Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 26 lutego 2003 r.
I PK 139/02
W czasie trwania umowy o zakazie konkurencji po ustaniu zatrudnienia
strony mogą zmienić swoje zobowiązania, a nawet rozwiązać taką umowę.
Mogą w szczególności wprowadzić do takiej umowy postanowienia dopusz-
czające jej rozwiązanie za wypowiedzeniem pracodawcy, jednak pod warun-
kiem wskazania okoliczności stanowiących przesłanki wypowiedzenia.
Przewodniczący SSN Józef Iwulski, Sędziowie SN: Jadwiga Skibińska-
Adamowicz (sprawozdawca), Herbert Szurgacz.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 26 lutego 2003 r. sprawy
z powództwa Zbigniewa Z. przeciwko AD P. Polska Spółce z o. o. w W. o zapłatę i
odszkodowanie, na skutek kasacji powoda od wyroku Sądu Okręgowego-Sądu Pracy
i Ubezpieczeń Społecznych w Poznaniu Ośrodka Zamiejscowego w Koninie z dnia
27 listopada 2001 r. [...]
u c h y l i ł zaskarżony wyrok w punktach II i III i w tym zakresie przekazał
sprawę Sądowi Okręgowemu-Sądowi Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Poznaniu-
Ośrodkowi Zamiejscowemu w Koninie do ponownego rozpoznania, pozostawiając
mu także rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.
U z a s a d n i e n i e
Powód Zbigniew Z. wniósł o zasądzenie od spółki z o.o. AD P. Polska w W.
kwoty 29.425 zł z odsetkami ustawowymi tytułem odszkodowania wynikającego z
zawartej przez strony umowy o zachowanie poufności.
Sąd Rejonowy-Sąd Pracy w Koninie wyrokiem z dnia 18 września 2001 r. za-
sądził od strony pozwanej na rzecz powoda kwotę 8.025 zł z odsetkami od trzech
kwot w wysokości po 2.675 zł każda, płatnych od 1 września 2000 r., od 1 paździer-
nika 2000 r. oraz od 1 listopada 2000 r. Oddalił natomiast powództwo w pozostałej
części. Ustalił, że powód został zatrudniony w pozwanej spółce na podstawie umowy
2
o pracę na czas nieokreślony od dnia 1 grudnia 1998 r., najpierw na stanowisku kie-
rownika do spraw logistyki, później - kierownika IT i systemów biznesowych. W dniu
17 listopada 1998 r. strony zawarły „umowę o zachowaniu poufności”, która zobowią-
zywała powoda do niepodejmowania pracy pod jakimkolwiek tytułem prawnym w fir-
mie konkurencyjnej wobec pozwanej Spółki w okresie jednego roku po ustaniu
umowy o pracę. Strony przyjęły, że firmą konkurencyjną jest każda firma prowadząca
działalność w zakresie produkcji lub dystrybucji opakowań z tektury falistej. Odpo-
wiednikiem zobowiązania powoda było zobowiązanie pozwanej Spółki do wypłacania
odszkodowania w wysokości 25% jego miesięcznego, ostatnio pobieranego, wyna-
grodzenia, tj. kwoty 2.675 zł miesięcznie. W umowie tej strony ponadto ustaliły, że
zakaz konkurencji przestaje obowiązywać, jeśli pozwany zwolni na piśmie powoda ze
zobowiązania przestrzegania zakazu konkurencji. W takim wypadku wygasa także
obowiązek zapłaty odszkodowania. W dniu 10 lipca 2000 r. strony zawarły porozu-
mienie w sprawie rozwiązania umowy o pracę, w którym ustaliły, że umowa ta roz-
wiązuje się z dniem 31 lipca 2000 r.
Sąd Rejonowy ustalił ponadto, że od dnia 1 sierpnia 2000 r. powód podjął
pracę w firmie A.A. Polska-Spółka z o.o. w W., która nie była firmą konkurencyjną
wobec strony pozwanej. Pismem z dnia 31 lipca 2000 r. pozwana Spółka przypo-
mniała powodowi, że może zatrudnić się na dowolnym stanowisku w firmie odbiega-
jącej od działalności pracodawcy. Nie wypłacała również powodowi umówionego od-
szkodowania. W listopadzie 2000 r. powód wezwał pozwanego pracodawcę do za-
płaty odszkodowania wynikającego z umowy z dnia 17 listopada 1998 r., nazwanej
„umową o zachowaniu poufności”. Zdaniem Sądu Rejonowego, powyższa umowa
spełniała warunki umowy o zakazie konkurencji określonej w art. 1011
k.p. i była
ważna. Oprócz wskazanych wyżej warunków umowa ta przewidywała w punkcie 4
możliwość jej wypowiedzenia przez pracodawcę, przy czym wypowiedzenie to zwal-
niało pracodawcę z obowiązku zapłaty odszkodowania. Ponieważ pracodawca nie
wypowiedział przedmiotowej umowy zgodnie z jej punktem 4 do dnia 15 listopada
2000 r., to obciążał go obowiązek zapłaty odszkodowania za okres trzech miesięcy.
Pismo zwalniające powoda z przestrzegania zakazu konkurencji wysłał bowiem do-
piero w dniu 15 listopada 2000 r. Oznajmił w nim, że powód może podjąć zatrudnie-
nie w dowolnej firmie, w tym również w firmie konkurencyjnej w stosunku do działal-
ności pozwanej Spółki. W ocenie Sądu pierwszej instancji, skoro art. 1012
k.p. nie
sprecyzował sposobu rozwiązania umowy o zakazie konkurencji, a w umowie z dnia
3
17 listopada 1998 r. strony ustaliły, że może ją wypowiedzieć tylko strona pozwana,
to dokonane przez nią wypowiedzenie odniosło skutek. Od tej więc chwili strona po-
zwana nie miała już obowiązku płacenia odszkodowania.
Z tych względów Sąd Rejonowy zasądził na rzecz powoda odszkodowanie za
czas od 1 września do 15 listopada 2000 r., a w pozostałej części powództwo oddalił.
Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Poznaniu Ośrodek
Zamiejscowy w Koninie wyrokiem z dnia 27 listopada 2001 r., po rozpoznaniu apela-
cji powoda, zmienił wyrok Sądu pierwszej instancji w ten sposób, że zasądzoną
przez ten Sąd kwotę 8.052 zł podwyższył do 10.700 zł i przyznał także powodowi
odsetki od comiesięcznych rat, ponadto zasądził na jego rzecz kwotę 2.880 zł tytu-
łem zwrotu kosztów procesu za drugą instancję i oddalił jego apelację w pozostałym
zakresie. W apelacji tej powód wyraził pogląd, że w kwestiach dotyczących umowy o
zakazie konkurencji, nieuregulowanych w art. 1011
k.p., należy stosować odpowied-
nio przepisy Kodeksu cywilnego, zwłaszcza zaś art. 487 tego Kodeksu oraz przepisy
o zobowiązaniach umownych. Wprawdzie wynika z nich zasada swobody umów, ale
z drugiej strony obowiązuje także zasada, że zawartych umów nie należy zrywać
oraz że postanowienia umowne podlegają ocenie z punktu widzenia ich ważności na
podstawie art. 58 k.c. Z art. 395 § 1 k.c. wynika, że strony mogą się umówić, iż jednej
z nich lub obu będzie przysługiwać prawo odstąpienia od umowy. Jednak warunkiem
ważności takiego zastrzeżenia jest oznaczenie terminu, w którym odstąpienie może
nastąpić. Postanowienie punktu 4 umowy nie spełnia tego warunku, wobec czego
oświadczenie strony pozwanej o wypowiedzeniu powodowi umowy o zakazie konku-
rencji nie mogło być uznane za ważne i skuteczne. Powinno być natomiast traktowa-
ne jako bezpodstawne i jednostronne zerwanie umowy. Gdyby postanowieniu punktu
4 umowy nadać taki sens, jak przyjął Sąd Rejonowy, to wówczas pracownik nigdy nie
mógłby uzyskać umówionego odszkodowania, zaś umowa o zakazie konkurencji nie
byłaby umową wzajemną.
Sąd Okręgowy stwierdził, że istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy ma
postanowienie punktu 4 umowy o zakazie konkurencji, pozwalające stronie pozwanej
na wypowiedzenie przed terminem umowy o zakazie konkurencji. Możliwość wcze-
śniejszego rozwiązania takiej umowy jest - w ocenie Sądu Okręgowego - korzystna
dla obu stron. Pracodawca zwalnia się bowiem wtedy z obowiązku wypłacania dal-
szego odszkodowania, zaś „pracownik ma nieograniczoną swobodę przy wybieraniu
ofert pracy”. Również Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 14 maja 1998 r., I PKN
4
121/98, nie wyłączył możliwości wcześniejszego rozwiązania umowy o zakazie kon-
kurencji, byleby tylko strony dokonały odpowiednich uzgodnień w tym zakresie. W
przedmiotowej sprawie strony w sposób jasny i precyzyjny ustaliły w punkcie 4
umowy, że pracodawca może oświadczyć pracownikowi na piśmie, iż zostaje zwol-
niony z obowiązku przestrzegania zakazu konkurencji, zaś oświadczenie to powodo-
wało ustanie zakazu. Z tą też chwilą wygasał obowiązek zapłaty odszkodowania
przyjęty w umowie o zakazie konkurencji. Sąd Okręgowy zaakceptował stanowisko
Sądu Rejonowego co do tego, że pismo pozwanej Spółki z dnia 15 listopada 2000 r.
zawierało w sobie oświadczenie o zwolnieniu powoda z zakazu konkurencji oraz o
możliwości podjęcia pracy, w tym także stanowiącej działalność konkurencyjną w
stosunku do działalności pracodawcy. Pismo to należało traktować zarazem jako
skuteczne wypowiedzenie powodowi umowy o zakazie konkurencji. Biorąc jednak
pod uwagę okoliczność, że pozwana Spółka dokonała wypowiedzenia powodowi
umowy o pracę w piśmie z dnia 15 listopada 2000 r., które zostało wysłane i dorę-
czone powodowi po tym dniu, przysługujące mu odszkodowanie powinno obejmować
także odszkodowanie za listopad 2000 r., czyli należało je zwiększyć do kwoty
10.700 zł. Dlatego też Sąd Okręgowy zmienił zaskarżony wyrok Sądu Rejonowego w
ten sposób, że zamiast kwoty 8.052 zł zasądził na rzecz powoda kwotę 10.700 zł
oraz zasądził na jego rzecz 2.880 zł tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowe-
go za pierwszą instancję (punkt I podpunkty 1 i 2). Oddalił natomiast apelację powo-
da w pozostałej części (punkt II) oraz zniósł wzajemnie między stronami koszty za-
stępstwa procesowego za drugą instancję (punkt III).
W kasacji od powyższego wyroku opartej na podstawie naruszenia prawa
materialnego powód zarzucił błędną wykładnię punktu 4 umowy o zakazie konkuren-
cji z dnia 17 listopada 1998 r. oraz niezastosowanie (bądź niewłaściwe zastosowa-
nie) art. 3531
k.c., art. 395 § 1 k.c. i art. 58 k.c. w związku z art. 300 k.p., jak również
art. 8 i art. 1011
§ 1 i § 3 k.p. Zdaniem powoda, wskutek powyższych uchybień Sąd
Okręgowy doszedł do błędnego wniosku, że pozwana Spółka skutecznie wypowie-
działa umowę o zakazie konkurencji, wobec czego wygasł także obciążający ją obo-
wiązek zapłaty dalszych rat odszkodowania. Skarżący wniósł o zmianę wyroku w
części oddalającej apelację przez zasądzenie na jego rzecz dalszych rat aż do końca
lipca 2001 r. oraz o zasądzenie kosztów postępowania za instancję odwoławczą i za
postępowanie kasacyjne, ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku we wskaza-
nej części i przekazanie sprawy Sądowi drugiej instancji do ponownego rozpoznania.
5
Powód podniósł, że umowa o zakazie konkurencji została zawarta na czas
określony jednego roku, licząc od dnia rozwiązania stosunku pracy. W umowie tej
powód zobowiązał się do niepodejmowania działalności konkurencyjnej, a praco-
dawca - do wypłacania comiesięcznego odszkodowania. Według stanowiska skarżą-
cego, w umowie o wskazanych cechach nie można skutecznie zastrzec prawa do jej
wcześniejszego wypowiedzenia, a tym bardziej nie można zastrzec takiego prawa
tylko dla jednej ze stron. Tego rodzaju postanowienie należy uznać za nieważne (art.
58 § 3 k.c.). Ponadto w punkcie 4 umowy nie ma wzmianki o tym, że strony wprowa-
dziły możliwość wypowiedzenia umowy, jak również nie ma oznaczonego w niej
okresu wypowiedzenia. Tym samym odmienny wniosek Sądu Okręgowego jest
błędny. Zgodnie z art. 3531
k.c., strony zawierające umowę mogą według własnego
uznania ułożyć stosunek prawny, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się natu-
rze tego stosunku, ustawie oraz zasadom współżycia społecznego. Tymczasem po-
stanowienie punktu 4 umowy o zakazie konkurencji jest oczywiście sprzeczne za-
równo z prawem, jak i z zasadami współżycia społecznego, a zatem nieważne.
Wreszcie, zapisana w punkcie 4 umowy dopuszczalność zerwania jej jedynie przez
pracodawcę prowadzi do sytuacji, w której pracownik nigdy nie mógłby uzyskać od-
szkodowania, gdyż gdyby podjął działalność konkurencyjną - ponosiłby za to odpo-
wiedzialność, gdyby zaś przestrzegał zakazu konkurencji - pracodawca mógłby się
uchylić od zapłaty odszkodowania. Powyższe skutki są sprzeczne z istotą i celem
umowy o zakazie konkurencji, dlatego też wyrok Sądu Okręgowego, stanowiący
aprobatę dla „bezprawnego dyktatu pracodawcy”, nie powinien się utrzymać.
Strona pozwana w odpowiedzi na kasację wniosła o jej oddalenie.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Ustawą z dnia 2 lutego 1996 r. o zmianie ustawy - Kodeks pracy oraz o zmia-
nie niektórych ustaw (Dz.U. Nr 24, poz. 110 ze zm.) został dodany do tego kodeksu
Rozdział IIa pod tytułem: „Zakaz konkurencji”. Jego ulokowanie w Dziale czwartym
Kodeksu pracy normującym obowiązki pracodawców i pracowników oznacza, że od
chwili wejścia w życie ustawy nowelizującej umowa o zakazie konkurencji zawarta
między pracodawcą i pracownikiem stała się umową prawa pracy, zaś nieprowa-
dzenie bądź niepodejmowanie działalności konkurencyjnej w stosunku do działalno-
ści pracodawcy w zakresie objętym umową - jego obowiązkiem.
6
Z art. 101 § 1 k.p. wynika, że w zakresie określonym w odrębnej umowie, pra-
cownik nie może prowadzić działalności konkurencyjnej wobec pracodawcy ani też
świadczyć pracy w ramach stosunku pracy lub na innej podstawie na rzecz podmiotu
prowadzącego taką działalność (zakaz konkurencji). Natomiast art. 1012
§ 1 k.p. sta-
nowi, że przepis art. 1011
§ 1 k.p. stosuje się odpowiednio, gdy pracodawca i pra-
cownik mający dostęp do szczególnie ważnych informacji, których ujawnienie mogło-
by narazić pracodawcę na szkodę, zawierają umowę o zakazie konkurencji na czas
po ustaniu stosunku pracy. Z dalszych przepisów zawartych w art. 1012
k.p. wynika,
że umowę o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy zawiera się na czas
określony (§ 1 zdanie drugie) oraz że koniecznym jej elementem jest odszkodowanie
należne pracownikowi przez okres obowiązywania zakazu konkurencji, które nie
może być niższe od 25% wynagrodzenia otrzymywanego przez pracownika przed
ustaniem stosunku pracy (§ 1 zdanie drugie i § 3). Ponadto według art. 1012
§ 2 k.p.,
zakaz konkurencji przestaje obowiązywać przed upływem terminu, na jaki została
zawarta umowa przewidziana w § 1, w razie ustania przyczyn uzasadniających taki
zakaz lub w razie niewywiązywania się pracodawcy z obowiązku wypłaty odszkodo-
wania.
Przedstawiona regulacja upoważnia do wniosku, że zakaz konkurencji, który
jest adresowany do pracownika, przestaje go obowiązywać przed upływem umówio-
nego przez strony okresu trwania zakazu w dwóch sytuacjach: po pierwsze - gdy
ustały przyczyny, które były podstawą ustanowienia tego zakazu, oraz po wtóre - gdy
pracodawca nie wywiązał się z obowiązku wypłaty odszkodowania należnego pra-
cownikowi w myśl zawartej umowy o zakazie konkurencji. W orzecznictwie Sądu
Najwyższego i w piśmiennictwie panuje zgodność poglądów co do tego, że zakaz
konkurencji - poza niewywiązywaniem się pracodawcy z obowiązku wypłaty odszko-
dowania - przestaje obowiązywać pracownika wtedy, gdy ustały przyczyny uzasad-
niające taki zakaz. Ustanie zakazu oznacza zaś zwolnienie pracownika z obowiązku
powstrzymania się od prowadzenia działalności konkurencyjnej wobec pracodawcy.
Pozostaje jednak problem, którego nie wyjaśniają przepisy art. 1012
k.p., czy w takiej
sytuacji wygasają z mocą na przyszłość pozostałe zobowiązania obydwu stron
umowy, a zwłaszcza czy wygasa zobowiązanie pracodawcy do wypłaty pracowniko-
wi odszkodowania ustalonego jednorazowo lub w ratach miesięcznych, odpowiada-
jącego okresowi obowiązywania zakazu konkurencji. W tej kwestii istnieje rozbież-
ność między stanowiskiem Sądu Najwyższego a częścią poglądów wyrażanych w
7
doktrynie. Jej przedstawiciele (tej części) uważają bowiem, że zwolnienie byłego
pracownika z zakazu konkurencji, czyli z zastrzeżonego w umowie zobowiązania
nieprowadzenia przez pracownika działalności konkurencyjnej wobec pracodawcy,
powoduje wygaśnięcie zobowiązania pracodawcy dotyczącego dalszego wypłacania
odszkodowania. Umowa o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy jest bo-
wiem umową wzajemną, powodującą - stosownie do art. 387 § 2 k.c. - powstanie
wzajemnego stosunku zobowiązaniowego, w którym świadczenie pracodawcy w
postaci odszkodowania odpowiada powstrzymaniu się pracownika od określonej
działalności. Jeżeli przy tym na skutek np. postępu technologicznego informacje na-
byte przez pracownika podczas zatrudnienia zdezaktualizowały się w takim stopniu,
że przestają być uznane za „szczególnie ważne” dla pracodawcy, to pracodawca, w
którego interesie został ustanowiony zakaz konkurencji, ma prawo zawiadomić pra-
cownika o ustaniu przyczyn uzasadniających ten zakaz i na podstawie art. 495 § 1
k.c. w związku z art. 300 k.p. zwolnić pracownika od jego przestrzegania. Takie po-
stępowanie pracodawcy jest dopuszczalne tak długo, jak długo trwa umowa o zaka-
zie konkurencji (por. M.Gersdorf, K.Rączka, J.Skoczyński: Kodeks pracy. Komentarz.
Wydanie 5, Warszawa 2003, s. 379-381, J.Salwa: Kodeks pracy. Komentarz. Wyda-
nie trzecie, Bydgoszcz 2002, s. 206-207, A,Świątkowski: glosa krytyczna do uchwały
Sądu Najwyższego z dnia 11 kwietnia 2001 r., III PZP 7/01, PiP 2003 nr 1, s. 125-
129, M.Lewandowicz-Machnikowska: glosa krytyczna do wymienionej uchwały, OSP
2003 nr 1, s. 34-37).
Sąd Najwyższy przyjął natomiast, że w razie ustania przyczyny, dla której zo-
stała zawarta umowa o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy, także wów-
czas gdy pracodawca po ustaniu stosunku pracy nie obawia się już konkurencji ze
strony byłego pracownika, pracodawcę obciąża wzajemne zobowiązanie do zapłaty
uzgodnionego odszkodowania (por. wyrok z dnia 14 maja 1998 r., I PKN 121/98,
OSNAPiUS 1999 nr 10, poz. 342). Ustanie obowiązywania zakazu konkurencji doty-
czy bowiem tylko zobowiązania, które przyjął na siebie pracownik w umowie o zaka-
zie konkurencji po ustaniu stosunku pracy, a nie zobowiązania pracodawcy do wy-
płaty odszkodowania (por. wyrok z dnia 17 listopada 1999 r., I PKN 358/99,
OSNAPiUS 2001 nr 7, poz. 217). Ustanie przyczyn zakazu konkurencji nie przesą-
dza o automatycznym ustaniu skutków prawnych klauzuli konkurencyjnej (jako
umowy wzajemnej) w zakresie obowiązku pracodawcy zapłaty pracownikowi umó-
wionego odszkodowania. Niewykonanie zobowiązania przez jedną ze stron nie może
8
bowiem prowadzić do wygaśnięcia zobowiązania w ogóle (por. wyrok z dnia 7 lipca
2000 r., I PKN 731/99, OSNAPiUS 2002 nr 2, poz. 41).
Podsumowaniem powyższego kierunku wykładni art. 1022
§ 2 k.p. jest
uchwała Sądu Najwyższego z dnia 11 kwietnia 2001 r., III PZP 7/01 (OSNAPiUS
2002 nr 7, poz. 155), w której został wyrażony pogląd, że z dosłownego brzmienia
art. 1012
§ 2 k.p. wynika jedynie to, iż w razie ustania przyczyn uzasadniających za-
kaz konkurencji lub w razie niewywiązywania się pracodawcy z obowiązku wypłaty
odszkodowania, pracownik może podjąć określoną w umowie działalność konkuren-
cyjną. Z wskazanego przepisu nie wynika natomiast, że z mocy prawa wygasa za-
warta przez strony umowa o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy (klauzula
konkurencyjna).
Przedstawiony kierunek wykładni przepisu art. 1012
§ 2 k.p. spotkał się rów-
nież z aprobatą niektórych przedstawicieli doktryny. Podkreślają oni, że wymieniony
przepis wyraźnie wskazuje na ustanie zakazu konkurencji, a nie na wygaśnięcie
umowy. Zatem pracownik, który wywiązał się wobec pracodawcy ze swojego zobo-
wiązania, zachowuje roszczenie o odszkodowanie (por. K. Roszewska: „Klauzula
konkurencyjna w Kodeksie pracy po ustaniu stosunku pracy, PiZS 1999 nr 3, s. 28).
Również zwolnienie pracownika z zakazu konkurencji nie powoduje wygaśnięcia
umowy o zakazie konkurencji, a to oznacza, że pracodawca pozostaje nadal zobo-
wiązany do wypłaty odszkodowania określonego w tej umowie (por. G. Wierczyński:
Koniec obowiązywania klauzuli konkurencyjnej lub zawartego w niej zakazu konku-
rencji - artykuł dyskusyjny, PiZS 2001 nr 9, s. 36). Wreszcie, były pracodawca nie
może się uwolnić od zobowiązania zapłaty odszkodowania, twierdząc, iż byłego pra-
cownika przestał obowiązywać zakaz konkurencji. Gdyby przyjąć taką tezę, to traci-
łoby sens zawieranie omawianych umów na czas określony (K. Jaśkowski E. Ma-
niewska: Kodeks pracy. Komentarz, Kraków 2003 s. 302).
Sąd Najwyższy w składzie orzekającym w przedmiotowej sprawie nie znalazł
podstaw do odstąpienia od dotychczasowych poglądów wyrażonych w orzecznictwie.
Na rzecz tezy, w myśl której ustanie przyczyn uzasadniających zakaz konkurencji nie
zwalnia automatycznie pracodawcy z obowiązku wypłaty odszkodowania na rzecz
pracownika, chociaż zwalnia pracownika z obowiązku powstrzymania się od
działalności konkurencyjnej, przemawia przede wszystkim argument, że umowa o
zakazie konkurencji jest umową terminową. Z natury tej umowy wynika związanie
stron jej postanowieniami przez czas z góry oznaczony. Ponadto powszechnie
9
przyjmuje się, że umowa na czas określony najbardziej stabilizuje sytuację pracowni-
ka (jak również podmiotów innych stosunków prawnych), gdyż zapewnia mu nie-
zmienne warunki przez umówiony czas. Gdyby więc przyjąć, że następstwem zwol-
nienia pracownika z zakazu konkurencji jest ustanie obowiązku płacenia mu odszko-
dowania, to trzeba by zarazem uznać, że położenie pracownika, który przystał na
określone wcześniej ograniczenia, jest uzależnione wyłącznie od decyzji pracodaw-
cy, ponieważ od jego oceny zależy, jak długo będzie uważał się za związanego
umową o zakazie konkurencji. W związku z tym, chociaż umowa o zakazie konku-
rencji ma na celu realizację określonego interesu pracodawcy, to jednak interpretacja
art. 1012
§ 2 k.p. nie może służyć pozbawieniu pracownika tych gwarancji, które wy-
nikają dla niego z przepisów ustawy (art. 1012
§ 1 - 3 k.p.), a zwłaszcza nie pozwala
przyjąć z góry założenia, że skoro pracownikowi przysługuje (teoretycznie) roszcze-
nie o odszkodowanie z tytułu wcześniejszego rozwiązania umowy o zakazie konku-
rencji (niedotrzymania umowy), to zwolnienie przez pracodawcę z zakazu konkuren-
cji przed upływem terminu, na jaki umowa została zawarta, prowadzi do jej wyga-
śnięcia w chwili oznaczonej przez pracodawcę. Czas trwania umowy o zakazie kon-
kurencji - podczas stosunku pracy, jak i po jego zakończeniu - określa w zasadzie
pracodawca, kierując się niezbędnym zakresem ochrony swoich interesów, w tym
także ochroną „szczególnie ważnych informacji”, których ujawnienie mogłoby narazić
go na szkodę. Tak więc od oceny pracodawcy (w głównej mierze) zależy ustalenie w
umowie czasu trwania zakazu konkurencji. Jeżeli zatem pracownik przyjął warunki
pracodawcy i zaniechał prowadzenia działalności konkurencyjnej, to odszkodowanie
stanowi wypłatę gwarancyjną za to, że powstrzymał się od działalności konkurencyj-
nej wobec pracodawcy. Z przedstawionych względów nie można podzielić zapatry-
wania Sądu Okręgowego, jakoby pracownikowi przysługiwało odszkodowanie tylko
za czas poprzedzający zwolnienie go z zakazu konkurencji.
Jednak zagadnienie występujące w sprawie ma jeszcze inny aspekt. Chodzi
bowiem o to, czy jest dopuszczalne w umowie o zakazie konkurencji, zawartej na
czas po ustaniu stosunku pracy, zastrzeżenie dla pracodawcy prawa wypowiedzenia
umowy, z zachowaniem odpowiedniego okresu wypowiedzenia. Gdyby bowiem tak
było, to odszkodowanie należne pracownikowi ograniczałoby się do czasu od obo-
wiązywania zakazu do upływu okresu wypowiedzenia. Jeśliby natomiast tego rodzaju
rozwiązanie było niedopuszczalne, orzeczenie o roszczeniu powoda wymagałoby
uwzględnienia przedstawionych wyżej uwag i rozważań.
10
Jest w sprawie niesporne, że w umowie z dnia 17 listopada 1998 r., nazwanej
„umową o zachowaniu poufności”, strony postanowiły (punkt 4), że „zakaz konkuren-
cji przestaje obowiązywać, jeśli AD oświadczy Panu Zbigniewowi Z. na piśmie, że
jest on zwolniony z zobowiązania do przestrzegania zakazu konkurencji. W takim
wypadku wygasa też obowiązek AD zapłaty odszkodowania”, które zostało przewi-
dziane w punkcie 3 umowy. Jak z przytoczonego postanowienia wynika, strony usta-
liły w umowie o zakazie konkurencji prawo pracodawcy do odstąpienia od niej, ale
nie określiły jakichkolwiek podstaw i warunków realizacji tego prawa. Nie podały
bowiem nawet ustawowej przesłanki zwolnienia pracownika z zakazu konkurencji,
jaką jest „ustanie przyczyn uzasadniających zakaz konkurencji”. Oznacza to, iż wa-
runki umowy o zakazie konkurencji zostały tak ustalone, że pracodawca mógł w
każdej chwili, i bez konieczności wskazywania jakiegokolwiek powodu, doprowadzić
swoim oświadczeniem do rozwiązania umowy i uwolnić się od zapłaty odszkodowa-
nia. Tego rodzaju konstrukcja umowy o zakazie konkurencji jest sprzeczna z jej istotą
wynikającą z przepisów art. 1011
- 1014
k.p.
W piśmiennictwie i orzecznictwie jest bezdyskusyjne to, że przepisy o zakazie
konkurencji, jako adresowane do pracownika - jego obowiązków, zostały ustanowio-
ne z myślą o ochronie interesów pracodawcy. Z drugiej jednak strony trzeba dostrzec
to, że do unormowania kwestii zakazu konkurencji ustawodawca wprowadził przepisy
bezwzględnie obowiązujące, a zarazem ochronne w stosunku do pracownika, któ-
rych pominięcie powoduje nieważność umowy. Z przepisów tych wynika, że umowa
o zakazie konkurencji, zobowiązująca pracownika do nieprowadzenia działalności
konkurencyjnej w czasie trwania stosunku pracy, jak i po jego ustaniu, powinna być
zawarta na piśmie (art. 1013
k.p.). Jako umowa terminowa, powinna także ściśle
określać czas trwania zakazu (art. 1012
§ 2 k.p.), jego przedmiot oraz wysokość
przysługującego pracownikowi odszkodowania (art. 1012
§ 1 zdanie drugie oraz art.
1012
§ 1 zdanie pierwsze w związku z art. 1011
§ 1 k.p.). Spośród wymienionych
cech najważniejsze znaczenie w rozpoznawanej sprawie ma to, że umowa z dnia 17
listopada 1998 r. została zawarta na czas oznaczony. Zgodnie zatem z wolą stron
ujawnioną podczas zawierania umowy, powinna trwać przez ustalony czas. Należy
jednak dopuścić możliwość zastrzeżenia przy zawieraniu umowy prawa jej wcze-
śniejszego rozwiązania przez pracodawcę. Nie sprzeciwia się temu odpowiednio sto-
sowany przepis art. 3531
k.c. wyrażający zasadę swobody umów. Umowa o zakazie
konkurencji jest bowiem stosunkiem zobowiązaniowym, chociaż ma charakter
11
szczególny. Może bowiem, jako klauzula autonomiczna, uzupełniać trwającą rów-
nolegle umowę o pracę, ale może być także zawarta na czas po ustaniu stosunku
pracy, czyli może wiązać byłego pracownika i byłego pracodawcę wtedy, gdy stosu-
nek pracy już nie istnieje. Należy zaznaczyć, że uregulowanie umowy o zakazie
konkurencji, jako stosunku zobowiązaniowego, nie jest w Kodeksie pracy pełne.
Ogranicza się bowiem do określenia przypadków, w których zakaz konkurencji prze-
staje obowiązywać pracownika. Poza unormowaniem pozostały natomiast między
innymi kwestie związane z możliwością wcześniejszego rozwiązania (wypowiedze-
nia) tej umowy w razie zmiany stosunków bądź umownego odstąpienia od umowy.
Oceniając zatem czynności stron związanych z sobą klauzulą konkurencyjną, należy
w kwestiach nieuregulowanych przepisami Kodeksu pracy zastosować przepisy Ko-
deksu cywilnego (art. 300 k.p.) w takim zakresie, w jakim nie są one sprzeczne z za-
sadami prawa pracy.
W związku z powyższym stwierdzeniem, gdyby rozważać umowę o zakazie
konkurencji zawartą na czas po ustaniu stosunku pracy w aspekcie normy prawnej
wyrażonej w art. 33 k.p., to należałoby opowiedzieć się za dopuszczalnością wcze-
śniejszego wypowiedzenia umowy o zakazie konkurencji, ale oczywiście wtedy, gdy
strony przewidziały taką możliwość. Przepisy prawa pracy nie wykluczają bowiem
wcześniejszego rozwiązania umowy o pracę zawartej na czas określony w razie wy-
stąpienia ustawowych warunków pozwalających na takie wypowiedzenie. Ponadto w
stosunkach prawnych regulowanych przepisami prawa cywilnego, np. w wypadku
umowy dzierżawy zawartej na czas oznaczony, uznaje się za możliwe wcześniejsze
jej wypowiedzenie w razie zajścia określonego zdarzenia (przyczyny), co do którego
strony w umowie postanowiły, że jego wystąpienie będzie uzasadniać wypowiedze-
nie umowy (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22 stycznia 1998 r., III CKN
365/97, OSNC 1998 nr 9, poz. 144). Również w piśmiennictwie dotyczącym proble-
matyki umów o zakazie konkurencji przyjmuje się, że z zasady swobody umów wyni-
ka prawo stron do ukształtowania stosunku prawnego zgodnie z ich wolą i w sposób
odpowiadający ich interesom, jedynym zaś ograniczeniem swobody umów jest waru-
nek przewidziany w art. 3531
k.c., to znaczy, by treść lub cel stosunku prawnego nie
sprzeciwiały się właściwości (naturze) tego stosunku, ustawie ani zasadom współży-
cia społecznego (P.Nachman: Pojęcie i rodzaje klauzul konkurencyjnych, PiZS 1997
nr 1, s. 20 oraz D.Duda: Ustanie klauzuli konkurencyjnej - wybrane zagadnienia,
PiZS 2000 nr 6, s. 25).
12
Dotychczasowe rozważania pozwalają zatem stwierdzić, że w czasie trwania
umowy o zakazie konkurencji po ustaniu zatrudnienia strony mogą w drodze zgod-
nych ustaleń (odrębnego porozumienia, aneksu) skorygować swoje wzajemne zobo-
wiązania stosownie do zmieniających się okoliczności faktycznych - aż do rozwiąza-
nia umowy o zakazie konkurencji. Mogą też w umowie o zakazie konkurencji z góry
postanowić, iż zwolnienie pracownika z zakazu konkurencji, spowodowane ustaniem
przyczyn uzasadniających taki zakaz, wywoła skutek w postaci wygaśnięcia umowy.
Mogą również do umowy o zakazie konkurencji wprowadzać postanowienia dopusz-
czające wcześniejsze rozwiązanie tej umowy za wypowiedzeniem pracodawcy, jed-
nak pod warunkiem, że w umowie tej zostaną wskazane okoliczności stanowiące
niezbędną przesłankę i warunek wypowiedzenia umowy. Tego rodzaju zastrzeżenie
wykluczy bowiem ryzyko swobodnego, dokonanego tylko z woli pracodawcy, rozwią-
zania umowy. Ponadto zapewni pracownikowi względną stabilizację, wyrażającą się
w tym, że skrócenia czasu trwania umowy o zakazie konkurencji będzie mógł się
spodziewać tylko w razie wystąpienia ściśle określonych sytuacji, które zostały wcze-
śniej przewidziane. Gdy natomiast chodzi o pracodawcę, to musi się on liczyć z tym,
że wypowiedzenie umowy o zakazie konkurencji przed terminem, na jaki została za-
warta umowa, wywrze skutek tylko wówczas, gdy spełnią się przesłanki i warunki
uzgodnione wcześniej przez strony. Poza tym, w razie sporu, do pracodawcy będzie
należało wykazanie, że przyczyną wypowiedzenia umowy o zakazie konkurencji była
okoliczność (przyczyna) z góry przewidziana w umowie.
Rozważając zagadnienie wypowiedzenia umowy o zakazie konkurencji z
punktu widzenia interesu pracownika, należy mieć na uwadze to, że zarówno czas
trwania zakazu konkurencji po ustaniu zatrudnienia, jak i określenie przyczyn do-
puszczających wypowiedzenie umowy oraz oznaczenie długości okresu wypowie-
dzenia należy do obydwu stron stosunku pracy. Nie można również pomijać tej waż-
nej okoliczności, że zastrzeżenie okresu wypowiedzenia umożliwi byłemu pracowni-
kowi przygotowanie się do podjęcia jakiejś działalności, rozpoczęcia szkolenia zawo-
dowego w określonym kierunku, dokonania inwestycji itp. Natomiast uzależnienie
dopuszczalności rozwiązania umowy (w drodze wypowiedzenia) od wcześniej usta-
lonych przez strony przyczyn, stanowi gwarancję, że tylko te przyczyny - na które
przygotował się pracownik - mogą doprowadzić do ustania umowy przed terminem,
na jaki została zawarta.
13
Nie ma ponadto przeszkód prawnych do przyjęcia jako składnika klauzuli kon-
kurencyjnej zastrzeżenia o umownym prawie odstąpienia od zakazu konkurencji.
Powszechnie przyjmuje się, że powyższe zastrzeżenie może być wprowadzone do
każdej umowy, o ile nie pozostaje w sprzeczności z naturą stosunku prawnego,
przepisami prawa oraz z zasadami współżycia społecznego. Według art. 395 § 1
k.p.c., dla skuteczności umownego prawa odstąpienia jest wymagane oznaczenie
terminu, w czasie którego będzie możliwe skorzystanie z prawa odstąpienia, oraz
określenie, czy prawo to przysługuje obydwu stronom czy tylko jednej. Biorąc pod
uwagę charakter klauzuli konkurencyjnej, jako służącej interesom pracodawcy, nale-
ży opowiedzieć się za przyznaniem tego prawa wyłącznie pracodawcy. Nie jest to
bowiem sprzeczne z instytucją umowy o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku
pracy, zaś zastrzeżenie w tej umowie prawa odstąpienia od niej nie pozostaje w
sprzeczności z zasadami prawa pracy.
Kasacja powoda jest zasadna. Sąd Okręgowy uznał bowiem wcześniejsze
rozwiązanie umowy o zakazie konkurencji za dopuszczalne dlatego, że strony jakoby
postanowiły w punkcie 4 o możliwości jej wypowiedzenia. Tymczasem treść powyż-
szego postanowienia nie upoważniała Sądu do sformułowania takiego wniosku. W
związku z tym dopuszczalność oddalenia roszczenia powoda zależała od ustalenia,
jakie były rzeczywiste postanowienia stron co do możliwości wcześniejszego rozwią-
zania umowy i jak strony rozumiały uprawnienie zastrzeżone w tej umowie dla praco-
dawcy.
Z tych względów i stosownie do art. 39313
§ 1 k.p.c. Sąd Najwyższy orzekł jak
w sentencji wyroku.
========================================