Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 10 stycznia 2003 r.
I PK 74/02
Odwołanie nauczyciela ze stanowiska dyrektora szkoły jest czynnością
prawa pracy, zmieniającą treść stosunku pracy.
Przewodniczący SSN Teresa Flemming-Kulesza, Sędziowie SN: Zbigniew
Myszka (sprawozdawca), Jadwiga Skibińska-Adamowicz.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 10 stycznia 2003 r.
sprawy z powództwa Ryszarda Ż. przeciwko: 1) Zarządowi Miasta P., 2) Zespołowi
Szkół Mechanicznych i Drzewnych w P. o przywrócenie do pracy na stanowisko dy-
rektora i odszkodowanie, na skutek kasacji powoda od wyroku Sądu Okręgowego-
Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Krośnie Ośrodka Zamiejscowego w
Przemyślu z dnia 23 listopada 2001 r. [...]
o d d a l i ł kasację.
U z a s a d n i e n i e
Sąd Okręgowy w Krośnie-Ośrodek Zamiejscowy w Przemyślu wyrokiem z dnia
23 listopada 2001 r. oddalił apelację powoda Ryszarda Ż. od wyroku Sądu Rejono-
wego-Sądu Pracy w Przemyślu z dnia 28 czerwca 2001 r., zasądzającego od Zarzą-
du Miasta P. kwotę 1.827 zł wraz z ustawowymi odsetkami od dnia 16 lutego 2001 r.
tytułem odszkodowania za niezgodne z prawem odwołanie z funkcji dyrektora po-
zwanego Zespołu Szkół Mechanicznych i Drzewnych w P. i oddalił w pozostałym za-
kresie powództwo przeciwko obu pozwanym. W sprawie tej ustalono, że powód, nie-
przerwanie zatrudniony od dnia 1 września 1987 r. jako mianowany nauczyciel w
pozwanym Zespole Szkół, został powołany z dniem 1 września 1997 r. na okres 5 lat
na stanowisko dyrektora, na którym przysługiwał mu dodatek funkcyjny w kwocie 609
zł miesięcznie. Jednakże przed upływem tej kadencji Zarząd Miasta P. uchwałą [...] z
dnia 13 maja 1999 r. odwołał powoda z zajmowanej funkcji. Odpis tej uchwały dorę-
czono powodowi w dniu 14 maja 1999 r. i z tą datą przestał on pełnić obowiązki dy-
2
rektora, chociaż nadal faktycznie uczestniczył w tym charakterze w egzaminach ma-
turalnych oraz kwalifikacyjnym przyjmowaniu uczniów do szkoły. Na skutek skargi
powoda Naczelny Sąd Administracyjny-Ośrodek Zamiejscowy w Rzeszowie wyro-
kiem z dnia 4 grudnia 2000 r. stwierdził niezgodność zaskarżonej uchwały z prawem,
stosownie do treści art. 94 ust. 2 ustawy z dnia 8 marca 1994 r. o samorządzie gmin-
nym (jednolity tekst: Dz.U. z 1996 r. Nr 13, poz. 74). Po otrzymaniu tego orzeczenia
w dniu 15 lutego 2001 r. powód wystąpił do pozwanego Zarządu Miasta w P. o
wznowienie postępowania w sprawie uchwały [...], domagając się stwierdzenia jej
nieważności od daty wydania oraz dopuszczenia go do wykonywania obowiązków
dyrektora w pozwanym Zespole Szkół.
W ramach takich ustaleń Sąd Pracy przyjął, iż zgodnie z wyrokiem Naczelne-
go Sądu Administracyjnego uchwała o odwołaniu powoda z funkcji dyrektora pozwa-
nego Zespołu Szkół była bezprawna, gdyż wskazane w niej uchybienia w pracy po-
woda nie mogły stanowić podstawy do zastosowania art. 38 ustawy z dnia 7 wrze-
śnia 1991 r. o systemie oświaty, jednakże upływ roku od daty podjęcia zaskarżonej
uchwały w myśl art. 94 ust. 2 ustawy o samorządzie gminnym pozwalała jedynie na
stwierdzenie jej niezgodności z prawem. Wskutek odwołania z funkcji powód utracił
jedynie dodatek funkcyjny, skoro nadal pracuje w pozwanej Szkole jako nauczyciel.
W konsekwencji przysługuje mu limitowane odszkodowanie w wysokości trzymie-
sięcznego utraconego dodatku funkcyjnego w związku z treścią art. 50 § 3 i 4 k.p.,
wraz z odsetkami od dnia wezwania do jego zapłaty, tj. od 16 lutego 2001 r.
Stanowisko to utrzymał Sąd drugiej instancji, który uznał, iż roszczenie powo-
da o ustalenie dalszego pozostawania na stanowisku dyrektora pozwanego Zespołu
Szkół kwalifikowało się jako roszczenie o przywrócenie mu dotychczasowych warun-
ków pracy i płacy oraz zasądzenie stosownego odszkodowania. W konsekwencji
powodowi nie przysługiwało roszczenie o ustalenie na podstawie art. 189 k.p.c., ale
wyłącznie roszczenia określone w Karcie Nauczyciela oraz w rozdziałach I i II działu
II Kodeksu pracy, o których sąd pracy orzeka w ramach art. 4771
§ 1 k.p.c. Prejudy-
cjalne znaczenie wyroku Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 4 grudnia 2000
r. powodowało w tej sprawie, że sądy powszechne nie mogły rozstrzygać „kwestii
zasadności czy prawidłowości” odwołania powoda z funkcji dyrektora. Powołanie na
stanowisko dyrektora szkoły nie powoduje bowiem nawiązania stosunku pracy z po-
wołania w rozumieniu art. 68 i nast. k.p., a zgodnie z art. 17 ust. 1 Karty Nauczyciela
- zasady powierzania stanowisk kierowniczych w szkole określają odrębne przepisy,
3
które zawiera między innymi ustawa o systemie oświaty. Oznacza to, że akt powie-
rzenia stanowiska dyrektora szkoły wywołuje skutki w sferze prawa pracy, ale nie jest
aktem nawiązania stosunku pracy. W rezultacie odwołanie z funkcji dyrektora z naru-
szeniem reguł wynikających z art. 38 ustawy o systemie oświaty pozbawia odwoła-
nego nauczyciela jedynie stanowiska funkcyjnego, natomiast nie prowadzi do roz-
wiązania nauczycielskiego stosunku pracy, skoro powód nadal pracuje w pozwanym
Zespole Szkół jako mianowany nauczyciel. Tak postrzegane akty powierzenia sta-
nowiska dyrektora szkoły, jak i odwołania z tego stanowiska „nie są czynnościami
prawa pracy, mają one bowiem treść administracyjno-prawną”, gdyż akty te „należy
traktować jako wypowiedź organu administracji w sprawie należącej do zakresu jego
zadań publicznych”. Odwołanie dyrektora szkoły prowadzi do zbiegu dwóch różnych
postępowań kontrolnych. Legalność uchwały zarządu gminy odwołującej dyrektora
może być kwestionowana tylko przez uruchomienie postępowania w trybie art. 101
ustawy o samorządzie gminnym przed sądem administracyjnym w ramach skargi
odwołanego. Natomiast przed sądem pracy dopuszczalne są roszczenia „głównie
typu odszkodowawczego”, związane z następstwami odwołania w sferze stosunku
pracy. Oznaczało to związanie sądów pracy wyrokiem Naczelnego Sądu Administra-
cyjnego i brak możliwości ponownego weryfikowania prawidłowości lub zasadności
odwołania powoda z funkcji dyrektora pozwanego Zespołu Szkół także dlatego, że
sądy pracy nie mogą kontrolować legalności uchwał organów samorządowych. Sąd
Okręgowy uznał, iż nie ma roszczenia w prawie pracy, które mogłoby prowadzić do
wzruszenia takiego bezzasadnego odwołania powoda, a w szczególności nie ma
możliwości „domagania się unieważnienia czy uznania za bezskuteczne wszelkich
działań pracodawcy naruszających uprawnienia pracownika”. Skoro zatem odwołanie
powoda ze stanowiska dyrektora pozwanego Zespołu Szkół nie prowadziło do roz-
wiązania nauczycielskiego stosunku pracy, to podstawy orzekania nie mogły stano-
wić przepisy art. 42 oraz 45 k.p., a powód nie mógł dochodzić uznania uchwały o
pozbawieniu go funkcji dyrektora za bezskuteczną albo przywrócenia do pracy na
dotychczasowych warunkach. Równocześnie za „najbardziej zbliżony charakter do
rozpoznawanej sprawy mają unormowania dotyczące uprawnień pracownika w razie
bezzasadnego rozwiązania umowy o pracę na czas określony - art. 50 par. 3 i 4
k.p.”, z których wynika, iż wyłącznym roszczeniem powoda mogło być powództwo o
odszkodowanie w maksymalnej wysokości trzymiesięcznego utraconego dodatku
4
funkcyjnego. Brak było zatem podstaw prawnych do zasądzenia wyższego odszko-
dowania „nawet wobec ewentualnego naruszenia zasad współżycia społecznego”.
W kasacji pełnomocnik powoda podniósł następujące zarzuty: 1) naruszenia
art. 420 k.c. w związku z art. 300 k.p. - przez niezasadne ograniczenie wysokości
zasądzonego roszczenia odszkodowawczego powoda w myśl reguł zawartych w art.
50 § 3 i 4 k.p., podczas gdy „pozwany Zarząd Miasta P.” winien uiścić odszkodowa-
nie w związku z bezprawnym odwołaniem z funkcji dyrektora szkoły za cały czas do
upływu kadencji, 2) niezastosowania art. 8 k.p. w przypadku stwierdzenia rażącego
naruszenia prawa przez pozwany Zarząd Miasta P. przy odwołaniu powoda z funkcji
dyrektora szkoły, 3) naruszenia art. 233 k.p.c. wskutek przekroczenia zasady swo-
bodnej oceny dowodów i sprzeczność ustaleń Sądu z treścią zebranego w sprawie
materiału dowodowego wynikającą z przyjęcia, że akt odwołania z funkcji dyrektora
szkoły nie jest czynnością prawa pracy, „by ostatecznie do tej czynności stosować
art. 50 par. 3 i 4 kp.”. Skarżący wskazał, iż wymaga wyjaśnienia, czy praktyka bez-
prawnego odwoływania „niewygodnych” dyrektorów szkół z rażącym naruszeniem
prawa uzasadnia zasądzenie odszkodowania w ograniczonej wysokości, czy też „or-
gan samorządowy winny takiego naruszenia powinien ponieść konsekwencje swoje-
go bezprawnego działania za cały okres do upływu kadencji dyrektora szkoły”, a po-
nadto, czy w przypadku takiego bezprawnego odwołania należy stosować przepisy
Kodeksu pracy o wypowiadania umowy o pracę na czas określony (art. 50 § 3 i 4
k.p.), czy też poprzez art. 300 k.p. - przepisy Kodeksu cywilnego o naprawianiu
szkody wyrządzonej przez funkcjonariuszy samorządu terytorialnego (art. 420 k.c. i
art. 418 k.c. do czasu opublikowania wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 4
grudnia 2001 r.), „ a może przepisy kodeksu postępowania administracyjnego (art.
160 par. 1 kpa), które również odsyłają do kodeksu cywilnego (art. 160 par. 2 kpa)”.
Wskazując na powyższe skarżący domagał się zmiany zaskarżonego o wyroku oraz
poprzedzającego go wyroku Sądu Rejonowego w Przemyślu z dnia 28 czerwca 2001
r. w części oddalającej powództwo „poprzez zasądzenie od pozwanego Zarządu
Miasta P.” na rzecz powoda kwoty 21.924 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 16
lutego 2001 r., ewentualnie uchylenia zaskarżonego wyroku oraz poprzedzającego
go wyroku Sądu Pracy w części oddalającej powództwo i przekazania sprawy do po-
nownego rozpoznania, a także w każdym przypadku wniósł o zasądzenie kosztów
zastępstwa procesowego, które nie zostały uregulowane przez powoda”.
5
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Kasacja nie mogła być uwzględniona już z tej przyczyny, że powód bezpod-
stawnie dochodził roszczeń ze stosunku pracy łączącego go z pozwanym pracodaw-
cą (Zespołem Szkół Mechanicznych i Drzewnych w P.) od Zarządu Miasta P., który
nie miał biernej legitymacji procesowej w tej sprawie ze stosunku pracy. Dyrektor
szkoły jest bowiem pracownikiem szkoły, a nie pracownikiem zarządu miasta lub
gminy, a zatem jego pracodawcą jest szkoła jako jednostka organizacyjna zatrud-
niająca pracowników, w tym dyrektora (art. 3 k.p.). To, że Sąd Pracy zasądził na
rzecz powoda trzymiesięczne odszkodowanie za niezgodne z prawem odwołanie
powoda z funkcji dyrektora Zespołu Szkół Mechanicznych i Drzewnych w P. od Za-
rządu Miasta P., a także bezpodstawnie oddalił powództwo ze stosunku pracy wobec
pozwanego Zespołu Szkół, błędnie uznając, jakoby nie miał on biernej legitymacji
procesowej, nie zwalniało apelującego powoda od prawidłowego określenia strony
pozwanej, którym był zatrudniający go Zespół Szkół. Tymczasem z treści wniesionej
apelacji wynikało, że powód zaskarżył wyrok Sądu Pracy jedynie w stosunku do po-
zwanego Zarządu Miasta, bezpodstawnie utrzymując, iż stroną pozwaną powinien
być wyłącznie ten organ wykonujący ustawowe kompetencje do powołania lub od-
wołania nauczyciela z funkcji kierownika szkoły, a „pkt 2 wyroku będący wynikiem
działania Sądu Rejonowego nie może obciążać powoda”. Takie stanowisko proce-
sowe powoda spowodowało, iż uprawomocnił się wyrok Sądu Pracy w niezaskarżo-
nej części oddalającej powództwo w stosunku do pozwanego Zespołu Szkół.
Wprawdzie następnie w kasacji powód wskazał jako pozwanych zarówno Zarząd
Miasta P., jak i Zespół Szkół Mechanicznych i Drzewnych w P., ale wobec tego
ostatniego uprawomocnił się już wyrok Sądu pierwszej instancji oddalający po-
wództwo i tym samym nie podlegał kasacyjnemu zaskarżeniu (art. 392 k.p.c. a
contrario).
Dla porządku warto zatem wskazać, że skoro pracodawcą powoda był i nadal
jest Zespół Szkół Mechanicznych i Drzewnych w P., to niezależnie od tego, iż po-
zwany Zarząd Miasta korzystał ze statusu organu prowadzącego tę szkołę, w spra-
wach dotyczących roszczeń ze stosunku pracy nauczyciela, w tym nauczyciela peł-
niącego funkcję dyrektora szkoły, bierną legitymację procesową ma zawsze szkoła
jako pracodawca, a nie organ prowadzący szkołę. Wprawdzie powierzenie mianowa-
nemu nauczycielowi stanowiska dyrektora szkoły, jak i odwołanie z tej kierowniczej
6
funkcji przez organ prowadzący szkołę nie jest aktem wpływającym na zmianę pod-
stawy prawnej nauczycielskiego stosunku pracy z nominacji, jednakże akty te są po-
dejmowane przez zarząd miasta lub gminy w charakterze czynności organów prowa-
dzących szkoły, które w tych zakresach mają status organów zarządzających szkołą
z mocy art. 31
k.p. Wynika to z tego, że dyrektor zajmuje najwyższą pozycję w struk-
turze organizacyjnej szkoły, w której nie ma organu, któremu byłby podporządkowa-
ny jako pracownik pełniący funkcję kierowniczą. Dlatego przepisy ustawy o systemie
oświaty wyposażają inny organ w ściśle określone kompetencje pracodawcy wzglę-
dem dyrektora szkoły (powierzenie i odwołanie z tej funkcji kierowniczej) i w tych za-
kresach organ ten (zarząd miasta lub gminy) należy uznać za organ zarządzający
szkołą w rozumieniu art. 31
k.p., dokonujący za pracodawcę ściśle określonych czyn-
ności w sprawach z zakresu prawa pracy wobec dyrektora szkoły. W konsekwencji
akty powołania, jak i odwołania nauczyciela ze stanowiska dyrektora szkoły mają
naturę prawną czynności prawa pracy, gdyż w zasadniczy sposób modyfikują nau-
czycielski stosunek pracy przez powierzenie bądź pozbawienie nauczyciela funkcji
kierowniczej (stanowiska dyrektora określonej szkoły). Nie może budzić żadnych
wątpliwości, że odwołanie ze stanowiska dyrektora szkoły stanowi jednostronną
zmianę warunków pracy lub płacy i to dla niego niekorzystną. Zmiana ta dotyczy tre-
ści stosunku pracy nauczyciela pełniącego funkcję dyrektora szkoły, gdyż pozbawia
go funkcji i uprawnień organu zarządzającego szkołą (art. 31
k.p.) oraz w istotny spo-
sób uszczupla należne mu wynagrodzenie za pracę, pozbawiając go dodatku funk-
cyjnego. Wprawdzie odwołanie ze stanowiska na podstawie art. 38 ustawy o syste-
mie oświaty nie stanowi wypowiedzenia warunków pracy lub płacy, ale jednocześnie
przyjmuje się, że jest to czynność prawna w wysokim stopniu zbliżona do wypowie-
dzenia zmieniającego. Analogia taka jest na tyle istotna, że Sąd Najwyższy dostrze-
gał podstawy, by sięgać do przepisów art. 45 § 2 i art. 471
k.p., które odnoszą się do
wypowiedzenia umowy o pracę i odpowiednio także do wypowiedzenia warunków
pracy lub płacy (por. wyrok z dnia 10 kwietnia 1997 r., I PKN 88/97, OSNAPiUS 1998
nr 1, poz. 10). Pomiędzy odwołaniem ze stanowiska na podstawie art. 38 ustawy z 7
września 1991 r. o systemie oświaty a wypowiedzeniem zmieniającym zachodzi bo-
wiem tak istotne podobieństwo, iż w odniesieniu do roszczeń wynikających z wadli-
wego odwołania należy pomocniczo stosować przepisy Kodeksu pracy dotyczące
rozwiązywania umów o pracę.
7
Powyższe oznacza, że sprawy na tle legalności aktu powołania nauczyciela
na pracownicze stanowisko dyrektora szkoły kwalifikują się jako spory związane ze
stosunkiem pracy mianowanego nauczyciela ubiegającego się o uzyskanie tej funkcji
kierowniczej, a spory związane z odwołaniem go z tej pracowniczej funkcji mają
zawsze charakter roszczeń ze stosunku pracy w rozumieniu art. 476 § 1 pkt 1 k.p.c.,
co uzasadnia wyłączną kompetencję sądów pracy do rozstrzygania tego rodzaju
roszczeń związanych z powołaniem i odwołaniem z funkcji dyrektora szkoły (por. wy-
roki Sądu Najwyższego z dnia 30 października 1996 r., I PRN 98/96, OSNAPiUS
1997 nr 9, poz. 150 oraz z dnia 29 sierpnia 2001 r., III RN 123/01, OSNAPiUS 2002
nr 12, poz. 282). W tego rodzaju sprawach z zakresu prawa pracy status strony po-
zwanej ma zawsze pracodawca (szkoła), a sądy pracy władne są do oceny legalno-
ści lub zasadności tych czynności prawa pracy w zakresie zgłaszanych roszczeń
dotyczących tych sfer nauczycielskiego stosunku pracy. Zważywszy, że powierzenie
stanowiska dyrektora szkoły ma ustawowo określoną terminową naturę prawną,
skoro powierza się je na 5 lat szkolnych, a jedynie w wyjątkowo uzasadnionych przy-
padkach na okres nie krótszy niż 1 rok szkolny (art. 36a ust. 8 ustawy z dnia 7 wrze-
śnia 1991 r. o systemie oświaty - jednolity tekst: Dz.U. z 1996 r. Nr 67, poz. 329 ze
zm.), natomiast odwołanie z tego stanowiska jest dopuszczalne wyłącznie w trybie
ustawowo określonym (art. 38 tej ustawy), to w razie niezgodnego z prawem pozba-
wienia nauczyciela tej funkcji kierowniczej należy pomocniczo stosować przepisy
Kodeksu pracy dotyczące rozwiązywania umów o pracę. Skoro jednak skarżący
błędnie oznaczył w kasacji stronę pozwaną, a ponadto uprawomocnił się wyrok Sądu
pierwszej instancji oddalający powództwo przeciwko pozwanemu Zespołowi Szkół, to
Sąd Najwyższy nie miał możliwości dalszego roztrząsania wątku przysługujących
powodowi roszczeń wynikających z pozbawienia go stanowiska dyrektora tej szkoły.
Jedynie należy zasygnalizować, że ograniczenie powództwa do roszczenia odszko-
dowawczego nie pozwalałoby zasądzić utraconego dodatku funkcyjnego za cały
czas, do upływu którego pełnienie funkcji miało trwać, a jedynie za okres nie dłuższy
niż 3 miesiące (odpowiednio art. 50 § 3 i 4 k.p. bądź art. 58 k.p.) z tej przyczyny, że
prawo pracy ustawowo tak limituje wysokość odszkodowania w przypadkach wadli-
wego lub niezgodnego z prawem rozwiązania stosunku pracy bądź wypowiedzenia
zmieniającego. Wobec wyczerpującego uregulowania w przepisach prawa pracy
tego rodzaju roszczeń odszkodowawczych, w obowiązującym stanie prawnym (braku
luki prawnej) nie ma podstaw prawnych do zasądzania pełnego odszkodowania za
8
cały okres do upływu kadencji na stanowisku dyrektora szkoły w ramach posiłkowego
stosowania przepisów Kodeksu cywilnego lub Kodeksu postępowania administracyj-
nego, do czego zmierzał skarżący, i to od podmiotu, który nie miał w sprawie biernej
legitymacji procesowej.
Mając powyższe na uwadze Sąd Najwyższy oddalił kasację na podstawie art.
39312
k.p.c.
========================================