartej na czas nie określony na umowę na czas określony.
Wobec tego należy uznać, że strona pozwana dokonała powodom wypowiedzeń
niezgodnie z przepisami prawa pracy. Jednakże, jak słusznie podkreślono w rewizji
nadzwyczajnej, nie ma to decydującego znaczenia dla rozstrzygnięcia sprawy, gdyż
powodowie od tych wypowiedzeń nie odwołali się i odmówili przyjęcia "nowych warun-
ków pracy", co doprowadziło do rozwiązania stosunków pracy (art. 42 § 3 k.p.). Ma to
jednak znaczenie dla oceny stosowania względem powodów ustawy z dnia 28 grudnia
1989 r. o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z
przyczyn dotyczących zakładów pracy oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz. U. z 1990
r., Nr 4, poz. 19 ze zm.). Należy bowiem zważyć, że proponowane powodom "nowe
warunki pracy" były w sposób jednoznaczny dla nich niekorzystne. Umowy okresowe, w
które miały przekształcić się ich umowy o pracę, mogły być bowiem rozwiązane za
krótszym, bo dwutygodniowym wypowiedzeniem i bez szczególnych przyczyn to
uzasadniających i bez konsultacji związkowej (art. 45 i 38 k.p. nie mają zastosowania
do umów okresowych). Sąd Najwyższy w swoim orzecznictwie wielokrotnie podkreślał,
że ustawę z dnia 28 grudnia 1989 r. stosuje się także do rozwiązania umów o pracę w
wyniku odmowy przyjęcia nowych warunków pracy przy wypowiedzeniu zmieniającym
ale w przypadku, gdy taka odmowa jest uzasadniona okolicznościami sprawy. W
szczególności w wyroku z dnia 9 listopada 1990 r., I PR 335/90 (OSP 1991 z. 9 poz.
212) Sąd Najwyższy stwierdził, że okoliczność, iż rozwiązanie stosunku pracy następuje
w trybie wypowiedzenia zmieniającego, a nie w drodze wypowiedzenia definitywnego
ma jedynie znaczenie dla oceny, czy przyczyny z art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 28 grudnia
1989 r. stanowią wyłączny powód uzasadniający rozwiązanie stosunku pracy; jeżeli
bowiem pracownikowi zaproponowano odpowiednią pracę, to odmowa jej przyjęcia
może być w pewnym wypadku potraktowana jako współprzyczyna rozwiązania
stosunku pracy (por. też wyrok z dnia 5 marca 1991 r., I PR 457/90, Rejent 1991 nr 5
str. 163 i uchwałę z dnia 26 kwietnia 1991 r., I PZP 10/91, Rejent 1991 nr 5 str. 146).
Zaproponowane powodom pogorszenie warunków pracy usprawiedliwiało odmowę ich
przyjęcia, co uzasadnia stosowanie względem nich ustawy z dnia 28 grudnia 1989 r.
Należy przesłanki tego przepisu analizować w płaszczyźnie tzw. zwolnień
indywidualnych. Zgodnie z art. 10 ust. ust. 1 omawianej ustawy jej przepisy (z wyjątkiem
art. 2-4), mają odpowiednie zastosowanie także w razie podejmowania przez
kierownika zakładu pracy indywidualnych decyzji o zwalnianiu pracowników z przyczyn
wymienionych w art. 1 ust. 1, jeżeli przyczyny te stanowią wyłączny powód uza-
sadniający rozwiązanie stosunku pracy. Niezbędne jest więc stwierdzenie, że w poz-
wanym zakładzie pracy wystąpiło zmniejszenie zatrudnienia z przyczyn ekonomicznych
lub w związku ze zmianami organizacyjnymi, produkcyjnymi albo technologicznymi. Sąd
Rejonowy uznał, że przesłanki te nie były spełnione, gdyż dokonane powodom wypo-
wiedzenia zmieniające nie nastąpiły z omawianych przyczyn lecz miały na celu większe
zdyscyplinowanie pracowników. Ta ocena nie jest prawidłowa. U strony pozwanej w
sposób oczywisty doszło do zmian organizacyjnych, których najbardziej wyraźnym
przejawem była zmiana, praktycznie wszystkim pracownikom, rodzaju umowy o pracę,
na podstawie której są zatrudnieni. Działanie zakładu pracy zmierzające do
przekształcenia większości pracownikom rodzajów umów, na podstawie których są
zatrudnieni, z umów o pracę na czas nie określony na umowy terminowe jest bowiem
przekształceniem organizacyjnym w rozumieniu art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 28 grudnia
1989 r.
Sąd Wojewódzki podzielając w tym zakresie poglądy Sądu Rejonowego pod-
kreślił, że wypowiedzenia dokonane powodom nie miały na celu zmniejszenia zatrud-
nienia, co wyklucza stosowanie względem nich ustawy z dnia 28 grudnia 1989 r. W tym
zakresie należy przede wszystkim dokonać analizy, czy zmniejszenie zatrudnienia,
rozumiane jako zmniejszenie liczby pracowników, w ogóle jest przesłanką stosowania
art. 10 ust. 1 i art. 8 ust. 1 omawianej ustawy. W doktrynie i orzecznictwie wypowiadany
jest bowiem pogląd temu przeczący (por. np. wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z
dnia 30 czerwca 1993 r. III APr 49/93 OSP 1994 z. 7-8 poz. 127 z aprobującą glosą I.
Sierockiej, OSA 1994 nr 1 str. 54). Z tym poglądem Sąd Najwyższy w składzie
rozpoznającym niniejszą sprawę nie zgadza się i podziela wykładnię zawartą w uchwale
z dnia 14 grudnia 1994 r., I PZP 52/94 (dotychczas nie publikowana), według której
zmniejszenie zatrudnienia jest warunkiem nabycia prawa do odprawy pieniężnej z art. 8
ust. 1 ustawy z dnia 28 grudnia 1989 r. w przypadku indywidualnego zwolnienia
pracownika na podstawie art. 10 ust. 1 w związku z art. 1 ust. 1 tej ustawy. Jako
początek przekształceń zakładu pracy występują bowiem względy (okoliczności)
ekonomiczne, zmiany organizacyjne, produkcyjne lub technologiczne. Są to więc
pierwotne "przyczyny" tych przekształceń, które można określić jako "przyczyny" w
wąskim tego słowa znaczeniu. Ich skutkiem jest "zmniejszenie zatrudnienia". Jednakże
dopiero opisane zmiany łącznie ze "zmniejszeniem zatrudnienia" stanowią przyczynę
(przesłankę) rozwiązywania umów o pracę. Mamy więc do czynienia z łańcuchem
przyczynowo-skutkowym, w którym określone okoliczności (w tym przypadku
"zmniejszenie zatrudnienia") jest skutkiem zdarzeń je poprzedzających, a równocześnie
przyczyną zdarzeń po nim następujących. W takim, szerszym tego słowa znaczeniu,
przyczyną rozwiązywania stosunków pracy (a tym samym stosowania omawianej
ustawy) są nie tylko opisane przekształcenia zakładu pracy ale także "zmniejszenie
zatrudnienia" (podobne poglądy były wypowiadane w orzecznictwie - por. np. uchwałę z
dnia 16 marca 1994 r., I PZP 7/94, OSNAPiUS 1994 nr 2 poz. 25 czy wyrok Sądu
Apelacyjnego w Katowicach z dnia 28 marca 1991 r., III APr 16/91, OSA 1991 nr 1 str.
24).
Jak z powyższego wynika "zmniejszenie zatrudnienia" jest skutkiem "zmian
organizacyjnych" a łącznie tworzą one przyczynę rozwiązania stosunku pracy. "Zmniej-
szenie zatrudnienia" wcale nie musi być celem, do którego zmierza zakład pracy
dokonując zmian organizacyjnych. Może być wynikiem zdarzeń, które wystąpią po tych
zmianach. Musi być więc skutkiem zmian organizacyjnych, choćby początkowo nie
zamierzonym. Jest to wynik gramatycznej wykładni art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 28
grudnia 1989 r., w którym to przepisie "zmniejszenie zatrudnienia" występuje jako
obiektywny skutek zmian organizacyjnych a nie skutek zamierzony. Jest to także prosta
konsekwencja wskazanej wyżej wykładni pozwalającej stosować omawianą ustawę
także do wypowiedzeń zmieniających. Z istoty takiego wypowiedzenia wynika bowiem,
że pracodawca nie zmierza wprost do rozwiązania stosunku pracy, a jedynie do
przekształcenia jego treści. Dla rozwiązania stosunku pracy niezbędna jest jeszcze
odmowa przyjęcia przez pracownika zaoferowanych, nowych warunków, co jest od
pracodawcy niezależne.
W świetle tych wywodów pogląd Sądu Wojewódzkiego, według którego ustawa z
dnia 28 grudnia 1989 r. ma zastosowanie tylko w przypadku, gdy przeprowadzone
przez pracodawcę zmiany organizacyjne mają na celu zmniejszenie zatrudnienia nie
może być uznany za prawidłowy.
Ostatecznie należy uznać, że co do zasady zostały spełnione warunki przyznania
powodom odpraw z art. 8 ust. 1 ustawy z dnia 28 grudnia 1989 r. Doszło bowiem do
rozwiązania z nimi umów o pracę w wyniku zmian organizacyjnych, które doprowadziły
do zmniejszenia zatrudnienia. Zaskarżony wyrok oraz poprzedzający go wyrok Sądu
Rejonowego przez błędną wykładnię omawianych przepisów naruszył prawo. Z uwagi
na pozbawienie w ten sposób pracowników świadczeń pieniężnych, a także dalsze
konsekwencje w ich pracy zawodowej wynikłe z odmowy traktowania ich jako
pracowników zwolnionych w trybie omawianej ustawy, należy uznać to naruszenie
prawa za rażące w rozumieniu art. 417 § 1 k.p.c. Uwzględnieniu rewizji nadzwyczajnej
nie stoi na przeszkodzie przekroczenie terminu z art. 421 § 2 k.p.c., gdyż w wyniku
odmowy przyznania powodom świadczeń pracowniczych zostały naruszone ich
interesy, które są szczególnie chronione przez system prawa pracy.
Prowadzi to do uwzględnienia rewizji nadzwyczajnej, uchylenia zaskarżonych
wyroków i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania na podstawie art. 422 § 2
k.p.c. Brak bowiem warunków do ostatecznego rozstrzygnięcia, gdyż należy wyjaśnić
dodatkowe okoliczności związane z wysokością odpraw i ewentualnymi przesłankami je
wyłączającymi, które dotychczas nie były przedmiotem ustaleń Sądów.
========================================