Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 18 stycznia 1996 r.
I PRN 102/95
Waloryzacja powinna uwzględniać interes obu stron
stosunku prawnego. Wysokość odsetek od wypłaconych z
opóźnieniem świadczeń za pracę wraz z odsetkami od zaległych
odsetek powinna być uwzględniona, jako jeden z elementów
podlegających sądowej ocenie przy zastosowaniu art. 3581
§ 3
k.c.
Przewodniczący SSN: Walerian Sanetra, Sędziowie SN: Adam
Józefowicz (sprawozdawca), Andrzej Kijowski,
Sąd Najwyższy, z udziałem prokuratora Stefana Trautsolta,
po rozpoznaniu w dniu 18 stycznia 1996 r. sprawy z powództwa
Tadeusza U., Jolanty A., Janusza S., Andrzeja L., Teresy
R.-S., Lecha G. przeciwko Prokuraturze Wojewódzkiej w G. o
zapłatę, na skutek rewizji nadzwyczajnej Prokuratora
Generalnego od wyroku Sądu Wojewódzkiego-Sądu Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w Gdańsku z siedzibą w Gdyni z dnia 5
września 1995 r., [...]
u c h y l i ł zaskarżony wyrok i poprzedzający go wyrok
Sądu Rejonowego-Sądu Pracy w Gdańsku z dnia 14 lutego 1995 r.,
[...] w pkt 1 oraz przekazał sprawę Sądowi Rejonowemu-Sądowi
Pracy w Gdańsku do ponownego rozpoznania w tym zakresie.
U z a s a d n i e n i e
Powodowie Tadeusz U., Jolanta A., Janusz S., Andrzej L.,
Teresa R.-S., Lech G. i Krzysztof K. wystąpili z pozwem
przeciwko Prokuraturze Wojewódzkiej w G. o zasądzenie
zwaloryzowanego, należnego im zaległego wynagrodzenia za
pracę, obliczonego zgodnie z obowiązującymi przepisami i
ustawowymi odsetkami od dnia wniesienia pozwu.
Powodowie w piśmie z dnia 15 grudnia 1993 r. sprecyzowali
żądanie pozwu i wnieśli o zasądzenie zwaloryzowanych kwot
należnego im wynagrodzenia i nagrody z zysku za okres od 1
stycznia 1989 r. do 31 października 1991 r., zgodnie z
wyliczeniem biegłego i potrącenie od wyliczonych należności
kwot wypłaconych w dniu 18 grudnia 1992 r.
Pozwana Prokuratura wniosła o oddalenie powództwa.
Sąd Rejonowy-Sąd Pracy w Gdańsku wyrokiem z dnia 16
grudnia 1993 r. zasądził na rzecz powodów: Tadeusza U. kwotę
47.452.200 zł, Jolanty A. kwotę 37.758.880 zł, Janusza S.
kwotę 29.846.950 zł, Andrzeja L. kwotę 34.948.100 zł, Teresy
R.-S. kwotę 20.051.700 zł, Lecha G. kwotę 35.536.200 zł,
Krzysztofa K. kwotę 13.010.500 zł. W części ograniczonego
powództwa Sąd umorzył postępowanie. Wyliczenia zasądzonej
należności Sąd Rejonowy dokonał po zasięgnięciu opinii bieg-
łego, którą Sąd uznał za prawidłową i adekwatną do spadku siły
nabywczej pieniądza oraz zgodną z istotą waloryzacji z art.
3581
§ 3 k.c., mającej zastosowanie w sprawie w związku z art.
300 k.p. W zakresie cofniętego powództwa w piśmie z 15 grudnia
1993 r. Sąd postępowanie umorzył na zasadzie art. 355 § 1
k.p.c. Jako podstawę prawną uwzględnionej części powództwa Sąd
wskazał także art. 94 pkt 5 k.p.
Powyższy wyrok zaskarżyła pozwana Prokuratura w
odniesieniu do części zasądzonych na rzecz powodów
poszczególnych kwot.
Sąd Wojewódzki w Gdańsku-Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych z siedzibą w Gdyni, wyrokiem z dnia 12 maja 1994
r. uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi
Rejonowemu-Sądowi Pracy do ponownego rozpoznania. Nastąpiło to
z tej przyczyny, że Sąd rewizyjny z urzędu stwierdził
niewyjaśnienie wszystkich istotnych okoliczności sprawy,
wyrażające się w niedostrzeżonym przez Sąd I instancji błędzie
w opinii biegłego, dotyczącym okresu od 1 stycznia 1991 r. do
30 października 1991 r. Sporządzając swoją opinię w części
odnoszącej się do tego okresu, biegły przyjął za podstawę
dokonywanych naliczeń i waloryzacji niewłaściwą kwotę średnią
wynagrodzenia w sferze produkcji materialnej, nie
uwzględniającą zmian przepisów prawnych o wynagrodzeniach w
sferze budżetowej. Sąd Wojewódzki uznał, że błąd ten winien
być przy ponownym rozpoznaniu sprawy skorygowany w drodze
dopuszczenia uzupełniającej opinii biegłego ze wskazaniem mu
przyjęcia do podstawy naliczenia i waloryzowania świadczeń
powodów średniej płacy w sferze produkcji materialnej za I
kwartał 1991 r. z wypłatami z zysku, tj. kwoty 1.630.900 zł.
Tak naliczone i zwaloryzowane świadczenie powodów należy
odnieść do kwot wypłaconych im przez pozwanego w dniach:
18.12.1992 r., 8.04.1993 r., 20.12.1993 r., 30.12.1993 r.,
25.04.1994 r. i ustalić ewentualne różnice, które będą jeszcze
należały się powodom. W pozostałym zakresie, w razie cofnięcia
pozwu, Sąd II instancji zalecił umorzyć postępowania w części
zaspokojonych roszczeń lub oddalić powództwo w razie braku ta-
kiego cofnięcia.
Poza tym Sąd Wojewódzki uznał za trafny pogląd Sądu
Rejonowego, iż zgodnie z utrwalonym orzecznictwem i
stanowiskiem doktryny, wierzyciele mogą dochodzić przed sądem
waloryzacji świadczenia również w sprawach z zakresu prawa
pracy i nie jest to sprzeczne z zasadami współżycia
społecznego. Zarzutu sprzeczności z tymi zasadami nie może
podnosić strona, która sama naruszyła te zasady, niewypłacając
terminowo i w określonej wysokości wynagrodzeń za pracę. Sąd
II instancji uznał sposób waloryzacji dokonanej przez Sąd I
instancji za adekwatny do spadku siły nabywczej pieniądza w
latach 1989-1991, który - wbrew zarzutom rewizji - był istotny
w tym okresie.
Po ponownym rozpoznaniu sprawy Sąd Rejonowy-Sąd Pracy w
Gdańsku wyrokiem z dnia 14 lutego 1995 r., [...] zasądził od
pozwanej Prokuratury Wojewódzkiej w G. na rzecz: Andrzeja L.
kwotę 738 zł 61 gr, Jolanty A. kwotę 759 zł 14 gr, Janusza S.
kwotę 793 zł 79 gr, Lecha G. kwotę 700 zł 76 gr, Tadeusza U.
kwotę 1.146 zł 76 gr, Teresy R.-S. kwotę 320 zł 86 gr, z tym,
że powyższe kwoty zasądzono z ustawowymi odsetkami od dnia 27
stycznia 1993 r. do dnia zapłaty. Ponadto Sąd Rejonowy umorzył
postępowanie w zakresie ograniczonego powództwa i oddalił
powództwo w pozostałej części oraz nadał wyrokowi rygor
natychmiastowej wykonalności.
Rozpoznając ponownie sprawę Sąd Rejonowy dopuścił dowód z
uzupełniającej opinii biegłego, który zgodnie z wytycznymi
Sądu II-ej instancji przyjął za podstawę waloryzacji świadczeń
powodów za okres od 1.01. - 30. 10.1991 r. kwotę 1.630.900 zł
do 5.11.1991 r. z wypłatami z zysku, a od 6.11.91 r. bez
wypłat z zysku (1.452.100 zł), stanowiącą średnią płacę w
sferze produkcji materialnej za I kwartał 1991 r., a nie - jak
to poprzednio przyjął biegły - za IV kwartał 1992 r. na dzień
wypłaty. Sporządzając opinię uzupełniającą biegły mgr Bogusław
Ł. zweryfikował należne wynagrodzenie za okres od 1.01. -
30.10.91 r. według podstawy 1.630.900 zł za cały okres,
ustalił procent różnicy między należnym, a wypłaconym
wynagrodzeniem i odniósł do średniej krajowej w IV kwartale
1992 r. Od zweryfikowanej na nowo kwoty należnej powodom
odliczył wypłaty dokonane przez pozwanego w dniach 18.12.1993
r., 8.04.1993 r., 20.12.1993 r., 31.12.1993 r. i 25.04.1994 r.
i ustalił kwoty pozostałe do wypłaty powodom w wysokości
określonej w sentencji wyroku. W odniesieniu do prokuratora
Krzysztofa K. wypłacona kwota była wyższa niż wynosiła zwa-
loryzowana kwota, Sąd Rejonowy uznał, że brak jest podstaw do
dalszych wypłat i w tej części powództwo oddalił oraz umorzył
postępowanie w częściach cofniętego powództwa. Ponadto Sąd ten
zwaloryzował świadczenia po rozważeniu interesów stron i
zgodnie z zasadami współżycia społecznego. Świadczenia powodów
zostały zwaloryzowane za okres od terminu wymagalności do dnia
ich wypłaty, tj. na IV kwartał 1992 r. W związku z tym Sąd
zasądził odsetki powodom od dnia wniesienia powództwa do dnia
zapłaty.
Od powyższego wyroku strona pozwana złożyła rewizję,
wnosząc o zmianę zaskarżonego wyroku i oddalenie powództwa.
Sąd Wojewódzki-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w
Gdańsku z siedzibą w Gdyni - wyrokiem z dnia 5 września 1995
r., [...] oddalił rewizję pozwanego jako nieuzasadnioną. Swoje
stanowisko odnośnie dopuszczalności waloryzacji świadczeń w
niniejszej sprawie wyraził już w orzeczeniu z dnia 12 maja
1994 r. uchylającym wyrok Sądu Rejonowego-Sądu Pracy w Gdańsku
i przekazującym sprawę do ponownego rozpoznania. Ta ocena
prawna wiąże sąd rewizyjny przy ponownym rozpoznaniu sprawy.
Przepis art. 3581
§ 3 k.c. może mieć odpowiednie zastosowanie z
mocy art. 300 k.p. do zobowiązań wynikających ze stosunku
pracy. Sąd Wojewódzki powołał się w tym przedmiocie na
stanowisko Sądu Najwyższego wyrażone w orzeczeniach z 13 marca
1992 r., I PZP 14/92 (OSNCP 1992 z. 9 poz. 160) i z dnia 3
kwietnia 1992 r., I PZP 19/92 (OSNCP 1992 z. 9 poz. 166), z
których wynika dopuszczalność waloryzacji wynagrodzenia
zaległego, nie wypłaconego jeszcze pracownikowi, a także
waloryzacja wypłaconego już świadczenia.
Sąd Wojewódzki uznał za niezasadny zarzut naruszenia art.
363 § 1 k.p.c. w związku z art. 382 k.p.c. W sytuacji, gdy Sąd
I instancji nie orzekł pozytywnie ani negatywnie o odsetkach
przy pierwszym rozpoznaniu sprawy, stronie powodowej
przysługiwało prawo do złożenia wniosku o uzupełnienie wyroku
lub zgłoszenie nowego powództwa o te odsetki, osobno lub w
czasie rozpoznawania sprawy ponownie po jej uchyleniu (co
uczyniła).Orzeczenie o odsetkach podlega zatem normalnemu
trybowi odwoławczemu, jako dotyczące części orzeczenia Sądu I
instancji, wydanego po ponownym rozpoznaniu sprawy. Wobec
braku uzasadnionych podstaw Sąd Wojewódzki oddalił rewizję.
Od powyższego wyroku i poprzedzającego go wyroku Sądu
Rejonowego-Sądu Pracy w Gdańsku z dnia 14 lutego 1995 r.,
[...], Prokurator Generalny RP złożył rewizję nadzwyczajną
zarzucając powyższym wyrokom rażące naruszenie prawa, w
szczególności art. 3 § 2, art. 316 § 1, art. 181 § 1, art. 385
§ 1, art. 387 k.p.c. w związku z art. 3581 § 3 k.c. Skarżący
wniósł o uchylenie zaskarżonych orzeczeń i przekazanie sprawy
Sądowi Rejonowemu-Sądowi Pracy w Gdańsku do ponownego
rozpoznania.
Sąd Najwyższy rozpatrując rewizję nadzwyczajną wziął pod
rozwagę, co następuje:
W uzasadnieniu zaskarżonego wyroku Sąd Wojewódzki trafnie
ustosunkował się do kwestii dopuszczalności stosowania z mocy
art. 300 k.p. przepisu art. 3581
§ 3 k.c. do zobowiązań
okresowo wypłacanych, wynikających ze stosunku pracy, w tym
waloryzacji zaległej części niewypłaconego w terminie
wynagrodzenia za pracę. Pogląd ten, przyjęty w orzecznictwie,
nie jest kwestionowany co do zasady w rewizji nadzwyczajnej,
która opiera się na innych podstawach. Skarżący zarzucił
bowiem rażące naruszenie przez Sąd I instancji obowiązku
wszechstronnego zbadania wszystkich istotnych okoliczności
sprawy i niewyjaśnienie rzeczywistej treści stosunków faktycz-
nych i prawnych, niezbędnych do prawidłowego zastosowania art.
3581
§ 3 k.c. w niniejszej sprawie, czego Sąd II instancji
także nie miał na uwadze przy rozpatrywaniu rewizji od wyroku
sądu I instancji.
Sąd Najwyższy podziela ten zarzut rewizji nadzwyczajnej
pomimo uznania prawidłowości ustaleń Sądu I instancji,
zaaprobowanych przez sąd rewizyjny co do tego, że pozwany
zalegał z zapłatą w terminie części należnego powodom wynagro-
dzenia miesięcznego w okresie objętym żądaniem powodów.
Celem przepisu art. 3581
§ 3 k.c. jest wyrównanie
rzeczywistych strat, jakie wierzyciel poniósł na skutek zmiany
siły nabywczej pieniądza po powstaniu zobowiązania.
Zastosowanie waloryzacji sądowej, przewidzianej w tym
przepisie wymagało jednak ustalenia i rozważenia przez sąd,
czy rzeczywiście, na skutek spadku siły nabywczej pieniądza w
okresie niestabilności gospodarczej, należna część świadczeń
za pracę wypłacona z opóźnieniem utraciła w okresie między
powstaniem zobowiązania, a jego zapłatą w sumie nominalnej
wartość ekonomiczną, jaką powinna przedstawiać zgodnie z
zasadą pełnej odpłatności za pracę. Po ustaleniu deprecjacji
niespełnionej części świadczenia z tytułu wynagrodzenia za
pracę w terminie z naruszeniem prawa, należało rozważyć, czy
utratę wartości ekonomicznej w określonym okresie do dnia
zapłaty zobowiązania nie rekompensowały obowiązujące w tym
czasie wysokie odsetki ustawowe od zaległych kwot. Sąd
Najwyższy w składzie orzekającym w niniejszej sprawie podziela
wyrażony w wyroku z dnia 16 września 1993 r., I PRN 70/93
(OSNCP 1994 z. 5 poz. 113) pogląd, że "w pewnym okresie wyso-
kość odsetek ustawowych była tak znaczna za opóźnienie
świadczenia, że - przynajmniej w pewnym stopniu - nabrały
charakteru waloryzacyjnego. Kwestie te podlegają ocenie sądu
dokonującego waloryzacji. Waloryzacja ma bowiem uwzględnić
m.in. interes obu stron stosunku prawnego. Sądowi przysługuje
też prawo wyboru zastosowanego miernika waloryzacji". W
orzeczeniu tym Sąd Najwyższy stwierdził, że wysokość odsetek
ustawowych należnych w danym okresie powinno się uwzględnić,
jako jeden z elementów podlegających ocenie przy zastosowaniu
art. 3581
§ 3 k.c. Bezsporne w sprawie jest, że pozwany zakład
pracy wypłacił powodom w różnym czasie należne kwoty wraz z
odsetkami od wypłaconych z opóźnieniem świadczeń za pracę wraz
z odsetkami od zaległych odsetek. Należało zatem zbadać i
ustosunkować się do tego, czy wypłacone powodom kwoty z tytułu
należnych odsetek ustawowych (różnych co do wysokości w
poszczególnych okresach) równoważą ubytek wartości należnych
powodom świadczeń i zaspokajają ich roszczenia, spowodowane
istotną zmianą siły nabywczej pieniądza po powstaniu
zobowiązania. Sąd Wojewódzki nie rozważył tej kwestii, lecz
zaakceptował ogólnikowy i niejasny sposób rozliczeń należności
powodów przez biegłego w opinii, nie uwzględniającej całego
mechanizmu waloryzacji świadczeń, którego dokonuje sąd na
podstawie przesłanek, określonych w art. 3581
§ 3 k.c. Sąd
dokonujący rewaloryzacji powinien ocenić w jakim zakresie
należało zaspokoić nieuregulowane świadczenia w oznaczonym
okresie, mając przy tym na uwadze, czy waloryzacyjny charakter
odsetek ustawowych zaspokoił utratę wartości świadczeń
zapłaconych z opóźnieniem przez pozwanego.
Pominięcie kwestii odsetek przez sądy obu instancji
uzasadnia - zdaniem Sądu Najwyższego zarzuty rewizji
nadzwyczajnej. Nierozważenie tej istotnej okoliczności dla
prawidłowego rozstrzygnięcia sprawy, którą Sąd Wojewódzki
powinien wziąć pod rozwagę z mocy art. 381 k.p.c., wymaga
uwzględnienia rewizji nadzwyczajnej, gdyż brak było przesłanek
i podstaw do oddalenia rewizji przez ten Sąd. Z powyższych
względów Sąd Najwyższy z mocy art. 422 § 2 k.p.c. uchylił
zaskarżony wyrok i poprzedzające go orzeczenie sądu pierwszej
instancji w części uwzględniającej powództwo w pkt 1 oraz
przekazał sprawę temu sądowi do ponownego rozpoznania. W
ramach rozważań interesu obu stron, rzeczą Sądu I instancji
stosującego waloryzację będzie dokonanie analizy, czy i w
jakim zakresie odsetki i odsetki od odsetek, do których z
ustawy ma prawo wierzyciel, spełniały funkcje waloryzacyjne w
okresie objętym żądaniem pozwu i czy miały charakter
rekompensaty spadku siły nabywczej pieniądza lub tylko
wynagrodzenia za korzystanie z cudzych pieniędzy. W zależności
od tego Sąd powinien rozważyć, czy zapłacone powodom odsetki i
odsetki od odsetek spełniły w całości lub w określonej części
rolę waloryzacyjną, uwzględniającą interesy obu stron.
Rozpoznając ponownie sprawę Sąd I instancji winien
zwrócić również uwagę na pogląd Sądu Najwyższego wyrażony w
wyroku z dnia 4 sierpnia 1994 r. I PRN 49/94 (OSNAPiUS 1994 nr
7 poz. 113), w którym stwierdzono, że od zwaloryzowanego na
podstawie art. 3581
§ 3 k.c. świadczenia w części
przekraczającej jego nominalną wysokość, odsetki za opóźnienie
należą się dopiero od daty wyroku sądowego, mocą którego
dokonano waloryzacji, a nie - jak to uczynił sąd I instancji -
od daty wniesienia pozwu. Skutek waloryzacji następuje bowiem
z mocy orzeczenia sądu, które ma charakter konstytutywny.
Sąd Rejonowy-Sąd Pracy rozpoznając sprawę winien mieć
także na względzie przepisy art. art. 6, 10 i 468 § 2 pkt 2
k.p.c. Nasuwają one celowość skłonienia stron do ugodowego
załatwienia sporu z uwagi na dobro służby i przewlekłość
postępowania w sprawie oraz wysokość dochodzonych roszczeń
przez powodów.
Z tych względów Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji.
=======================================