Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 10 maja 2000 r.
II UKN 534/99
Prezes spółki, będący członkiem jednoosobowego zarządu, może zostać
zwolniony z pracy na warunkach art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 28 grudnia 1989 r. o
szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z
przyczyn dotyczących zakładu pracy oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz.U. z
1990 r. Nr 4, poz. 19 ze zm.), jeżeli w całej spółce dojdzie do zmniejszenia za-
trudnienia w rozmiarze określonym w tym przepisie.
Przewodniczący SSN Beata Gudowska (sprawozdawca), Sędziowie SN:
Krystyna Bednarczyk, Zbigniew Myszka.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 24 maja 2000 r. sprawy z wniosku
Grzegorza P. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddziałowi w L. o
wcześniejszą emeryturę dla pracowników zwalnianych z pracy z przyczyn ekono-
micznych, na skutek kasacji wnioskodawcy od wyroku Sądu Apelacyjnego w Lublinie
z dnia 24 czerwca 1999 r. [...]
u c h y l i ł zaskarżony wyrok i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania
Sądowi Apelacyjnemu w Lublinie z pozostawieniem temu Sądowi orzeczenia o
kosztach postępowania.
U z a s a d n i e n i e
Uchwałą podjętą w dniu 27 października 1997 r. nadzwyczajne zgromadzenie
wspólników K.A.W., spółki z o.o., dokonało wypowiedzenia umowy o pracę Grzego-
rzowi P., prezesowi jej zarządu, w związku z koniecznością zmniejszenia zatrudnie-
nia z przyczyn organizacyjnych i ekonomicznych dotyczących spółki. Ustalony trzy-
miesięczny okres wypowiedzenia na podstawie art. 361
§ 1 KP został skrócony do
dwóch miesięcy, toteż zwolnienie nastąpiło w dniu 31 grudnia 1997 r.
Zwolnionemu prezesowi przyznano stosowną odprawę, jednak decyzją organu
rentowego - Oddziału Zakładu Ubezpieczeń Społecznych w L. odmówiono mu przy-
2
znania prawa do emerytury na podstawie art. 27 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o
zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz.U. Nr 40, poz. 267 ze zm.) w
związku z rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 25 marca 1997 r. w sprawie za-
sad wcześniejszego przechodzenia na emeryturę pracowników zwalnianych z pracy
z przyczyn dotyczących zakładu pracy (Dz.U. Nr 29, poz. 159). Organ rentowy wska-
zał bowiem, że tryb zwolnienia został wdrożony niewłaściwie, niezgodnie z przesłan-
kami określonymi w art. 1 ustawy z dnia 28 grudnia 1989 r. o szczególnych zasadach
rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn dotyczących zakładu
pracy oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz.U. z 1990 r. Nr 4, poz. 19 ze zm.).
Sąd Wojewódzki-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Lublinie wyrokiem
z dnia 16 grudnia 1998 r. oddalił odwołanie Grzegorza P., a Sąd Apelacyjny w Lubli-
nie, wyrokiem z dnia 24 czerwca 1999 r. [...], oddalił jego apelację.
Z ustaleń faktycznych wynika, że walne zgromadzenie wspólników K.A.W. w
L. w dniu 27 listopada 1997 r. zadecydowało o likwidacji etatowego stanowiska pre-
zesa zarządu i o wypowiedzeniu w związku z tym umowy o pracę jego dotychczaso-
wemu prezesowi, z podaniem jako przyczyny zwolnienia potrzeby zmniejszenia za-
trudnienia z powodów organizacyjno-ekonomicznych. Następnego dnia (28 listopada
1997 r.) stanowisko i zadania prezesa powierzono dyrektorowi do spraw marketingu,
który w zamian za ryczałt podjął się zarządzania spółką, z zachowaniem w zakresie
czynności wszystkich obowiązków związanych z dotychczasowym stanowiskiem.
Doszło także do innych zwolnień, tak że w roku 1998 r., w porównaniu z rokiem po-
przednim, stan zatrudnienia z 11 osób zmniejszył się do 8, a spółka zaoszczędziła na
płacach 1500 zł miesięcznie.
Sąd Apelacyjny, po stwierdzeniu, że ubezpieczony pełnił w spółce funkcję kie-
rownika jednoosobowego zarządu, uznał okoliczności związane ze zmniejszeniem
stanu zatrudnienia w K.A.W., spółce z o.o. w L. za nie mające znaczenia w sporze,
jako nie dotyczące stanu zatrudnienia w zarządzie spółki. Powołując się natomiast na
fragment uzasadnienia wyroku Sądu Najwyższego z dnia 30 kwietnia 1997 r., II UKN
81/97 (OSNAPiUS 1998 nr 2, poz. 59), że “zmniejszenie zatrudnienia na jedno-
osobowym stanowisku kierowniczym odnosi się wyłącznie do przypadków ogłoszenia
upadłości lub likwidacji zakładu pracy”, przyjął, iż skoro stanowisko prezesa zarządu
nie zostało zlikwidowane, ale objęte przez inną osobę, przyczyna zwolnienia podana
przez pracodawcę była nieprawdziwa. Sąd drugiej instancji powołał się ponadto na
ustalenie, że odwołanie wnioskodawcy z funkcji było podyktowane poważnymi
3
zarzutami względem jego osoby i jego pracy.
Kasację od wyroku Sądu drugiej instancji wniósł Grzegorz P. Opierając ją na
podstawie naruszenia prawa materialnego przez niezastosowanie do sytuacji fak-
tycznej udowodnionej w sprawie przepisu art. 1 ust. 1 w związku z art. 10 ustawy z
dnia 28 grudnia 1989 r. o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami
stosunków pracy z przyczyn dotyczących zakładu pracy oraz przepisu § 1 ust. 1 roz-
porządzenia Rady Ministrów z dnia 25 marca 1997 r. w sprawie zasad wcześniejsze-
go przechodzenia na emeryturę pracowników zwalnianych z pracy z przyczyn doty-
czących zakładu pracy, wywodził, że nastąpiło również naruszenie przepisów postę-
powania, tj. art. 233 § 1 KPC i art. 328 § 2 KPC, polegające na przekroczeniu zasady
swobodnej oceny dowodów, zwłaszcza dowodów z dokumentów mających istotne
znaczenie w sprawie. W ten sposób skarżący podważał przede wszystkim pogląd o
wyłączności podstawy zwolnienia z przyczyn ekonomicznych prezesa jednoosobo-
wego zarządu jedynie w przypadku ogłoszenie upadłości lub likwidacji spółki. Kwes-
tionował także ustalenia faktyczne co do istnienia jakichkolwiek innych niż zmiany
organizacyjne przyczyn jego zwolnienia z pracy, w szczególności dotyczących jego
osoby, akcentując fakt rzeczywistego zmniejszenia się stanu zatrudnienia w spółce
jako całości.
Na tych podstawach domagał się zmiany zaskarżonego orzeczenia Sądu
Apelacyjnego oraz poprzedzającego go wyroku Sądu Wojewódzkiego i przyznania
prawa do wcześniejszej emerytury.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
O szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z
przyczyn dotyczących zakładu pracy można mówić wówczas, gdy w zakładzie pracy
następuje zmniejszenie zatrudnienia - konieczne z przyczyn ekonomicznych lub w
związku ze zmianami organizacyjnymi, produkcyjnymi albo technologicznymi, w tym
także w celu poprawy warunków pracy lub warunków środowiska naturalnego - przez
jednorazowe lub w okresie nie dłuższym niż 3 miesiące, rozwiązanie stosunków
pracy z grupą pracowników obejmującą co najmniej 10 % załogi. Takie zwolnienie z
pracy, zwane także zwolnieniem “z przyczyn dotyczących pracodawcy”, przewiduje
przepis art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 28 grudnia 1989 r. o szczególnych zasadach roz-
wiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn dotyczących zakładu pracy.
4
Przyczyną usprawiedliwiającą redukcję etatów jest więc szeroko pojęta ekonomiczna
konieczność pomniejszenia kosztów zatrudnienia. O tym, czy w konkretnym stanie
faktycznym przytoczony przepis znajduje zastosowanie, decyduje zaistnienie
podstawowej przesłanki zwolnień, czyli zmniejszenia zatrudnienia będącego celem i
skutkiem zmian kadrowych. Zmniejszenie zatrudnienia następuje również, ale nie
wyłącznie, przez likwidację stanowiska pracy. Przyjmuje się, że zmniejszeniem
zatrudnienia w przypadku zwolnień grupowych (inaczej przy zwolnieniach in-
dywidualnych przewidzianych w art. 10 ust. 1 ustawy) jest nie tylko obniżenie liczby
etatów przy likwidacji stanowisk pracy ze zwolnieniem zajmujących je pracowników,
ale również poszerzenie zakresu czynności lub zmniejszenie czasu pracy zachowa-
nej liczby zatrudnionych pracowników ( por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 16
marca 1994 r. I PZP 7/94, OSNAPiUS 1994 nr 2, poz. 107; uchwałę z dnia 14 grud-
nia 1994 r., II PZP 52/94, OSNAPiUS 1995 nr 9, poz. 107; wyrok z dnia 6 stycznia
1995 r., I PRN 119/94, OSNAPiUS 1995 nr 12, poz. 146).
W rozpoznawanej sprawie poza sporem pozostaje fakt, że w K.A.W., spółce z
o.o. w L., obsadzane na podstawie umowy o pracę, stanowisko prezesa jednooso-
bowego zarządu nie zostało zlikwidowane. Stanowisko to istnieje w strukturze spółki
także po zwolnieniu Grzegorza P., tyle że w ogólnym rozkładzie zadań czynności
związane z zarządem pełni inny pracownik, łącząc je ze swą dotychczasową funkcją.
Jasne jest w takim razie, że objął on zadania wykonywane dotychczas przez dwóch
pracowników, i jest to typowy przykład zmiany dyktowanej zasadami ekonomii.
Zmniejszenie zatrudnienia w rozumieniu, jakie przyjmuje we wskazanym orzecznic-
twie Sąd Najwyższy, nastąpiło zresztą nie tylko skutkiem zmian organizacyjnych,
polegających wyłącznie na modyfikacji rodzaju i zakresu czynności na poszczegól-
nych stanowiskach kierowniczych (por. także wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12
czerwca 1997 r., I PKN 181/97, OSNAPiUS 1998 nr 10, poz. 298), ale także przez to,
że w skali całego zakładu pracy doszło - co też jest niesporne - do zamierzonego
zmniejszenia liczby (redukcji) osób zatrudnionych o 18 %.
Wprawdzie zmniejszenie stanu zatrudnienia nie nastąpiło w ramach samego
zarządu spółki, gdyż stan zatrudnienia w zarządzie nie mógł ulec redukcji w inny
sposób jak przez jego likwidację - co jest niedopuszczalne - to jednak trzeba uznać,
że kryterium zmniejszenia zatrudnienia podlega ocenie w skali całego zakładu pracy,
a nie określonej komórki organizacyjnej czy stanowiska pracy zajmowanego przez
zwolnionego pracownika (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 5 lutego 1997 r., II
5
UKN 74/96, OSNAPiUS 1997 nr 19, poz. 384). Jest to oczywiste, gdy weźmie się
pod uwagę, że pracownicy zarządu nie stanowią wydzielonej kategorii pracowników
spółki, a próba jakiegokolwiek ich wyodrębnienia nie znajduje również podstawy w
art. 1 ust. 1 ustawy o zwolnieniach z przyczyn dotyczących pracodawcy, traktującym
o załodze jako całości. Inaczej mówiąc, także prezes spółki, będący członkiem jed-
noosobowego zarządu, może zostać zwolniony z pracy w warunkach art. 1 ust. 1
ustawy z dnia 28 grudnia 1989 r. o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracow-
nikami stosunków pracy z przyczyn dotyczących zakładu pracy. Ta podstawa zwol-
nienia zostaje zachowana, jeżeli w skali całej spółki dojdzie do zmniejszenia zatrud-
nienia w rozmiarze, o którym mowa w tym przepisie.
Skoro tak, to przejęcie i zastosowanie przez Sąd drugiej instancji poglądu
Sądu Najwyższego, wyrażonego na marginesie rozważań na inny temat, nastąpiło w
sposób pozbawiony racji. Użytego w cytowanym na wstępie uzasadnieniu wyroku
Sądu Najwyższego z dnia 30 kwietnia 1997 r. sformułowania, że “w odróżnieniu do
spornej w sprawie kwestii (zwolnienia jednego z członków wieloosobowego zarządu
spółki, jako swego rodzaju zwolnienia grupowego), nie ma sporu co do tego, że likwi-
dacja stanowiska prezesa zarządu jednoosobowego następuje tylko wówczas, gdy
zarząd traci byt prawny”, nie można odnosić do niniejszej sprawy.
Dlatego też Sąd Najwyższy, podzielając zarzut niewłaściwego zastosowania
przepisu art. 1 ust. 1 ustawy o zwolnieniach z przyczyn dotyczących pracodawcy,
uznał kasację w zakresie podstawy z art. 3931
pkt 1 KPC za usprawiedliwioną.
Te względy - przy braku w kasacji jakichkolwiek przekonujących argumentów
na uzasadnienie podstawy naruszenia przepisów postępowania - doprowadziły do
orzeczenia przez Sąd Najwyższy na podstawie art. 39313
§ 1 KPC.
========================================