Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 24 marca 2000 r.
I PKN 546/99
1. Nieobecność pełnomocnika strony na rozprawie, spowodowana jego
urlopem wypoczynkowym, nie jest wywołana nadzwyczajnym wydarzeniem,
którego nie można przezwyciężyć (art. 214 KPC).
2. Sposobem wykazania poniesionych przez stronę kosztów zastępstwa
procesowego adwokata jest złożenie spisu kosztów (art. 109 KPC), a nie
przedłożenie umowy między stroną i pełnomocnikiem. Spis kosztów może być
zweryfikowany przez sąd, gdy zostanie zakwestionowany przez drugą stronę
lub istnieje wątpliwość, co do jego zgodności z umową lub przepisami.
Przewodniczący Prezes SN Jan Wasilewski, Sędziowie SN: Józef Iwulski
(sprawozdawca), Roman Kuczyński.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 24 marca 2000 r. sprawy z powództwa
Wandy D. i Tadeusza K. przeciwko Przedsiębiorstwu Handlowo-Usługowemu „D.-C.”
Spółce z o.o. w T.G. o odprawę, na skutek kasacji powodów od wyroku Sądu Okrę-
gowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Katowicach z dnia 8 czerwca
1999 r. [...]
o d d a l i ł kasację.
U z a s a d n i e n i e
Wyrokiem z dnia 17 lutego 1999 r. [...] Sąd Rejonowy-Sąd Pracy w Katowi-
cach, po ponownym rozpoznaniu sprawy, oddalił powództwo Wandy D. i Tadeusza
K. przeciwko Przedsiębiorstwu Handlowo-Usługowemu "D.-C." Spółce z o.o. w T.G.
o zasądzenie odpraw pieniężnych i zasądził od powodów na rzecz strony pozwanej
koszty postępowania. Sąd Rejonowy ustalił, że powodowie byli członkami zarządu
pozwanej Spółki i w dniu 26 marca 1993 r. zawarli, wzajemnie reprezentując Spółkę
wobec siebie, aneksy do umów o pracę, ustanawiające odprawy na wypadek rozwią-
zania umów o pracę, należne bez względu na sposób rozwiązania tych umów. W
2
dniu 29 lutego 1996 r. umowy o pracę zostały rozwiązane za porozumieniem stron, a
strona pozwana nie wypłaciła powodom odpraw. W momencie zawarcia aneksów do
umów o pracę Spółka nie miała rady nadzorczej, a wspólnicy nie ustanowili pełno-
mocników do reprezentowania Spółki w umowach z członkami zarządu. Sąd Rejo-
nowy uznał, że Spółkę powinien reprezentować cały zarząd, dwóch członków zarzą-
du albo jeden z nich i prokurent (art. 199 § 1 KH). Skoro Spółka nie miała prokurenta,
to zdaniem Sądu Rejonowego, zawarcie aneksów do umów o pracę powodów naru-
szało art. 198 i 199 § 1 KH. Sposób zawarcia tych aneksów naruszał też art. 203 KH,
co zgodnie z art. 58 § 1 KC prowadzi do uznania nieważności tych aneksów.
Apelację powodów od tego wyroku oddalił Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubez-
pieczeń Społecznych w Katowicach wyrokiem z dnia 8 czerwca 1999 r. [...], którym
zasądzono też od powodów na rzecz strony pozwanej koszty postępowania odwo-
ławczego w kwotach po 5 000 zł. Sąd drugiej instancji podzielił ustalenia faktyczne i
prawne oceny Sądu Rejonowego i rozwinął argumentację prawną uzasadnienia.
Kasację od tego wyroku wnieśli powodowie. Zarzucili naruszenie art. 18 KC
(można domyślać się, że chodzi o art. 18 KP), art. 8 KP (choć w uzasadnieniu kasacji
wskazuje się na art. 8 KC), art. 22 KP, art. 23 KP oraz art. 300 KP przez "błędną wy-
kładnię co do możliwości stosowania kodeksu handlowego w sytuacji, gdy zasada
prawa pracy wyrażona w art. 18 zabrania stosowania wobec pracownika przepisów
mniej korzystnych dla niego niż przepisy prawa pracy oraz pominięcia okoliczności,
iż mniej korzystne dla pracownika przepisy, niż przepisy prawa pracy są nieważne".
Powodowie zarzucili też naruszenie art. 198, 199 i 203 KH oraz art. 58 KC przez po-
minięcie, że zgodnie z treścią umowy Spółki każdy członek zarządu miał prawo do jej
samodzielnego reprezentowania, a umowy o pracę powodów "nie wynikały z kodek-
su handlowego", gdyż zatrudnienie dotyczyło stanowiska członka zarządu. Jako
podstawy kasacji wskazano nadto naruszenie przepisów postępowania: art. 16 i 29
Prawa o adwokaturze i § 3 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 12 grud-
nia 1997 r. przez błędne przyjęcie, że podstawą zasądzenia od powodów kosztów
postępowania jest umowa z radcą prawnym, w sytuacji gdy umowa taka nie została
okazana, a więc przy braku podstaw do zasądzenia czterokrotnej stawki minimalnej;
art. 232 i 233 KPC przez zaniechanie przeprowadzenia dowodów wnioskowanych
przez powodów w piśmie z 2 lutego 1999 r.; art. 379 pkt 5 KPC polegające na nie-
uwzględnieniu wniosku o odroczenie rozprawy apelacyjnej; art. 217 KPC przez po-
minięcie dowodów wnioskowanych przez powodów; art. 232 KPC przez niezażąda-
3
nie okazania umowy między stroną pozwaną a radcą prawnym co do kosztów zas-
tępstwa procesowego. W uzasadnieniu kasacji powodowie odnieśli się tylko do nie-
których ze wskazanych podstaw. Wywiedli w szczególności, że w chwili zawierania
aneksów do umów o pracę w powszechnym użyciu był komentarz do Kodeksu han-
dlowego, w którym stwierdzono, że naruszenie art. 203 KH nie prowadzi do nieważ-
ności umów. Strona pozwana zaakceptowała umowy o pracę, a Sąd nie wziął pod
uwagę skutków uznania umów za nieważne, "nie biorąc pod uwagę art. 8 KC". Po-
wodowie wywiedli, że umowa Spółki nie wprowadzała żadnego ograniczenia wyni-
kającego z art. 198 § 3 KH. Zdaniem powodów zostali oni pozbawieni możności
obrony ich praw w wyniku nierozpoznania wniosku o odroczenie rozprawy apelacyj-
nej. Podnieśli, że strona pozwana nie przedstawiła umowy stanowiącej podstawę
określenia kosztów zastępstwa procesowego, a złożyła jedynie spis kosztów.
Strona pozwana w odpowiedzi na kasację wniosła o jej oddalenie i zasądzenie
kosztów według spisu, który miał być złożony na rozprawie. Jednakże przedstawiciel
strony pozwanej na rozprawę przed Sądem Najwyższym nie stawił się.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Najdalej idącym zarzutem kasacji jest zarzut nieważności postępowania pole-
gający na pozbawieniu powodów możności obrony ich praw przez odmowę odrocze-
nia rozprawy apelacyjnej. Jest to zarzut bezzasadny. Pełnomocnik powodów został
prawidłowo zawiadomiony o terminie rozprawy. Złożył wówczas pismo z 26 maja
1999 r. zawierające wniosek o odroczenie rozprawy ze względu na urlop, przy braku
zgody powodów na zastąpienie przez innego pełnomocnika. Przyczyna, na którą po-
wołali się powodowie składając wniosek o odroczenie rozprawy nie była wystarcza-
jąca (art. 214 i 215 KPC). Powodowie mogli bowiem zapewnić sobie reprezentowa-
nie przez innego pełnomocnika, gdyż przeszkoda w reprezentacji przez ich dotych-
czasowego pełnomocnika nie była wywołana nadzwyczajnym wydarzeniem, którego
nie można było przezwyciężyć (art. 214 KPC). Słusznie więc Sąd drugiej instancji od-
mówił odroczenia rozprawy, a w każdym razie nie doprowadziło to do pozbawienia
powodów możności obrony ich praw.
W zakresie dotyczącym istoty sprawy decydująca jest wykładnia i zastosowa-
nie art. 203 KH. Zgodnie z powszechnie przyjętą w orzecznictwie wykładnią tego
przepisu (podzielaną przez skład orzekający) umowa o pracę zawarta przez jedno-
4
osobową spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością, działającą przez wspólnika, bę-
dącego prezesem jej jednoosobowego zarządu, z tym wspólnikiem, jest nieważna
(uchwała z dnia 8 marca 1995 r., I PZP 7/95, OSNAPiUS 1995 r. nr 18, poz. 227;
por. też np: postanowienie Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 13 września 1993
r., I ACz 617/93, OSA 1994 r. nr 4, poz. 21; wyrok z dnia 23 września 1997 r., I PKN
276/97, OSNAPiUS 1998 r. nr 13, poz. 397; wyrok z dnia 23 stycznia 1998 r., I PKN
489/97, OSNAPiUS 1999 r. nr 1, poz. 8). Dotyczy to także zmiany treści umowy o
pracę, w szczególności w zakresie składników wynagrodzenia. Argument podnoszo-
ny w tym zakresie w kasacji, a odwołujący się do poglądów wyrażonych w komenta-
rzu do Kodeksu handlowego nie może mieć rozstrzygającego znaczenia. Został on
już rozważony w uzasadnieniu uchwały I PZP 7/95. Sąd Najwyższy stwierdził w nim,
że umowa o pracę zawarta przez Spółkę z naruszeniem art. 203 KH jest sprzeczna z
obowiązującym prawem. Stąd też na mocy art. 58 § 1 KC należy uznać ją za nie-
ważną. W myśl tego przepisu czynność prawna sprzeczna z ustawą albo mająca na
celu obejście ustawy jest bowiem nieważna, chyba że właściwy przepis przewiduje
inny skutek, w szczególności ten, iż w miejsce nieważnych postanowień czynności
prawnej wchodzą odpowiednie przepisy ustawy. Sąd Najwyższy analizował poglądy
wyrażone przez M. Allerhanda, który w swoim komentarzu do Kodeksu handlowego,
pisze, że "umowa, zdziałana przez zarząd z członkiem zarządu, nie jest nieważna,
chociaż zarząd nie powinien był jej dokonać, a wypływa to z art. 198 § 2 i 3". Sąd
Najwyższy uznał jednak, że to stanowisko komentatora nie może być rozstrzygające,
już chociażby z tej racji, iż w nowszych komentarzach do Kodeksu handlowego (por.
np. "Kodeks handlowy. Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością. Komentarz", pod
red. J. Okolskiego, Warszawa-Wrocław 1994 r., s. 91) przyjmowany jest pogląd prze-
ciwny, w myśl którego członek zarządu nie może dokonywać czynności prawnych "z
samym sobą", a skutkiem naruszenia tej reguły jest nieważność dokonanej czynności
prawnej. Przede wszystkim jednak istotniejsze jest tu to, że przepis art. 203 KH usta-
nawia regulację szczególną w stosunku do reguł przewidzianych w art. 198 KH i wo-
bec tego tylko on (a nie art. 198 KH) może stanowić podstawę oceny, czy umowa
pomiędzy spółką a członkami zarządu, z uwagi na to przez kogo spółka jest repre-
zentowana przy jej zawieraniu, jest dotknięta sankcją nieważności. Istotne jest także
to, że w przepisie art. 203 KH nie przewiduje się skutków naruszenia ustanowionych
w nim warunków, co było możliwe i z czym liczy się ustawodawca, gdy w przepisie
art. 58 § 1 KC uwzględnia możliwość odstąpienia od zasady nieważności, w sytuacji,
5
w której "właściwy przepis przewiduje inny skutek, w szczególności ten, iż na miejsce
nieważnych postanowień czynności prawnej wchodzą odpowiednie przepisy ustawy".
W myśl art. 58 § 1 KC zasadą jest, iż czynność prawna sprzeczna z ustawą albo
mająca na celu obejście ustawy jest nieważna, stąd też nie ma uzasadnienia, by
przepisy Kodeksu handlowego interpretować w taki sposób, który w istocie znacze-
nie tej zasady stara się ograniczyć, czy wręcz je przekreślić, a do takiego rezultatu
prowadzi właśnie przyjęcie stanowiska M. Allerhanda, iż mimo jednoznacznego i
kategorycznego stwierdzenia, że w umowach pomiędzy spółką a członkami zarządu
spółkę reprezentuje rada nadzorcza lub pełnomocnicy powołani uchwałą wspólników,
to nie stoi to jednak na przeszkodzie zawieraniu ich także - w charakterze reprezen-
tanta spółki - przez jej zarząd. Przy takim pojmowaniu art. 203 KH okazuje się, że
przepis ten w istocie nie ma wartości regulacyjnej (normatywnej) i wobec tego jest
zbędny, czego z różnych względów nie można zaakceptować. Sąd Najwyższy pod-
kreślił, że regulacja ustanowiona w art. 203 KH spełnia szczególnie istotną rolę za-
równo z punktu widzenia potrzeby ochrony interesów spółki, zagrożonych ze strony
działań podejmowanych przez członków jej zarządu, jak i z uwagi na konieczność
ochrony interesów osób trzecich. Podzielając w pełni te poglądy należało uznać, że
Sądy obu instancji prawidłowo zastosowały art. 203 KH i art. 58 § 1 KC, uznając, że
umowy, w których ustanowiono na rzecz powodów odprawy pieniężne były nieważ-
ne, a przez to ich roszczenie w tym zakresie jest bezzasadne. Prowadzi to do uzna-
nia, że także pozostałe zarzuty zawarte w kasacji, dotyczące tego roszczenia są nie-
usprawiedliwione. W szczególności dotyczy to zarzutu naruszenia art. 8 KP, który to
przepis ze swojej istoty nie może być podstawą roszczenia, gdyż służy do obrony
przed realizacją roszczeń, a nie powoduje ich powstania.
Kasacja nie jest także usprawiedliwiona w zakresie dotyczącym orzeczenia o
kosztach postępowania. Jej wywód w tym zakresie (zarówno w aspekcie zarzutów
naruszenia prawa materialnego jak i procesowego) opiera się na poglądzie, że pods-
tawą zasądzenia kosztów postępowania dla strony zastąpionej przez adwokata jest
umowa między nimi, która powinna być przedstawiona w sądzie. Pogląd ten jest nie-
prawidłowy, gdyż zgodnie z art. 109 KPC roszczenie o zwrot kosztów wygasa, jeśli
strona najpóźniej przed zamknięciem rozprawy nie złoży sądowi spisu kosztów albo
nie zgłosi wniosku o przyznanie kosztów według norm przepisanych. Sposobem wy-
kazania poniesionych przez stronę kosztów zastępstwa procesowego jest więc zło-
żenie spisu kosztów, a nie przedłożenie umowy między nią a pełnomocnikiem. Spis
6
kosztów może być przez sąd zweryfikowany jeżeli zostanie zakwestionowany przez
drugą stronę lub potrzebę taką dostrzeże sąd, zwłaszcza w przypadku, gdy istnieje
wątpliwość, czy przedłożony spis kosztów jest zgodny z umową lub przepisami. Wy-
kładnia taka jest utrwalona w orzecznictwie. W szczególności w orzeczeniu z dnia 4
lutego 1960 r., 4 CZ 171/59 (OSPiKA 1961 r. z. 2, poz. 37) Sąd Najwyższy stwierdził,
że żądanie zwrotu wynagrodzenia adwokackiego w określonej kwocie pieniężnej od-
powiadającej maksymalnej stawce taryfowej stanowi stwierdzenie przez stronę, że w
tej wysokości zostało umówione między nią a adwokatem wynagrodzenie za prowa-
dzenie sprawy, co odpowiada pojęciu "złożenia spisu kosztów" w rozumieniu art. 109
KPC, który nie zawiera wymagania udowodnienia dokumentem faktu i treści umowy
z adwokatem lub zespołem. Adwokat przez fakt zgłoszenia w imieniu strony takiego
żądania potwierdza istnienie i treść zawartej w tym przedmiocie umowy ze stroną
(por. też orzeczenie SN z dnia 19 lutego 1957 r., 2 CZ 18/57, OSPiKA 1958 r. z. 1,
poz. 27 i z dnia 3 września 1958 r., 3 CZ 193/58, OSN 1959 r. z. 1, poz. 30). Skoro
więc strona pozwana złożyła w odpowiednim czasie spis kosztów, a nie został on
zakwestionowany przez powodów, zwłaszcza w zakresie wysokości kosztów
zastępstwa i ich zgodności ze stosownymi przepisami, to Sąd drugiej instancji miał
podstawy, aby przy rozstrzygnięciu o kosztach procesu uwzględnić koszty w zakresie
wykazanym w przedłożonym spisie.
W związku z tym kasacja powodów podlegała oddaleniu na mocy art. 39312
KPC. O kosztach postępowania kasacyjnego na rzecz strony pozwanej nie orze-
czono, gdyż jej wniosek w tym zakresie nie został uzupełniony przez złożenie spisu
kosztów do zamknięcia rozprawy kasacyjnej.
========================================