Pełny tekst orzeczenia

Uchwala z dnia 17 kwietnia 1998 r.
III ZP 45/97
Przewodniczący SSN: Maria Mańkowska (sprawozdawca), Sędziowie SN:
Jerzy Kuźniar, Stefania Szymańska.
Sąd Najwyższy, z udziałem prokuratora Prokuratury Krajowej Iwony
Kaszczyszyn, w sprawie z wniosku Piotra B. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń
Społecznych-Oddziałowi w G. o jednorazowe odszkodowanie, po rozpoznaniu na
posiedzeniu jawnym dnia 17 kwietnia 1998 r. zagadnienia prawnego przekazanego
przez Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Gdańsku postano-
wieniem z dnia 10 października 1997 r. [...] do rozstrzygnięcia w trybie art. 390 KPC
Czy w odniesieniu do jednorazowego odszkodowania z tytułu uszczerbku na
zdrowiu doznanego na skutek wypadku przy pracy, wypłaconego przez ZUS na
podstawie art. 32 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 12 czerwca 1975 r. o świadczeniach z
tytułu wypadku przy pracy i chorób zawodowych (jednolity tekst: Dz. U. z 1983 r. Nr
30, poz. 144 ze zm.) - dopuszczalne jest stosowanie art. 358
1
§ 3 Kodeksu cywil-
nego ?
podjął następującą uchwałę:
Jednorazowe odszkodowanie z tytułu wypadku przy pracy, nie spełnione
w terminie, może być waloryzowane na podstawie art. 358
1
§ 3 KC w związku z
art. 300 KP.
U z a s a d n i e n i e
Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Gdańsku postano-
wieniem z dnia 10 października 1997 r. przedstawił Sądowi Najwyższemu powyższe
zagadnienie prawne w następującym stanie faktycznym sprawy:
2
Decyzją z dnia 5 grudnia 1996 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych-Oddział w
G. wypłacił wnioskodawcy Piotrowi B. jednorazowe odszkodowanie w kwocie 28 zł
wraz z odsetkami w kwocie 82,64 zł z tytułu wypadku przy pracy, jakiemu uległ w
dniu 14 lipca 1989 r. w nieuspołecznionym zakładzie pracy.
W odwołaniu od tej decyzji wnioskodawca domagał się zasądzenia odszko-
dowania w kwocie 1.050 zł wraz z ustawowymi odsetkami od dnia 22 listopada 1989
r. i wyjaśnił, że odbywał służbę wojskową oraz przebywał w szpitalu po ustaleniu w
dniu 21 listopada 1989 r. przez Obwodową Komisję Lekarską d/s Inwalidztwa i Za-
trudnienia uszczerbku na jego zdrowiu w wysokości 5%. Bezpośrednio po wypadku,
jak i po powrocie z wojska bezskutecznie upominał się o wypłatę odszkodowania.
Otrzymał odszkodowanie dopiero wówczas, gdy wniósł pozew do Sądu w Kartuzach
w listopadzie 1996 r. Zdaniem wnioskodawcy wypłacone odszkodowanie jest zbyt
niskie w sytuacji spadku siły nabywczej złotego, zaś opóźnienie wypłaty nastąpiło z
wyłącznej winy Zakładu Ubezpieczeń Społecznych.
Pozwany organ rentowy wniósł o oddalenie powództwa, przyznając jedno-
cześnie, iż orzeczenie OKIZ przekazał do zakładu pracy celem wykorzystania przy
rozpatrywaniu wniosku o odszkodowanie. Odszkodowanie zostało wypłacone w 1996
r. według stawek obowiązujących w dacie prawomocnego ustalenia uszczerbku na
zdrowiu. W trakcie postępowania strona pozwana przyznała, iż opóźnienie w wy-
płacie odszkodowania nastąpiło na skutek błędu ZUS i zrzekła się korzystania z za-
rzutu przedawnienia.
Wyrokiem z dnia 21 maja 1997 r. Sąd Wojewódzki w Gdańsku-Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych z siedzibą w Gdyni oddalił odwołanie ustalając, że wnios-
kodawca uległ wypadkowi przy pracy w dniu 14 lipca 1989 r. i Obwodowa Komisja
Lekarska d/s Inwalidztwa i Zatrudnienia orzeczeniem z dnia 20 listopada 1989 r.
ustaliła 5% uszczerbku na zdrowiu. Pozwany organ rentowy mylnie przekazał to
orzeczenie do zakładu pracy wnioskodawcy, natomiast wnioskodawca o wypłatę
tego odszkodowania zgłosił się do ZUS-u dopiero po 7 latach i zostało mu ono wy-
płacone według stawek obowiązujących w dacie 5 grudnia 1989 r., to jest w dacie
uprawomocnienia się orzeczenia Obwodowej Komisji Lekarskiej d/s Inwalidztwa i
Zatrudnienia w wysokości 280.000 starych złotych z odsetkami w kwocie 820.640
starych złotych.
W apelacji od powyższego wyroku wnioskodawca zarzucił naruszenie:
3
1) art. 9 ustawy z dnia 12 czerwca 1975 r. o świadczeniach z tytułu wypadku
przy pracy i chorób zawodowych oraz art. 5 KC przez przyjęcie, że ZUS prawidłowo
ustalił wysokość odszkodowania, nie został więc spełniony cel i funkcja odszkodo-
wawcza określone w art. 9 ustawy wypadkowej i tym samym zostały naruszone za-
sady sprawiedliwości i współżycia społecznego,
2) art. 358
1
§ 3 KC, który powinien zostać zastosowany przez Sąd w przy-
padku uznania, że wysokość wypłaconego odszkodowania w 1996 r. według stawek
obowiązujących w 1989 r. była prawidłowa,
3) niewyjaśnienie wszystkich okoliczności faktycznych, istotnych dla rozs-
trzygnięcia sprawy, będące konsekwencją nie uwzględnienia wniosku o ewentualne
zastosowanie sądowej waloryzacji wypłaconego odszkodowania po upływie 7 lat od
złożenia wniosku do ZUS, w okresie których miała miejsce istotna zmiana siły na-
bywczej pieniądza, a także nierozważenie interesów stron zgodnie zasadami współ-
życia społecznego.
Sąd Apelacyjny uznał apelację i zawarte w niej zarzuty częściowo za nie-
trafne, jeżeli chodzi o wyliczenie jednorazowego odszkodowania według stawek
obowiązujących w dacie prawomocnego określenia uszczerbku na zdrowiu. Jest to
zgodne z uchwałą Sądu Najwyższego z dnia 22 kwietnia 1982 r., III UZP 13/82, w
myśl której wysokość należnego pracownikowi lub uprawnionym członkom rodziny
jednorazowego odszkodowania ustala się według stawek obowiązujących w dacie
ostatecznego określenia uszczerbku na zdrowiu - w razie zaś sporu co do tego
uszczerbku - według stawek obowiązujących w dacie uprawomocnienia się orzecze-
nia kończącego postępowanie w sprawie. Pogląd ten znajduje oparcie w obowiązu-
jącym stanie prawnym, a w szczególności w przepisach § 16 ust. 1, § 24 ust. 1 oraz
§ 25 ust. 1 i 2 rozporządzenia Ministra Pracy, Płac i Spraw Socjalnych oraz Ministra
Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 17 października 1975 r. w sprawie zasad i trybu
orzekania o uszczerbku na zdrowiu oraz wypłacania świadczeń z tytułu chorób za-
wodowych (Dz. U. Nr 36, poz. 199), w świetle których jednorazowe odszkodowanie
powinno być wypłacone nie później niż w ciągu 14 dni od otrzymania prawomocnego
orzeczenia ustalającego stopień uszczerbku na zdrowiu, zaś w przypadku opóźnie-
nia w wypłacie w tym terminie, uprawnionemu przysługują odsetki za czas opóźnie-
nia wypłaty.
Natomiast, podzielając stanowisko Sądu Najwyższego zawarte w uchwale z
dnia 4 września 1992 r. - II UZP 17/92 (OSNCP 1993 z. 6 poz. 91) o niestosowaniu
4
art. 358
1
§ 3 KC do świadczeń emerytalno-rentowych, Sąd Apelacyjny powziął wąt-
pliwość co do charakteru prawnego świadczenia, jakim jest jednorazowe odszko-
dowanie z tytułu wypadku przy pracy. Nie jest to bowiem świadczenie emerytalno-
rentowe ani świadczenie wynikające z innych szczegółowych unormowań z zakresu
ubezpieczeń społecznych, nie mieści się również w katalogu świadczeń pieniężnych
objętych dyspozycją art. 2 ust. 1 ustawy z dnia 25 listopada 1986 r. o organizacji i fi-
nansowaniu ubezpieczeń społecznych (Dz. U. Nr 25, poz. 137 ze zm.). Materialno-
prawną podstawą takiego świadczenia jest ustawa z dnia 12 czerwca 1975 r. o
świadczeniach z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych, która generalnie
reguluje materię świadczeń, do których prawo uzależnione jest od istnienia stosunku
pracy. Zatem materialnoprawne źródło roszczenia o jednorazowe odszkodowanie z
tytułu uszczerbku na zdrowiu doznanego w skutek wypadku przy pracy - w ocenie
Sądu Apelacyjnego - sytuować należałoby raczej w prawie pracy, a nie w prawie
ubezpieczeń społecznych. Jednocześnie zaś w świetle dyspozycji przepisu art. 32
ust. 1 pkt 2 ustawy wypadowej ustawodawca przyjął, iż jednorazowe odszkodowanie
z tytułu stałego lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu, którego na skutek wy-
padku doznali pracownicy nieuspołecznionych zakładów pracy - przysługuje od Za-
kładu Ubezpieczeń Społecznych, przenosząc tym samym w oparciu o kryterium
„uspołecznienia” zarówno ustalenie prawa do tych świadczeń, jak też i samą ich wy-
płatę do postępowania przed organem rentowym.
W ujęciu procesowym - sprawa o jednorazowe odszkodowanie jest niewątpli-
wie sprawą z zakresu ubezpieczeń społecznych w rozumieniu art. 476 § 2 pkt 4
KPC. Zdaniem Sądu Apelacyjnego, okoliczność ta nie powinna jednak przesądzać o
tym, czy omawiane odszkodowanie ma charakter świadczenia z ubezpieczenia spo-
łecznego, w odniesieniu do którego wyłączona została możliwość sądowej waloryza-
cji na podstawie art. 358
1
§ 3 KC. Przyjęcie bowiem takiej konstrukcji prawnej pro-
wadziłoby do rażącego naruszenia zasady równości obywateli wobec prawa, różni-
cując uprawnienia pracowników, którzy doznali uszczerbku na zdrowiu wskutek wy-
padku przy pracy w zależności od tego, czy wypadek miał miejsce w uspołecznio-
nym, czy nieuspołecznionym zakładzie pracy.
W postępowaniu przed Sądem Najwyższym prokurator Prokuratury Krajowej i
pełnomocnik Zakładu Ubezpieczeń Społecznych wnieśli o udzielenie przeczącej od-
powiedzi na przedstawione zagadnienie prawne.
5
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Stosownie do art. 237
1
KP pracownikowi, który uległ wypadkowi przy pracy lub
zachorował na chorobę zawodową określoną w wykazie, o którym mowa w art. 237 §
1 pkt 2 KP, przysługują z tego tytułu świadczenia określone w odrębnych przepisach.
Takie przepisy zawiera ustawa z dnia 12 czerwca 1975 r. o świadczeniach z tytułu
wypadków przy pracy i chorób zawodowych (jednolity tekst: Dz. U. z 1983 r. Nr 30,
poz. 144 ze zm.), nie można jednak uznać, że jest to wyczerpujące, odrębne, ure-
gulowanie odpowiedzialności zakładów pracy za szkody wyrządzone pracownikom.
Potwierdza to orzecznictwo Sądu Najwyższego z okresu sprzed uchylenia art. 40 tej
ustawy przez ustawę z dnia 24 maja 1990 r. o zmianie niektórych przepisów o zao-
patrzeniu emerytalnym (Dz. U. Nr 36, poz. 206), zawarte w uchwałach z dnia 14 lu-
tego 1978 r. III PZP 2/78 (Służba Pracownicza 1978 nr 6 poz. 32) oraz składu sied-
miu sędziów z dnia 4 grudnia 1987 r., III PZP 85/86 (OSNCP 1988 z. 9 poz. 109). W
pierwszej uchwale przyjęto, że poszkodowany może dochodzić pieniędzy utraconych
w wyniku wypadku przy pracy na zasadach ogólnych, albowiem odszkodowanie
przewidziane przepisami ustawy wypadkowej nie obejmuje pieniędzy. W drugiej
uchwale, której nadano moc zasady prawnej, stwierdzono, iż pracownik, który doznał
uszczerbku na zdrowiu wskutek choroby spowodowanej warunkami pracy, nie będą-
cej chorobą zawodową, może z mocy art. 300 KP dochodzić od zakładu pracy rosz-
czeń odszkodowawczych na podstawie przepisów prawa cywilnego w granicach
przewidzianych w ustawie wypadkowej. Sąd Najwyższy podkreślił również, że ustawa
o świadczeniach z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych należy do
przepisów prawa pracy, jednakże ani ustawa, ani Kodeks pracy nie regulują wy-
czerpująco odpowiedzialności zakładu pracy za szkody wyrządzone pracownikom na
skutek doznanego przez nich uszczerbku na zdrowiu w związku z pracą.
Sytuacja prawna uległa radykalnej zmianie po uchyleniu art. 40 ustawy wy-
padkowej z dnia 1 stycznia 1990 r., co otworzyło możliwość dochodzenia odszkodo-
wań z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych także na podstawie przepi-
sów prawa cywilnego. Oznacza to, iż odrębnymi przepisami, o których mowa w art.
237
1
KP, są już nie tylko przepisy ustawy wypadkowej. W uchwale składu siedmiu
sędziów Sądu Najwyższego z dnia 14 grudnia 1990 r. (III PZP 20/90, OSNCP 1991
z. 7 poz. 79) potwierdzono, że osoby poszkodowane w wyniku wypadków przy pracy,
6
które nastąpiły przed dniem 1 stycznia 1990 r. mogą dochodzić od zakładów pracy
na zasadach prawa cywilnego roszczeń uzupełniających powstałych po tym dniu.
Pogląd, że ustawa wypadkowa zalicza się do prawa pracy przeważa nie tylko
w doktrynie, ale został potwierdzony jednoznacznie w judykaturze Sądu Najwyż-
szego. W uzasadnieniu uchwały składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia
23 maja 1996 r., II UZP 22/95 (OSNAPiUS 1996 nr 24 poz. 377) stwierdzono, iż jed-
norazowe odszkodowanie z tytułu wypadku przy pracy należne pracownikowi, czy też
w razie śmierci pracownika - jego rodzinie, jest świadczeniem wynikającym ze
stosunku pracy z tytułu ryzyka obciążającego zakład pracy. Nie jest to zatem świad-
czenie ubezpieczeniowe i samo kryterium uspołecznionego, bądź nie uspołecznio-
nego zakładu pracy, które w myśl art. 32 ust. 1 ustawy wypadkowej decyduje od
kogo przysługuje jednorazowe odszkodowanie (zakład pracy, czy Zakład Ubezpie-
czeń Społecznych), nie zmienia charakteru tego roszczenia, a jedynie wskazuje na
płatnika tego świadczenia.
Zgodnie z art. 9 ustawy wypadkowej jednorazowe odszkodowanie pieniężne
przysługuje pracownikowi, który wskutek wypadku przy pracy lub choroby zawodowej
doznał stałego lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu. Prawo zatem do tego
świadczenia jest uzależnione od stosunku pracy, a nie stosunku ubezpieczeniowego.
Charakteru tego świadczenia nie zmienia również przepis procesowy art. 476
§ 2 pkt 4 KPC, który przez sprawy z zakresu ubezpieczeń społecznych rozumie
sprawy, w których wniesiono odwołanie od decyzji wydanej przez organ rentowy w
sprawach dotyczących, między innymi, świadczeń należących do właściwości Za-
kładu Ubezpieczeń Społecznych. Takimi sprawami o „inne świadczenia” są np. od-
szkodowania przysługujące pracownikom zatrudnionym w nie uspołecznionym za-
kładzie pracy. Sformułowanie tego przepisu prawa procesowego wskazuje jedynie
drogę postępowania przy dochodzeniu roszczenia o jednorazowe odszkodowanie z
tytułu wypadku przy pracy w nie uspołecznionym zakładzie pracy. Przy innej wykładni
tego przepisu istniałaby sprzeczność z art. 2 ust. 1 ustawy z dnia 25 listopada 1986
r. o organizacji i finansowaniu ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst: Dz. U. z
1989 r. Nr 25, poz. 137 ze zm.), który nie zalicza do ubezpieczenia społecznego
świadczeń pieniężnych z tytułu jakiegokolwiek wypadku przy pracy.
Reasumując, skoro roszczenie o jednorazowe odszkodowanie z tytułu wy-
padku przy pracy w uspołecznionym zakładzie pracy, nie jest świadczeniem pienięż-
nym z ubezpieczenia społecznego, wynika natomiast ze stosunku pracy - to dla roz-
7
poznawanego zagadnienia prawnego nie ma znaczenia uchwała Sądu Najwyższego
z dnia 1992 r., II UZP 17/92 (OSNACP 1993 z. 6 poz. 91), która wykluczyła stoso-
wanie art. 358
1
§ 3 KC jedynie do świadczeń emerytalno-rentowych.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjmowano niejednokrotnie, iż powyż-
szy przepis Kodeksu cywilnego może być odpowiednio zastosowany poprzez art.
300 KP w sprawach z zakresu prawa pracy (por. uchwałę z dnia 13 marca 1992 r, I
PZP 14/92 -OSNCP 1992 z. 9 poz. 60, uchwała z dnia 3 kwietnia 1992 r., I PZP
19/92 - OSNCP 1992 z. 9 poz. 66, uchwała z dnia 15 kwietnia 1994 r., I PZP 15/94 -
OSNAPiUS 1994 nr 3 poz. 51, wyrok z dnia 16 września 1993 r., I PRN 70/93 -
OSNCP 1994 z. 5 poz. 113 i wyrok z dnia 15 kwietnia 1994 r., I PRN 14/94,
OSNAPiUS 1994 nr 4 poz. 69).
Zgodnie z art. 300 KP w sprawach nie unormowanych przepisami prawa pracy
do stosunku pracy stosuje się odpowiednio przepisy Kodeksu cywilnego. Ponieważ
Kodeks pracy ani przepisy ustawy wypadkowej nie regulują ewentualnej waloryzacji
świadczeń pieniężnych, zachodzi możliwość stosowania w tym zakresie art. 358
1
§ 3
KC. Sąd Apelacyjny przedstawiając swoje wątpliwości na ten temat trafnie podniósł,
że byłoby naruszeniem zasady równości obywateli wobec prawa różnicowanie
uprawnień pracowników, którzy doznali uszczerbku na zdrowiu wskutek wypadku
przy pracy w zależności od tego, czy wypadek miał miejsce w uspołecznionym czy
nie uspołecznionym zakładzie pracy.
Przyjmując, jak to wyżej wykazano, że podstawę prawną dla roszczenia o jed-
norazowe odszkodowanie z tytułu wypadku przy pracy stanowią przepisy prawa
pracy, Sąd Najwyższy uznał, iż takie świadczenie, nie spełnione w terminie, może
być waloryzowane na podstawie art. 358
1
§ 3 KC w związku z art. 300 KP.
Jednorazowe odszkodowanie powinno spełniać funkcję kompensacyjną za
doznany przez pracownika uszczerbek na zdrowiu wskutek wypadku przy pracy, stąd
ustawodawca zdecydował o podwyższaniu świadczeń i szybkim wypełnianiu
obowiązku odszkodowawczego względem poszkodowanego. Tak więc - przepisy
rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 8 sierpnia 1998 r. w sprawie podwyższania
niektórych świadczeń z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (Dz. U. Nr
29, poz. 199 ze zm.) wydane na podstawie delegacji z art. 47 ustawy wypadkowej
ustaliły zasady podwyższania kwot jednorazowych odszkodowań, o których mowa w
art. 9 - 13 ustawy wypadkowej. Dla porównania wysokości tych kwot: odszkodowanie
określone w przepisach obowiązujących w 1989 r., to jest w dacie ustalenia
8
uszczerbku na zdrowiu wnioskodawcy w wysokości 5% wyniosło kwotę 28 zł, pod-
czas gdy w dacie wypłaty tego odszkodowania w grudniu 1996 r. - zgodnie z Ob-
wieszczeniem Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 5 września 1996 r. w sprawie
podwyższenia kwot jednorazowych odszkodowań z tytułu wypadków przy pracy i
chorób zawodowych (M.P. Nr 57, poz. 524) - kwota jednorazowego odszkodowania
wyniosła 201,40 zł za każdy procent uszczerbku na zdrowiu.
Natomiast z §§ 16 i 18 rozporządzenia Ministra Pracy, Płac i Spraw Socjal-
nych oraz Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 17 października 1975 r. w
sprawie zasad i trybu orzekania o uszczerbku na zdrowiu oraz wypłacaniu świadczeń
z tytułu wypadku przy pracy, w drodze do pracy i z pracy z tytułu chorób zawodowych
(Dz. U. Nr 36, poz. 199) wynika obowiązek Oddziału Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych wypłaty pracownikowi jednorazowego odszkodowania z tytułu stałego
lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu wskutek wypadku przy pracy lub choroby
zawodowej nie później niż w ciągu 14 dni od otrzymania prawomocnego orzeczenia
ustalającego stopień stałego lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu.
Jednorazowe odszkodowanie powinno zatem przedstawiać określoną wartość
ekonomiczną, stanowiącą ekwiwalent za doznany uszczerbku na zdrowiu, adekwat-
ny do celu i funkcji odszkodowawczej określonej w art. 9 ustawy wypadkowej. Wy-
płacenie wnioskodawcy niskiej kwoty odszkodowania po 7 latach od ustalenia
uszczerbku na zdrowiu, według stawek wówczas obowiązujących przy istotnej zmia-
nie siły nabywczej pieniądza zaistniałej między 1986 i 1989 rokiem - decyduje o
zastosowaniu waloryzacji, w ramach której wnioskodawca uzyskałby możliwość
waloryzacji jednorazowego odszkodowania, które nie zostało spełnione w terminie.
Wypłata wnioskodawcy odsetek za zwłokę od dnia 2 stycznia 1990 r. również
nie prowadzi do uznania, iż dokonanie waloryzacji należności głównej jest niedo-
puszczalne. W wyroku z dnia 16 września 1993 r., I PRN 70/93 (OSNCP 1994 z. 5
poz. 113) Sąd Najwyższy uznał, że waloryzacja należności głównej nie wyłącza żą-
dania zasądzenia odsetek. Wysokość odsetek ustawowych należnych w danym
okresie powinno się uwzględnić jako jeden z elementów podlegających ocenie sądu
przy zastosowaniu art. 358
1
§ 3 KC.
Z przytoczonych wyżej powodów Sąd Najwyższy rozstrzygnął przedstawione
zagadnienie, jak w sentencji uchwały.
========================================