Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 24 stycznia 2001 r.
II UKN 197/00
Odsetki od odszkodowania przyznanego zamiast renty (art. 447 KC)
przysługują od daty wyroku.
Przewodniczący SSN Zbigniew Myszka, Sędziowie SN: Krystyna Bednarczyk
(sprawozdawca), Jerzy Kuźniar.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 24 stycznia 2001 r. sprawy z po-
wództwa Edwarda T. przeciwko Syndykowi Masy Upadłości - Przedsiębiorstwu Eks-
portu Budownictwa „P.” w G. o rentę wyrównawczą, na skutek kasacji powoda od
wyroku Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 29 października 1999 r. [...]
o d d a l i ł kasację.
U z a s a d n i e n i e
Powód Edward T. wnosił o zasądzenie od pozwanego Przedsiębiorstwa Eks-
portu Budownictwa „P.” w K. renty wyrównawczej z tytułu wypadku przy pracy, któ-
remu uległ 28 października 1985 r. i w wyniku którego stał się inwalidą III grupy.
W toku procesu ogłoszono upadłość pozwanego postanowieniem Sądu Rejo-
nowego w Gliwicach z dnia 17 marca 1994 r. W wyniku częściowego podziału masy
upadłości wypłacono powodowi 15.622,44 zł. W związku z tym powód zmienił żąda-
nie w ten sposób, że za okres do ogłoszenia upadłości wniósł o zasądzenie z tytułu
renty wyrównawczej kwoty 11.700 zł, a za okres późniejszy po 1.400 zł miesięcznie.
Wyrokiem z dnia 30 stycznia 1998 r. [...] Sąd Wojewódzki-Sąd Pracy i Ubez-
pieczeń Społecznych w Katowicach zasądził od Syndyka Masy Upadłości pozwane-
go przedsiębiorstwa jednorazowe odszkodowanie zamiast renty w kwocie 57.013 zł i
oddalił powództwo w pozostałej części. Sąd ustalił, że powód był zatrudniony u po-
zwanego na stanowisku ślusarza operatora widłowego. W wyniku wypadku przy
pracy stał się częściowo niezdolny do pracy. Jako podstawę zarobków, jakie powód
osiągnąłby, gdyby nie utracił zdolności do pracy, Sąd przyjął zarobki uzyskiwane
2
przez pracowników zatrudnionych na analogicznych stanowiskach w Hucie K., gdyż
nie było możliwości uzyskania aktualnych zarobków pracowników pozwanego. Usta-
lając różnicę między zarobkami, jakie powód mógłby osiągnąć gdyby nie uległ wy-
padkowi, a osiąganymi dochodami, Sąd wliczył do tych dochodów kwotę 50% naj-
niższego wynagrodzenia, uznając, że takie zarobki powód może uzyskiwać będąc
niezdolnym do pracy tylko częściowo. Wypłacona powodowi kwota 15.662,44 zł. po-
krywa tę różnicę za okres od 1 stycznia 1990 r. do 30 czerwca 1997 r. Poczynając od
1 lipca 1997 r. różnica wynosi 367,83 zł miesięcznie. Odszkodowanie zostało ustalo-
ne w kwocie 57.013 zł, przy założeniu, że powód pracowałby do 60-go roku życia.
Od tego wyroku w części oddalającej powództwo wniósł apelację powód za-
rzucając, że jako podstawę ustalenia spodziewanych zarobków powoda należało
przyjąć kwotę stanowiącą 250% przeciętnego wynagrodzenia, gdyż takie zarobki
powód uzyskiwał przed wypadkiem. Ponadto nie powinny być uwzględniane aktualne
możliwości zarobkowe powoda, ponieważ powód nie ma takich możliwości. Odszko-
dowanie powinno być zasądzone przy uwzględnieniu, że powód przeszedłby na
emeryturę po ukończeniu 65 lat, a od zasądzonego roszczenia powinny być przyzna-
ne odsetki.
Wyrokiem z dnia 29 października 1999 r. Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubez-
pieczeń Społecznych w Katowicach [...] uchylił zaskarżony wyrok w części dotyczą-
cej roszczeń powoda o odszkodowanie w wysokości skapitalizowanej renty wyrów-
nawczej za okres od 1 czerwca 2010 r. do 31 maja 2015 r. i w tym zakresie przeka-
zał sprawę Sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania, a w pozostałej
części apelację oddalił.
Sąd Apelacyjny uznał za słuszny zarzut, że przy ustaleniu odszkodowania
powinien być uwzględniony wiek emerytalny wynoszący dla mężczyzn 65 lat, a nie
60 lat, jak przyjął Sąd pierwszej instancji i w tym zakresie zaskarżony wyrok uchylił.
W pozostałej części uznał apelację za nieuzasadnioną. Prawidłowe było ustalenie
spodziewanych zarobków powoda na podstawie przeciętnych zarobków pracowni-
ków zatrudnionych na stanowiskach odpowiednich do tego, jakie zajmowałby powód,
gdyby nie uległ wypadkowi. Z porównania dokumentów płacowych pozwanego z
okresu przed ogłoszeniem upadłości z dokumentami płacowymi z tego samego
okresu Huty K., wynika, że zarobki pracowników Huty K. były znacznie wyższe od
zarobków pracowników pozwanego. Z faktu, że przed wypadkiem powód osiągał za-
robki wynoszące 250% przeciętnego wynagrodzenia nie można wyciągać wniosku,
3
że taka sama relacja zarobków do średniej krajowej miałaby miejsce w następnych
latach. Ponieważ powód w wyniku wypadku stał się częściowo niezdolnym do pracy,
może wykorzystać ograniczoną zdolność do pracy, co pozwala na obniżenie renty
uzupełniającej o kwotę, którą uzyskałby podejmując pracę. Możliwości zarobkowe
powoda zostały ustalone w bardzo ograniczonym zakresie w wysokości 50% najniż-
szego wynagrodzenia obowiązującego w danym roku. Żądanie odsetek jest bezza-
sadne, gdyż ustalona przez Sąd pierwszej instancji wierzytelność podlega zaspoko-
jeniu z masy upadłości i zgodnie z art. 33 rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospo-
litej z dnia 24 października 1934 r. - Prawo upadłościowe (jednolity tekst: Dz.U. z
1991 r. Nr 118, poz. 512 ze zm.) nie przysługują odsetki od tej wierzytelności.
Wyrok ten w części oddalającej apelację zaskarżył powód i opierając kasację
na obu podstawach określonych w art. 3931
KPC wniósł o uchylenie go w części za-
skarżonej oraz poprzedzającego go wyroku Sądu pierwszej instancji i przekazanie
sprawy Sądowi Okręgowemu w Katowicach do ponownego rozpoznania. Jako naru-
szenie prawa materialnego powód wskazał błędną wykładnię i niewłaściwe zastoso-
wanie art. 33 Prawa upadłościowego, który to przepis nie dopuszcza zasądzenia od-
setek od daty ogłoszenia upadłości, natomiast nie jest podstawą prawną odmowy
przyznania odsetek do tej daty, to jest do dnia 17 marca 1994 r. Drugi zarzut naru-
szenia prawa materialnego to niezastosowanie przepisu art. 358 § 3 KC przez nie-
uwzględnienie spadku realnej wartości pieniądza od daty ogłoszenia upadłości do
daty wyrokowania.
Drugą podstawę kasacji powód uzasadnił tym, że zostały naruszone przepisy
art. 227 w związku z art. 391 KPC i art. 233 § 1 KPC. Naruszenie pierwszego z tych
przepisów polega na niewyjaśnieniu w drodze przeprowadzenia stosownych dowo-
dów okoliczności mających wpływ na ustalenie wysokości renty uzupełniającej. Nie
zostało wyjaśnione czy stan zdrowia powoda pozwala mu na podjęcie pracy w sytua-
cji, gdy powód oprócz skutków wypadku przy pracy odczuwa dolegliwości spowodo-
wane innymi chorobami i czy przedstawiono powodowi odpowiednie do jego stanu
zdrowia i kwalifikacji oferty pracy. Nie zostało ustalone czy pracownicy Huty K., któ-
rych zarobki zostały przyjęte jako materiał porównawczy, mieli takie same kwalifika-
cje i uprawnienia pracownicze i czy pracowali w takich samych warunkach jak powód
przed wypadkiem przy pracy. Ponadto nie poczyniono ustaleń czy szkoda powoda
została spowodowana przestępczym działaniem pozwanego, polegającym na sfał-
szowaniu protokołu powypadkowego, wskutek czego powód otrzymał rentę wypad-
4
kową po upływie 7 miesięcy od daty spełnienia warunków do tego świadczenia.
Szkoda z tego tytułu powinna być wyrównana przez pozwanego niezależnie od po-
glądu Sądu, że powód nie może dochodzić renty wyrównawczej za okres przed 1
stycznia 1990 r. Naruszenie przepisu art. 233 § 1 KPC polega na pominięciu przez
Sąd Apelacyjny całkowitej niezdolności do pracy spowodowanej nie tylko następ-
stwami wypadku, lecz także chorobą wieńcową, pominięciu faktu, że powód w dacie
wypadku był młodym człowiekiem i gdyby nie uległ wypadkowi mógłby podnieść
swoje kwalifikacje i osiągać wyższe dochody, nieuwzględnieniu faktu, że powód
przed wypadkiem osiągał dochody wynoszące 250% przeciętnego wynagrodzenia,
przy czym pracował w godzinach nadliczbowych.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Nieuzasadnione są zarzuty naruszenia prawa materialnego. Sąd Apelacyjny
prawidłowo zastosował przepis art. 33 rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej
z dnia 24 października 1934 r. - Prawo upadłościowe, na podstawie którego nie przy-
sługują odsetki od wierzytelności podlegającej zaspokojeniu z masy upadłości.
Zgodnie z art. 481 KC odsetki przysługują w przypadku, gdy dłużnik opóźnia się ze
spełnieniem świadczenia. Opóźnienie ma miejsce, gdy świadczenie nie zostało speł-
nione w dacie, w której stało się wymagalne. Odsetki liczone są od daty wymagalno-
ści.
Zgłoszone przez powoda żądanie renty wyrównawczej oparte było na podsta-
wie art. 444 § 2 KC. Renta zarówno umowna, ustanowiona na podstawie art. 903 i
nast. KC, jak i ustawowa, przysługująca na podstawie art. 444 § 2 KC, jest świadcze-
niem okresowym, płatnym w oznaczonych terminach płatności. Renta wyrównawcza
powinna być wypłacana w terminach miesięcznych i roszczenie z tego tytułu jest
wymagalne w dacie płatności każdej raty, czyli pierwszego dnia każdego miesiąca
kalendarzowego. Od takiej daty przysługują odsetki od każdorazowej kwoty renty.
Zgodnie z art. 447 KC z ważnych powodów sąd może na żądanie poszkodo-
wanego przyznać mu zamiast renty lub jej części odszkodowanie jednorazowe. Je-
żeli poszkodowany wskazując ważne powody zgłasza żądanie odszkodowania, rosz-
czenie o odszkodowanie staje się wymagalne najwcześniej w dacie, w której takie
żądanie zostanie skutecznie zgłoszone wobec zobowiązanego. Jeżeli sąd, uznając
żądanie za usprawiedliwione, ustali wysokość odszkodowania według stanu istnieją-
5
cego w dacie zgłoszenia żądania (wysokości spodziewanych i utraconych zarobków i
hipotetycznego okresu istnienia obowiązku wypłacania renty) datą wymagalności
odszkodowania jest data zgłoszenia żądania. Jeżeli wysokość odszkodowania ustala
się - jak to miało miejsce w tej sprawie - według stanu istniejącego w dacie za-
mknięcia rozprawy (art. 316 § 1 KPC), odszkodowanie staje się wymagalne po przy-
znaniu go przez sąd. Dlatego w przypadku przyznania na podstawie art. 447 KC jed-
norazowego odszkodowania zamiast renty, do daty ustalenia tego odszkodowania
nie przysługują odsetki. Powód zgłosił żądanie przyznania jednorazowego odszko-
dowania po ogłoszeniu upadłości zobowiązanego przedsiębiorstwa. Skoro wierzytel-
ność stała się wymagalna po ogłoszeniu upadłości, z mocy art. 33 Prawa upadło-
ściowego nie przysługują od niej odsetki.
Uzasadniając kasacyjną podstawę naruszenia prawa materialnego powód
wskazał przepis art. 358 § 3 KC. Jest to prawdopodobnie omyłka pisarska i chodzi o
przepis art. 3581
§ 3 KC, który stanowi, że w razie istotnej zmiany siły nabywczej pie-
niądza po powstaniu zobowiązania, sąd może po rozważeniu interesów stron, zgod-
nie z zasadami współżycia społecznego, zmienić wysokość lub sposób spełnienia
świadczenia pieniężnego, chociażby były ustalone w orzeczeniu lub umowie. Przepis
ten dotyczy sytuacji, gdy wyrażona nominalnie kwota świadczenia odbiega od realnej
wartości tego świadczenia w dacie ustalenia zobowiązania. Sytuacja taka nie wystą-
piła w niniejszej sprawie, gdyż wysokość odszkodowania została ustalona według
stanu istniejącego w dacie wyrokowania przy uwzględnieniu siły nabywczej pieniądza
w tej dacie oraz uwzględnieniu faktu, że część odszkodowania została powodowi
wypłacona w wysokości przekraczającej kwotę renty należnej do dnia wypłacenia
odszkodowania. Zarzut naruszenia przepisu art. 3581
§ 3 KC jest więc nieuzasadnio-
ny.
Nie są także uzasadnione zarzuty naruszenia przepisów postępowania.
Pierwszy z tych zarzutów - naruszenie art. 227 KPC - nie może być usprawiedliwioną
podstawą kasacji, dotyczy bowiem naruszenia tego przepisu przez Sąd pierwszej
instancji. W tej kwestii Sąd Najwyższy wypowiadał się wielokrotnie - po raz pierwszy
w wyroku z dnia 20 lutego 1997 r., I CKN 97/96 (OSNC 1997 z. 6-7, poz. 87) -
stwierdzając, że zaskarżenie kasacją orzeczenia sądu drugiej instancji nie może
opierać się na zarzucie naruszenia przepisów postępowania przed sądem pierwszej
instancji. Skuteczne podniesienie takiego zarzutu może nastąpić tylko w sytuacji,
kiedy naruszenie określonych przepisów postępowania zostało podniesione w apela-
6
cji, a sąd drugiej instancji nie odniósł się do wskazanych wadliwości albo błędnie roz-
strzygnął o bezzasadności zarzutu. Takie stanowisko zostało zaprezentowane w wy-
roku Sądu Najwyższego z dnia 9 września 1998 r., II UKN 191/98 (OSNAPiUS 1999
nr 17, poz. 560). Braki w postępowaniu dowodowym, które powód uważa za naru-
szenie art. 227 KPC, dotyczące ustalenia spodziewanych dochodów powoda na
podstawie zarobków innych pracowników bez porównania ich obecnych stanowisk z
warunkami pracy, jaką wykonywał powód, nie były podnoszone przez powoda w
apelacji. Powód żądał w apelacji ustalenia jego spodziewanych zarobków przez
ustalenie relacji do przeciętnego wynagrodzenia stwierdzając, że niemożliwe jest
znalezienie po 13 latach takiego stanowiska pracy, jakie zajmował. Powód nie wy-
tknął zatem błędów przy ustaleniu zarobków porównawczych, lecz zakwestionował je
jako podstawę ustalenia utraconych przez niego dochodów.
Bezzasadny jest zarzut braku ustaleń w zakresie szkody wyrządzonej powo-
dowi przez niewłaściwe sporządzenie przez pozwanego protokołu powypadkowego,
bowiem odszkodowanie z tego tytułu nie było objęte żądaniem. Przepis art. 383 KPC
nie dopuszcza występowania z nowymi roszczeniami w apelacji. Tym bardziej nie
jest dopuszczalne wskazanie takich roszczeń jako podstawy kasacji, która zgodnie z
art. 3931
KPC może być oparta tylko na podstawach naruszenia prawa przez sąd
drugiej instancji.
Jako naruszony przez Sąd drugiej instancji został wymieniony w kasacji prze-
pis art. 233 § 1 KPC. Jako uzasadnienie tego naruszenia wskazuje się pominięcie w
ustaleniach faktów, które zdaniem wnoszącego kasację zostały wykazane w postę-
powaniu. Sformułowanie tego zarzutu jest o tyle nieprawidłowe, że nie został wyka-
zany związek między okolicznościami, które zdaniem powoda powinny być uwzględ-
nione w ustaleniach faktycznych, a zasadnością roszczeń przekraczających uprzed-
nio zasądzoną kwotę. Na uzasadnienie tego zarzutu powinny być wskazane przepisy
prawa materialnego, które byłyby odmiennie zastosowane, gdyby ustalenia faktyczne
zostały dokonane zgodnie z twierdzeniami powoda.
Poza tym nie wszystkie okoliczności faktyczne wskazane w kasacji zostały
przez Sąd Apelacyjny pominięte. Sąd ten przyjął bowiem za udowodnione, że przed
wypadkiem powód osiągał wynagrodzenie wynoszące 250% przeciętnego miesięcz-
nego wynagrodzenia, jednak słusznie stwierdził, że średnia statystyczna nie może
być podstawą do ustalenia utraconych możliwości zarobkowych powoda. Niemożliwe
jest precyzyjne ustalenie spodziewanych korzyści, które poszkodowany uzyskałby,
7
gdyby nie poniósł szkody, jednak kwota odszkodowania z tego tytułu musi być oparta
na rzeczywistych a nie abstrakcyjnych podstawach. Ustalenie spodziewanych zarob-
ków powoda na podstawie relacji jego wynagrodzenia sprzed wypadku do przecięt-
nego wynagrodzenia nie pozostawałoby w żadnym związku ze zmniejszeniem do-
chodów z tytułu utraty zdolności do pracy. Bowiem przy zachowaniu pełnej zdolności
do pracy relacja jego zarobków do przeciętnego wynagrodzenia mogłaby się zmniej-
szyć mimo niezmienionej płacy realnej. Mogłoby to nastąpić na przykład w przypadku
ustawowego zwiększenia realnego najniższego wynagrodzenia przy pozostawieniu
na dotychczasowym poziomie płacy pracowników średnio i wysoko zarabiających, co
spowodowałoby automatycznie zmniejszenie relacji wynagrodzenia tych pracowni-
ków do wynagrodzenia przeciętnego. Podobne skutki wywołałby wysoki wzrost wy-
nagrodzeń w branżach nie związanych z kwalifikacjami powoda. Ponieważ renta
ustalona na podstawie art. 444 § 2 KC powinna być ustalona na podstawie realnej
utraty możliwości zarobkowych, podstawą do ustalenia tych możliwości są aktualne
zarobki, jakie może osiągnąć pracownik posiadający takie kwalifikacje, jakie miał po-
wód przed wypadkiem. Przepis ten jako podstawę żądania renty wymienia także
zmniejszenie widoków powodzenia na przyszłość. Prawdopodobnie na tę podstawę
powód powołuje się w kasacji, zarzucając, że Sąd Apelacyjny nie uwzględnił faktu, iż
uległ wypadkowi w stosunkowo młodym wieku, kiedy mógł podnosić swoje kwalifika-
cje. Zarzut ten nie może być uwzględniony, gdyż ani w apelacji, ani w postępowaniu
przed sądem pierwszej instancji powód nie powoływał się na tę podstawę. Nie wyka-
zywał w szczególności, że przed wypadkiem podjął kroki zmierzające do podniesie-
nia kwalifikacji i że wypadek przerwał jego karierę zawodową.
Ostatni zarzut dotyczy błędnego pomniejszenia różnicy między hipotetycznymi
zarobkami powoda a rentą wypadkową, o zarobki, jakie powód może osiągać wobec
zachowania częściowej zdolności do pracy. Błąd ten, zdaniem powoda, polega na
pominięciu faktu, że występujące obok następstw wypadku zmiany chorobowe unie-
możliwiają wykonywanie jakiegokolwiek zatrudnienia, a ponadto brak jest odpowied-
nich ofert pracy. Ten zarzut także jest nieuzasadniony, bowiem przyjęcie wskaza-
nych przez powoda okoliczności za prawdziwe nie miałoby wpływu na zwiększenie
zakresu odpowiedzialności pozwanego. Zgodnie z art. 361 § 1 KC zobowiązany do
odszkodowania ponosi odpowiedzialność tylko za normalne następstwa działania lub
zaniechania, z którego szkoda wynikła. Pozwany odpowiada zatem za następstwa
wypadku, którego skutkiem była częściowa utrata zdolności do pracy. Niemożność
8
wykorzystania w celach zarobkowych ograniczonej zdolności do wykonywania
zatrudnienia jest następstwem przyczyn nie związanych z działaniem lub zaniecha-
niem pozwanego, lecz sytuacją na rynku pracy i samoistnymi zmianami w stanie
zdrowia powoda. Natomiast skutki wypadku nie pozbawiły powoda możliwości za-
robkowania w takim zakresie, jaki został ustalony przez Sąd.
Kasacja okazała się pozbawiona usprawiedliwionych podstaw i z tych przy-
czyn Sąd Najwyższy w oparciu o przepis art. 39312
KPC ją oddalił.
========================================