III UZP 2/03
-
Data orzeczenia:
-
Organ orzekający:
-
Jednostka obsługująca sprawę:
-
Forma orzeczenia:
-
Typ składu:
-
Skład sędziowski:
Powołane przepisy:
Informacje o źródle orzeczenia:
- Link do źródła orzeczenia
-
Data publikacji:14-11-2012
Dodatkowe informacje:
-
Sprawy przywołane w treści orzeczenia:
Pełny tekst orzeczenia
Uchwała z dnia 7 maja 2003 r.
III UZP 2/03
Przewodniczący SSN Jerzy Kuźniar (sprawozdawca), Sędziowie SN Krystyna
Bednarczyk, Roman Kuczyński.
Przy udziale prokuratora Prokuratury Krajowej Jana Szewczyka
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 7 maja 2003 r. sprawy z
wniosku Aleksandra T. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddziałowi
w G. o wysokość świadczenia, na skutek zagadnienia prawnego przekazanego po-
stanowieniem Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 14 stycznia 2003 r. [...]
Czy możliwe jest ponowne ustalenie wysokości emerytury w myśl art. 111 ust.
1 pkt 3 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, biorąc do jej obliczenia wśród 20 lat
wybranych z całego okresu podlegania ubezpieczeniu także rok kalendarzowy (lub
lata), w którym z powodu braku dowodów na wysokość osiąganego wynagrodzenia
za pracę nie można wskazać podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie emerytal-
ne i rentowe - przy przyjęciu, iż ta podstawa wymiaru w tym konkretnym roku wynosi
zero, a ustalony wskaźnik podstawy wymiaru jest wyższy od poprzednio obliczonego
?
p o d j ą ł uchwałę:
Przy ponownym ustalaniu wysokości emerytury od podstawy wymiaru
składki na ubezpieczenie społeczne z 20 lat kalendarzowych wybranych z całe-
go okresu podlegania ubezpieczeniu, przypadających przed rokiem zgłoszenia
wniosku, uwzględnia się również rok lub lata kalendarzowe, w których nie
można wskazać podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie wobec nieudo-
wodnienia wysokości osiąganego wynagrodzenia za pracę, o ile ustalony
wskaźnik podstawy wymiaru jest wyższy od poprzednio obliczonego (art. 111
ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Fundu-
szu Ubezpieczeń Społecznych - Dz.U. Nr 162 poz. 1118 ze zm.).
2
U z a s a d n i e n i e
Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Gdańsku z siedzibą
w Gdyni wyrokiem z dnia 2 stycznia 2002 r. oddalił odwołanie Aleksandra T. od de-
cyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych-Oddziału w G., odmawiającej prawa do
przeliczenia emerytury. Sąd ten powołał się na art. 111 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 17
grudnia 1998r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych
(Dz.U. Nr 162, poz. 1118 ze zm.), zgodnie z którym wysokość emerytury oblicza się
ponownie od podstawy wymiaru ustalonej w myśl art. 15, jeżeli do jej obliczenia
wskazano podstawę wymiaru składki na ubezpieczenie społeczne lub ubezpieczenie
emerytalne i rentowe na podstawie przepisów prawa polskiego - z 20 lat kalenda-
rzowych wybranych z całego okresu podlegania ubezpieczeniu, przypadających
przed rokiem zgłoszenia wniosku o ponowne ustalenie emerytury, a wskaźnik wyso-
kości podstawy wymiaru świadczenia jest wyższy od poprzednio obliczonego.
Stwierdził, że ciężar udowodnienia osiągania określonego wynagrodzenia na prze-
strzeni 20 lat - zgodnie z art. 6 KC - spoczywał na wnioskodawcy jako osobie wywo-
dzącej z tego faktu skutki prawne. W związku ze zmianami Kodeksu postępowania
cywilnego wprowadzonymi ustawą z dnia 1 marca 1996 r. (Dz.U. Nr 43, poz. 189),
polegającymi między innymi na skreśleniu art. 3 § 2, zmianie treści art. 316 § 1, art. 6
i art. 232 KPC, obecnie dominuje w procesie cywilnym zasada kontradyktoryjności,
zgodnie z którą strony są zobowiązane do wskazywania dowodów dla stwierdzenia
faktów, z których wywodzą skutki prawne, stając się dysponentem postępowania, a
Sąd orzekający jest uwolniony od odpowiedzialności za rezultat postępowania dowo-
dowego.
Skoro wnioskodawca nie udowodnił wysokości wynagrodzenia osiąganego w
ciągu wymaganego okresu 20 lat kalendarzowych - ani za pomocą zaświadczeń od
pracodawcy, ani za pomocą jakichkolwiek innych dowodów - Sąd Okręgowy nie
znalazł podstaw do uwzględnienia odwołania.
Rozpatrujący apelację wnioskodawcy Sąd Apelacyjny w Gdańsku przedstawił
Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne: „czy możliwe jest po-
nowne ustalenie wysokości emerytury w myśl art. 111 ust. 1 pkt 1 ustawy o emerytu-
rach i rentach z FUS, biorąc do jej obliczenia wśród 20 lat wybranych z całego
okresu podlegania ubezpieczeniu także rok kalendarzowy (lub lata), w którym z po-
wodu braku dowodów na wysokość osiąganego wynagrodzenia za pracę nie można
3
wskazać podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie emerytalne i rentowe - przy
przyjęciu, iż ta podstawa wymiaru w tym konkretnym roku wynosi - zero (0), a usta-
lony wskaźnik podstawy wymiaru jest wyższy od poprzednio obliczonego”.
Sąd Apelacyjny podniósł, iż zgodnie z art. 111 ust. 1 pkt 3 ustawy o emerytu-
rach i rentach z FUS wysokość emerytury lub renty oblicza się ponownie od podsta-
wy wymiaru ustalonej w myśl art. 15, jeżeli do jej obliczenia wskazano podstawę wy-
miaru składki na ubezpieczenie społeczne lub ubezpieczenie emerytalne i rentowe
na podstawie przepisów prawa polskiego z 20 lat kalendarzowych wybranych z całe-
go okresu podlegania ubezpieczeniu, przypadających przed rokiem zgłoszenia wnio-
sku o ponowne ustalenie emerytury lub renty - a wskaźnik wysokości podstawy wy-
miaru jest wyższy od poprzednio obliczonego. Z kolei w myśl art. 15 ust. 4 ustawy,
do którego odsyła powyższy przepis, w celu ustalenia podstawy wymiaru emerytury
lub renty oblicza się sumę kwot podstaw wymiaru składek i kwot, o których mowa w
ust. 3, w okresie każdego roku z wybranych przez zainteresowanego lat kalenda-
rzowych. Czytając powyższe przepisy wprost można by uznać, iż ustawodawca wy-
maga przedstawienia 20 lat wybranych z całego okresu podlegania ubezpieczeniu, w
których ubezpieczony udowodnił kwotę podstawy wymiaru składek i kwot, o których
mowa w ustępie 3 art. 15 ustawy.
Pierwszą operacją matematyczną służącą obliczeniu podstawy wymiaru eme-
rytury, także ponownie, jest operacja opisana w art. 15 ust. 4 pkt 1 ustawy - oblicze-
nie sumy kwot podstaw wymiaru składek i kwot, o których mowa w ust. 3 w okresie
każdego roku z wybranych przez zainteresowanego lat kalendarzowych. Użyte przez
ustawodawcę słowo „każdego” w odniesieniu do 20 lat wybranych z całego okresu
podlegania ubezpieczeniu, wskazywałoby, że ubezpieczony zobowiązany jest przed-
stawić w każdym z tych 20 lat podstawę wymiaru składki na ubezpieczenie społecz-
ne.
Innym argumentem przemawiającym za udzieleniem negatywnej odpowiedzi
na postawione pytanie jest to, iż instytucja obliczania podstawy wymiaru świadczenia
z 20 lat kalendarzowych wybranych z całego okresu podlegania ubezpieczeniu jest
instytucją całkowicie nową, nieistniejącą w poprzednio obowiązujących przepisach i
niosącą za sobą wolny wybór ubezpieczonego. W tym przypadku ustawodawca
odszedł od przymusu sprowadzającego się do określenia okresu, a także liczby
kolejnych lat przyjmowanych do obliczenia podstawy wymiaru świadczenia. Stąd też
wnosić by można, że ten przywilej obwarowany został warunkiem przedstawienia
4
podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne z każdego roku kalenda-
rzowego z wybranych 20 lat. Natomiast przyjmowanie podstawy wymiaru składek w
wysokości zero (0), pozostawiono dla okresu wskazanego (a więc narzuconego)
przez ustawodawcę w art. 15 ust. 1 oraz art. 111 ust. 1 pkt 2 ustawy o emeryturach i
rentach z FUS.
Ten sposób obliczania podstawy wymiaru stanowi historyczną kontynuację
rozwiązań legislacyjnych zawartych w poprzednio obowiązujących ustawach i aktach
wykonawczych, a więc w ustawie z dnia 17 października 1991 r. o rewaloryzacji
emerytur i rent, o zasadach ustalania emerytur i rent oraz o zmianie niektórych ustaw
(Dz.U. Nr 104 poz. 450 ze zm.), a przedtem w ustawie z dnia 14 grudnia 1982 r. o
zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz.U. Nr 40, poz. 267 ze zm.)
oraz wydanym na podstawie art. 22 ust. 1 pkt 1-3 i 5 tej ustawy rozporządzeniu Rady
Ministrów z dnia 1 kwietnia 1985 r. w sprawie szczegółowych zasad ustalania pod-
stawy wymiaru emerytur i rent (jednolity tekst: Dz.U. z 1989 r. Nr 11, poz. 63 ze zm.).
Rozwiązanie przyjęte przez ustawodawcę, wyrażające się określeniem tak
okresu, jak i liczby kolejnych lat, z których można dokonać obliczenia podstawy wy-
miaru świadczenia, musiało zatem uwzględnić sytuacje, w których w tak wskazanym
okresie i liczbie kolejnych lat przypadają lata, w których nie można udowodnić pod-
stawy wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne. Ustawodawca przy takim spo-
sobie obliczenia poszedł dalej i zezwolił w art. 16 ustawy o emeryturach i rentach z
FUS na przyjęcie przy ustalaniu kolejnych 10 lat kalendarzowych tych lat, w których
ubezpieczony przez okres roku lub w okresie krótszym nie pozostawał w ubezpie-
czeniu.
Jednakże uwzględniając nawet powyższą argumentację nie sposób usunąć
wszystkich wątpliwości związanych z interpretacją omawianych przepisów. Sformu-
łowanie „do jej obliczenia wskazano podstawę wymiaru składki na ubezpieczenie
emerytalne i rentowe (...) z 20 lat kalendarzowych wybranych z całego okresu podle-
gania ubezpieczeniu ( art. 111 ust. 1 pkt 3 ustawy ) może dopuszczać także sytuacje,
w których wskazana podstawa wymiaru składki na ubezpieczenie za konkretny rok
wynosi 0, z tego też względu, iż brak dowodów na osiągane w nim wynagrodzenie.
Pozbawienie bowiem ubezpieczonych takiej możliwości byłoby krzywdzące w sytua-
cji, kiedy obliczony na nowo wskaźnik podstawy wymiaru świadczenia przy uwzględ-
nieniu roku „zerowego” (bądź nawet kilku takich lat) byłby wyższy od poprzednio ob-
liczonego.
5
Sąd Najwyższy zważył co następuje:
Przypomnieć trzeba, że według dotychczasowych zasad podstawę wymiaru
emerytury lub renty stanowiła ustalona w sposób wskazany w ustawie, przeciętna
zwaloryzowana kwota wynagrodzenia lub dochodu, będąca podstawą wymiaru skła-
dek na ubezpieczenie społeczne w różnym okresie, w zależności od daty złożenia
wniosku o świadczenie. Okres ten wynosił od 3 lat kalendarzowych wybranych przez
zainteresowanego z ostatnich 12 lat kalendarzowych, o ile wniosek został zgłoszony
do dnia 31 grudnia 1992 r., poprzez odpowiednio 4 lata z ostatnich 13 przy zgłosze-
niu wniosku do dnia 31 grudnia 1993 r., aż do kolejnych 10 lat kalendarzowych wy-
branych przez zainteresowanego z ostatnich 20 lat kalendarzowych, jeżeli wniosek o
świadczenie zostanie zgłoszony po dniu 31 grudnia 1999 r. We wszystkich tych przy-
padkach okres ostatnich lat kalendarzowych liczył się wstecz od roku, w którym zgło-
szono wniosek (art. 7 ust. 1 pkt 1-9 ustawy o rewaloryzacji emerytur i rent). W celu
ustalenia podstawy wymiaru emerytury lub renty należało obliczyć sumę wynagro-
dzeń lub dochodów, które były podstawą wymiaru składek we wskazanym okresie,
następnie obliczyć stosunek każdej z tych sum do rocznej kwoty przeciętnego wyna-
grodzenia ogłoszonej za dany rok kalendarzowy, wyrażając go w procentach i na-
stępnie obliczyć średnią arytmetyczną tych procentów, która stanowiła wskaźnik
wysokości podstawy wymiaru emerytury lub renty (nie mógł być wyższy niż 250 ).
Tak wyliczony wskaźnik był mnożnikiem kwoty stanowiącej podstawę ostatnio prze-
prowadzonej waloryzacji (kwota bazowa). Zasady te - przedstawione schematycznie
- mogły być korygowane w granicach określonych rozporządzeniem Rady Ministrów
z dnia 1 kwietnia 1985 r., wydanym na podstawie delegacji ustawowej - z art. 22
ust.1 pkt 1-3 i 5 ustawy o zep, a szczególnie na podstawie § 9 ust. 5 (szerzej por.
wyroki Sądu Najwyższego z dnia 20 stycznia 1995 r., II URN 57/94 - OSNAPiUS
1995 nr 11, poz. 136, z dnia 25 września 1997 r., II UKN 269/97 - OSNAPiUS 1998
nr 13, poz. 410 i z dnia 16 grudnia 1997 r., II UKN 332/97 - OSNAPiUS 1998 nr 12,
poz. 639 ).
W obecnym stanie prawnym - art. 15 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z
FUS - podstawę wymiaru emerytury i renty stanowi ustalona w sposób określony w
ust. 4 i 5 przeciętna podstawa wymiaru składki na ubezpieczenia emerytalne i rento-
we lub na ubezpieczenie społeczne na podstawie przepisów prawa polskiego w
6
okresie kolejnych 10 lat kalendarzowych, wybranych przez zainteresowanego z
ostatnich 20 lat kalendarzowych poprzedzających bezpośrednio rok, w którym zgło-
szono wniosek o emeryturę lub rentę, z uwzględnieniem ust. 6 (i art. 176), przy czym
stosownie do ust. 4 w celu ustalenia podstawy wymiaru emerytury lub renty przede
wszystkim oblicza się sumę kwot podstaw wymiaru składek i kwot, o których mowa w
ust. 3, w okresie każdego roku z wybranych przez zainteresowanego lat kalendarzo-
wych, następnie oblicza się stosunek każdej z tych sum kwot do rocznej kwoty prze-
ciętnego wynagrodzenia, ogłoszonej za dany rok kalendarzowy, wyrażając go w pro-
centach, z zaokrągleniem do setnych części procentu, z kolei oblicza się średnią
arytmetyczną tych procentów, która, z zastrzeżeniem ust. 5, stanowi wskaźnik wyso-
kości podstawy wymiaru emerytury lub renty, a na koniec mnoży się przez ten
wskaźnik kwotę bazową, o której mowa w art. 19.
Stosownie zaś do art. 111 ust.1 pkt 3 powołanej wyżej ustawy wysokość eme-
rytury lub renty oblicza się ponownie, z zastrzeżeniem ust. 2 i 3, od podstawy wymia-
ru ustalonej w myśl art. 15, jeżeli do jej obliczenia wskazano podstawę wymiaru
składki na ubezpieczenie społeczne lub ubezpieczenia emerytalne i rentowe na pod-
stawie przepisów prawa polskiego z 20 lat kalendarzowych wybranych z całego
okresu podlegania ubezpieczeniu, przypadających przed rokiem zgłoszenia wniosku
o ponowne ustalenie emerytury lub renty jeżeli wskaźnik wysokości podstawy wymia-
ru jest wyższy od poprzednio obliczonego. Według ust.2 i 3 tego przepisu wskaźnik
wysokości podstawy wymiaru, obliczony na zasadach określonych w art. 15, mnoży
się przez kwotę bazową ostatnio przyjętą do obliczenia świadczenia, zaś podstawa
wymiaru emerytury lub renty, ustalona na zasadach określonych w ust. 1 i 2, podlega
wszystkim waloryzacjom przysługującym do dnia zgłoszenia wniosku o ponowne
ustalenie tej podstawy.
W przypadku wniosku ubezpieczonego (ust. 6 art. 15 ustawy) podstawę wy-
miaru emerytury lub renty może stanowić ustalona w sposób określony w ust. 4 i 5
przeciętna podstawa wymiaru składki na ubezpieczenie społeczne lub ubezpieczenia
emerytalne i rentowe w okresie 20 lat kalendarzowych przypadających przed rokiem
zgłoszenia wniosku, wybranych z całego okresu podlegania ubezpieczeniu.
Przytoczone zasady postępowania, tak przy ustalaniu prawa do świadczenia,
jak i jego przeliczaniu, pozwalają na ogólną uwagę, iż zamiarem ustawodawcy było
umożliwienie ubezpieczonym dokonanie wyboru, w ramach prawa, najkorzystniej-
szego z ich punktu widzenia okresu, z którego podstawa wymiaru składek ubezpie-
7
czeniowych, będzie stanowić podstawę wymiaru świadczenia. Przy takim założeniu,
gdy jedynym warunkiem przy ustalaniu prawa do świadczeń wyrażonym w art. 15
ust. 6 ustawy jest, by okres 20 lat kalendarzowych, wybranych z całego okresu pod-
legania ubezpieczeniu, przypadał przed rokiem zgłoszenia wniosku, zaś według art.
111 ust. 1 pkt 3 ustawy, by były to lata przypadające przed rokiem zgłoszenia wnio-
sku o ponownie ustalenie emerytury lub renty, a wskaźnik wysokości podstawy wy-
miaru był wyższy od uprzednio obliczonego, nic nie stoi na przeszkodzie, by dla tej
operacji (przeliczenia świadczenia) brać pod uwagę - w ramach 20 lat kalendarzo-
wych - rok czy lata, a w stosunku do których ubezpieczony nie był w stanie udowod-
nić wysokości podstawy wymiaru składek ubezpieczeniowych, byleby był to okres
podlegania ubezpieczeniu i byleby wskaźnik wysokości podstawy wymiaru za cały 20
letni okres łącznie, był wyższy od poprzednio obliczonego. W tym miejscu warto
zwrócić uwagę, że z mocy art. 16 ustawy jedynie przy ustalaniu kolejnych 10 lat ka-
lendarzowych określonych w ust. 1 i 2 art. 15, przyjmuje się lata następujące bezpo-
średnio po sobie, choćby w niektórych z tych lat - przez okres najwyżej roku - ubez-
pieczony nie pozostawał w ubezpieczeniu. Oznacza to w kontekście rozpoznawanej
sprawy, że 20 letni okres wybrany z całego okresu podlegania ubezpieczeniu musi
być wykazany, zaś niemożność udowodnienia dotyczy tylko podstawy wymiaru
składek ubezpieczeniowych, a więc wysokości uzyskiwanego wynagrodzenia. Po-
zostaje sprawą otwartą, czy w przypadku nieudowodnienia przez ubiegającego się o
ponowne ustalenie podstawy wymiaru świadczenia wysokości podstawy wymiaru
składek ubezpieczeniowych w danym roku (wysokości wynagrodzenia) należy, sto-
sownie do sugestii Sądu Apelacyjnego przyjmować, iż podstawa ta wynosi 0 (zero).
Przesądzenie tego w sposób jednoznaczny, niezależnie od stanu faktycznego
sprawy nie jest możliwe. W przypadku bowiem gdy niewątpliwie udowodniony okres
ubezpieczenia w danym roku, a więc zatrudnienia na podstawie umowy o pracę, miał
miejsce w dawnym uspołecznionym zakładzie pracy, zaś wymiar zatrudnienia był
pełny (cały etat), nie wydaje się wykluczone przyjęcie jako podstawy wymiaru skła-
dek kwoty najniższego wynagrodzenia dla pracowników uspołecznionych zakładów
pracy w danym roku czy w latach. Dokonując takich ustaleń można rozważać posił-
kowanie się - przykładowo - załącznikiem nr 2 do (już nieobowiązującego) rozporzą-
dzenia Rady Ministrów z dnia 22 listopada 1990 r. w sprawie przygotowania do re-
waloryzacji emerytur i rent (Dz.U. Nr 83, poz. 484), zawierającym kwoty najniższego
wynagrodzenia dla pracowników uspołecznionych zakładów pracy w poszczególnych
8
okresach. Wskaźnik 0 (zero) mógłby być ewentualnie rozważany, gdyby poza
niewątpliwym ubezpieczeniem (zatrudnieniem na podstawie umowy o pracę), skar-
żący nie był w stanie wykazać, że był zatrudniony w pełnym wymiarze czasu pracy.
Formułując to stanowisko należało mieć na względzie powszechnie znane trudności
w dokumentowaniu nie tylko wysokości wynagrodzenia, ale nawet samego zatrud-
nienia w odległych od daty wniosku latach, związane z brakiem dokumentów (te
podlegały bowiem niszczeniu po upływie określonego czasu) czy wręcz likwidacją
zakładów pracy. Wszystko to nie upoważnia do jednoznacznego i stanowczego
przesądzenia - z pominięciem okoliczności konkretnej sprawy - iż podstawa wymiaru
składek w przypadku nieudowodnienia wysokości wynagrodzenia zawsze będzie
zerowa, jest to bowiem uzależnione od wyników ustaleń faktycznych poczynionych w
sprawie.
Mając to wszystko na uwadze orzeczono jak w sentencji.
========================================
III UZP 2/03
Przewodniczący SSN Jerzy Kuźniar (sprawozdawca), Sędziowie SN Krystyna
Bednarczyk, Roman Kuczyński.
Przy udziale prokuratora Prokuratury Krajowej Jana Szewczyka
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 7 maja 2003 r. sprawy z
wniosku Aleksandra T. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddziałowi
w G. o wysokość świadczenia, na skutek zagadnienia prawnego przekazanego po-
stanowieniem Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 14 stycznia 2003 r. [...]
Czy możliwe jest ponowne ustalenie wysokości emerytury w myśl art. 111 ust.
1 pkt 3 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, biorąc do jej obliczenia wśród 20 lat
wybranych z całego okresu podlegania ubezpieczeniu także rok kalendarzowy (lub
lata), w którym z powodu braku dowodów na wysokość osiąganego wynagrodzenia
za pracę nie można wskazać podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie emerytal-
ne i rentowe - przy przyjęciu, iż ta podstawa wymiaru w tym konkretnym roku wynosi
zero, a ustalony wskaźnik podstawy wymiaru jest wyższy od poprzednio obliczonego
?
p o d j ą ł uchwałę:
Przy ponownym ustalaniu wysokości emerytury od podstawy wymiaru
składki na ubezpieczenie społeczne z 20 lat kalendarzowych wybranych z całe-
go okresu podlegania ubezpieczeniu, przypadających przed rokiem zgłoszenia
wniosku, uwzględnia się również rok lub lata kalendarzowe, w których nie
można wskazać podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie wobec nieudo-
wodnienia wysokości osiąganego wynagrodzenia za pracę, o ile ustalony
wskaźnik podstawy wymiaru jest wyższy od poprzednio obliczonego (art. 111
ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Fundu-
szu Ubezpieczeń Społecznych - Dz.U. Nr 162 poz. 1118 ze zm.).
2
U z a s a d n i e n i e
Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Gdańsku z siedzibą
w Gdyni wyrokiem z dnia 2 stycznia 2002 r. oddalił odwołanie Aleksandra T. od de-
cyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych-Oddziału w G., odmawiającej prawa do
przeliczenia emerytury. Sąd ten powołał się na art. 111 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 17
grudnia 1998r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych
(Dz.U. Nr 162, poz. 1118 ze zm.), zgodnie z którym wysokość emerytury oblicza się
ponownie od podstawy wymiaru ustalonej w myśl art. 15, jeżeli do jej obliczenia
wskazano podstawę wymiaru składki na ubezpieczenie społeczne lub ubezpieczenie
emerytalne i rentowe na podstawie przepisów prawa polskiego - z 20 lat kalenda-
rzowych wybranych z całego okresu podlegania ubezpieczeniu, przypadających
przed rokiem zgłoszenia wniosku o ponowne ustalenie emerytury, a wskaźnik wyso-
kości podstawy wymiaru świadczenia jest wyższy od poprzednio obliczonego.
Stwierdził, że ciężar udowodnienia osiągania określonego wynagrodzenia na prze-
strzeni 20 lat - zgodnie z art. 6 KC - spoczywał na wnioskodawcy jako osobie wywo-
dzącej z tego faktu skutki prawne. W związku ze zmianami Kodeksu postępowania
cywilnego wprowadzonymi ustawą z dnia 1 marca 1996 r. (Dz.U. Nr 43, poz. 189),
polegającymi między innymi na skreśleniu art. 3 § 2, zmianie treści art. 316 § 1, art. 6
i art. 232 KPC, obecnie dominuje w procesie cywilnym zasada kontradyktoryjności,
zgodnie z którą strony są zobowiązane do wskazywania dowodów dla stwierdzenia
faktów, z których wywodzą skutki prawne, stając się dysponentem postępowania, a
Sąd orzekający jest uwolniony od odpowiedzialności za rezultat postępowania dowo-
dowego.
Skoro wnioskodawca nie udowodnił wysokości wynagrodzenia osiąganego w
ciągu wymaganego okresu 20 lat kalendarzowych - ani za pomocą zaświadczeń od
pracodawcy, ani za pomocą jakichkolwiek innych dowodów - Sąd Okręgowy nie
znalazł podstaw do uwzględnienia odwołania.
Rozpatrujący apelację wnioskodawcy Sąd Apelacyjny w Gdańsku przedstawił
Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne: „czy możliwe jest po-
nowne ustalenie wysokości emerytury w myśl art. 111 ust. 1 pkt 1 ustawy o emerytu-
rach i rentach z FUS, biorąc do jej obliczenia wśród 20 lat wybranych z całego
okresu podlegania ubezpieczeniu także rok kalendarzowy (lub lata), w którym z po-
wodu braku dowodów na wysokość osiąganego wynagrodzenia za pracę nie można
3
wskazać podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie emerytalne i rentowe - przy
przyjęciu, iż ta podstawa wymiaru w tym konkretnym roku wynosi - zero (0), a usta-
lony wskaźnik podstawy wymiaru jest wyższy od poprzednio obliczonego”.
Sąd Apelacyjny podniósł, iż zgodnie z art. 111 ust. 1 pkt 3 ustawy o emerytu-
rach i rentach z FUS wysokość emerytury lub renty oblicza się ponownie od podsta-
wy wymiaru ustalonej w myśl art. 15, jeżeli do jej obliczenia wskazano podstawę wy-
miaru składki na ubezpieczenie społeczne lub ubezpieczenie emerytalne i rentowe
na podstawie przepisów prawa polskiego z 20 lat kalendarzowych wybranych z całe-
go okresu podlegania ubezpieczeniu, przypadających przed rokiem zgłoszenia wnio-
sku o ponowne ustalenie emerytury lub renty - a wskaźnik wysokości podstawy wy-
miaru jest wyższy od poprzednio obliczonego. Z kolei w myśl art. 15 ust. 4 ustawy,
do którego odsyła powyższy przepis, w celu ustalenia podstawy wymiaru emerytury
lub renty oblicza się sumę kwot podstaw wymiaru składek i kwot, o których mowa w
ust. 3, w okresie każdego roku z wybranych przez zainteresowanego lat kalenda-
rzowych. Czytając powyższe przepisy wprost można by uznać, iż ustawodawca wy-
maga przedstawienia 20 lat wybranych z całego okresu podlegania ubezpieczeniu, w
których ubezpieczony udowodnił kwotę podstawy wymiaru składek i kwot, o których
mowa w ustępie 3 art. 15 ustawy.
Pierwszą operacją matematyczną służącą obliczeniu podstawy wymiaru eme-
rytury, także ponownie, jest operacja opisana w art. 15 ust. 4 pkt 1 ustawy - oblicze-
nie sumy kwot podstaw wymiaru składek i kwot, o których mowa w ust. 3 w okresie
każdego roku z wybranych przez zainteresowanego lat kalendarzowych. Użyte przez
ustawodawcę słowo „każdego” w odniesieniu do 20 lat wybranych z całego okresu
podlegania ubezpieczeniu, wskazywałoby, że ubezpieczony zobowiązany jest przed-
stawić w każdym z tych 20 lat podstawę wymiaru składki na ubezpieczenie społecz-
ne.
Innym argumentem przemawiającym za udzieleniem negatywnej odpowiedzi
na postawione pytanie jest to, iż instytucja obliczania podstawy wymiaru świadczenia
z 20 lat kalendarzowych wybranych z całego okresu podlegania ubezpieczeniu jest
instytucją całkowicie nową, nieistniejącą w poprzednio obowiązujących przepisach i
niosącą za sobą wolny wybór ubezpieczonego. W tym przypadku ustawodawca
odszedł od przymusu sprowadzającego się do określenia okresu, a także liczby
kolejnych lat przyjmowanych do obliczenia podstawy wymiaru świadczenia. Stąd też
wnosić by można, że ten przywilej obwarowany został warunkiem przedstawienia
4
podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne z każdego roku kalenda-
rzowego z wybranych 20 lat. Natomiast przyjmowanie podstawy wymiaru składek w
wysokości zero (0), pozostawiono dla okresu wskazanego (a więc narzuconego)
przez ustawodawcę w art. 15 ust. 1 oraz art. 111 ust. 1 pkt 2 ustawy o emeryturach i
rentach z FUS.
Ten sposób obliczania podstawy wymiaru stanowi historyczną kontynuację
rozwiązań legislacyjnych zawartych w poprzednio obowiązujących ustawach i aktach
wykonawczych, a więc w ustawie z dnia 17 października 1991 r. o rewaloryzacji
emerytur i rent, o zasadach ustalania emerytur i rent oraz o zmianie niektórych ustaw
(Dz.U. Nr 104 poz. 450 ze zm.), a przedtem w ustawie z dnia 14 grudnia 1982 r. o
zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz.U. Nr 40, poz. 267 ze zm.)
oraz wydanym na podstawie art. 22 ust. 1 pkt 1-3 i 5 tej ustawy rozporządzeniu Rady
Ministrów z dnia 1 kwietnia 1985 r. w sprawie szczegółowych zasad ustalania pod-
stawy wymiaru emerytur i rent (jednolity tekst: Dz.U. z 1989 r. Nr 11, poz. 63 ze zm.).
Rozwiązanie przyjęte przez ustawodawcę, wyrażające się określeniem tak
okresu, jak i liczby kolejnych lat, z których można dokonać obliczenia podstawy wy-
miaru świadczenia, musiało zatem uwzględnić sytuacje, w których w tak wskazanym
okresie i liczbie kolejnych lat przypadają lata, w których nie można udowodnić pod-
stawy wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne. Ustawodawca przy takim spo-
sobie obliczenia poszedł dalej i zezwolił w art. 16 ustawy o emeryturach i rentach z
FUS na przyjęcie przy ustalaniu kolejnych 10 lat kalendarzowych tych lat, w których
ubezpieczony przez okres roku lub w okresie krótszym nie pozostawał w ubezpie-
czeniu.
Jednakże uwzględniając nawet powyższą argumentację nie sposób usunąć
wszystkich wątpliwości związanych z interpretacją omawianych przepisów. Sformu-
łowanie „do jej obliczenia wskazano podstawę wymiaru składki na ubezpieczenie
emerytalne i rentowe (...) z 20 lat kalendarzowych wybranych z całego okresu podle-
gania ubezpieczeniu ( art. 111 ust. 1 pkt 3 ustawy ) może dopuszczać także sytuacje,
w których wskazana podstawa wymiaru składki na ubezpieczenie za konkretny rok
wynosi 0, z tego też względu, iż brak dowodów na osiągane w nim wynagrodzenie.
Pozbawienie bowiem ubezpieczonych takiej możliwości byłoby krzywdzące w sytua-
cji, kiedy obliczony na nowo wskaźnik podstawy wymiaru świadczenia przy uwzględ-
nieniu roku „zerowego” (bądź nawet kilku takich lat) byłby wyższy od poprzednio ob-
liczonego.
5
Sąd Najwyższy zważył co następuje:
Przypomnieć trzeba, że według dotychczasowych zasad podstawę wymiaru
emerytury lub renty stanowiła ustalona w sposób wskazany w ustawie, przeciętna
zwaloryzowana kwota wynagrodzenia lub dochodu, będąca podstawą wymiaru skła-
dek na ubezpieczenie społeczne w różnym okresie, w zależności od daty złożenia
wniosku o świadczenie. Okres ten wynosił od 3 lat kalendarzowych wybranych przez
zainteresowanego z ostatnich 12 lat kalendarzowych, o ile wniosek został zgłoszony
do dnia 31 grudnia 1992 r., poprzez odpowiednio 4 lata z ostatnich 13 przy zgłosze-
niu wniosku do dnia 31 grudnia 1993 r., aż do kolejnych 10 lat kalendarzowych wy-
branych przez zainteresowanego z ostatnich 20 lat kalendarzowych, jeżeli wniosek o
świadczenie zostanie zgłoszony po dniu 31 grudnia 1999 r. We wszystkich tych przy-
padkach okres ostatnich lat kalendarzowych liczył się wstecz od roku, w którym zgło-
szono wniosek (art. 7 ust. 1 pkt 1-9 ustawy o rewaloryzacji emerytur i rent). W celu
ustalenia podstawy wymiaru emerytury lub renty należało obliczyć sumę wynagro-
dzeń lub dochodów, które były podstawą wymiaru składek we wskazanym okresie,
następnie obliczyć stosunek każdej z tych sum do rocznej kwoty przeciętnego wyna-
grodzenia ogłoszonej za dany rok kalendarzowy, wyrażając go w procentach i na-
stępnie obliczyć średnią arytmetyczną tych procentów, która stanowiła wskaźnik
wysokości podstawy wymiaru emerytury lub renty (nie mógł być wyższy niż 250 ).
Tak wyliczony wskaźnik był mnożnikiem kwoty stanowiącej podstawę ostatnio prze-
prowadzonej waloryzacji (kwota bazowa). Zasady te - przedstawione schematycznie
- mogły być korygowane w granicach określonych rozporządzeniem Rady Ministrów
z dnia 1 kwietnia 1985 r., wydanym na podstawie delegacji ustawowej - z art. 22
ust.1 pkt 1-3 i 5 ustawy o zep, a szczególnie na podstawie § 9 ust. 5 (szerzej por.
wyroki Sądu Najwyższego z dnia 20 stycznia 1995 r., II URN 57/94 - OSNAPiUS
1995 nr 11, poz. 136, z dnia 25 września 1997 r., II UKN 269/97 - OSNAPiUS 1998
nr 13, poz. 410 i z dnia 16 grudnia 1997 r., II UKN 332/97 - OSNAPiUS 1998 nr 12,
poz. 639 ).
W obecnym stanie prawnym - art. 15 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z
FUS - podstawę wymiaru emerytury i renty stanowi ustalona w sposób określony w
ust. 4 i 5 przeciętna podstawa wymiaru składki na ubezpieczenia emerytalne i rento-
we lub na ubezpieczenie społeczne na podstawie przepisów prawa polskiego w
6
okresie kolejnych 10 lat kalendarzowych, wybranych przez zainteresowanego z
ostatnich 20 lat kalendarzowych poprzedzających bezpośrednio rok, w którym zgło-
szono wniosek o emeryturę lub rentę, z uwzględnieniem ust. 6 (i art. 176), przy czym
stosownie do ust. 4 w celu ustalenia podstawy wymiaru emerytury lub renty przede
wszystkim oblicza się sumę kwot podstaw wymiaru składek i kwot, o których mowa w
ust. 3, w okresie każdego roku z wybranych przez zainteresowanego lat kalendarzo-
wych, następnie oblicza się stosunek każdej z tych sum kwot do rocznej kwoty prze-
ciętnego wynagrodzenia, ogłoszonej za dany rok kalendarzowy, wyrażając go w pro-
centach, z zaokrągleniem do setnych części procentu, z kolei oblicza się średnią
arytmetyczną tych procentów, która, z zastrzeżeniem ust. 5, stanowi wskaźnik wyso-
kości podstawy wymiaru emerytury lub renty, a na koniec mnoży się przez ten
wskaźnik kwotę bazową, o której mowa w art. 19.
Stosownie zaś do art. 111 ust.1 pkt 3 powołanej wyżej ustawy wysokość eme-
rytury lub renty oblicza się ponownie, z zastrzeżeniem ust. 2 i 3, od podstawy wymia-
ru ustalonej w myśl art. 15, jeżeli do jej obliczenia wskazano podstawę wymiaru
składki na ubezpieczenie społeczne lub ubezpieczenia emerytalne i rentowe na pod-
stawie przepisów prawa polskiego z 20 lat kalendarzowych wybranych z całego
okresu podlegania ubezpieczeniu, przypadających przed rokiem zgłoszenia wniosku
o ponowne ustalenie emerytury lub renty jeżeli wskaźnik wysokości podstawy wymia-
ru jest wyższy od poprzednio obliczonego. Według ust.2 i 3 tego przepisu wskaźnik
wysokości podstawy wymiaru, obliczony na zasadach określonych w art. 15, mnoży
się przez kwotę bazową ostatnio przyjętą do obliczenia świadczenia, zaś podstawa
wymiaru emerytury lub renty, ustalona na zasadach określonych w ust. 1 i 2, podlega
wszystkim waloryzacjom przysługującym do dnia zgłoszenia wniosku o ponowne
ustalenie tej podstawy.
W przypadku wniosku ubezpieczonego (ust. 6 art. 15 ustawy) podstawę wy-
miaru emerytury lub renty może stanowić ustalona w sposób określony w ust. 4 i 5
przeciętna podstawa wymiaru składki na ubezpieczenie społeczne lub ubezpieczenia
emerytalne i rentowe w okresie 20 lat kalendarzowych przypadających przed rokiem
zgłoszenia wniosku, wybranych z całego okresu podlegania ubezpieczeniu.
Przytoczone zasady postępowania, tak przy ustalaniu prawa do świadczenia,
jak i jego przeliczaniu, pozwalają na ogólną uwagę, iż zamiarem ustawodawcy było
umożliwienie ubezpieczonym dokonanie wyboru, w ramach prawa, najkorzystniej-
szego z ich punktu widzenia okresu, z którego podstawa wymiaru składek ubezpie-
7
czeniowych, będzie stanowić podstawę wymiaru świadczenia. Przy takim założeniu,
gdy jedynym warunkiem przy ustalaniu prawa do świadczeń wyrażonym w art. 15
ust. 6 ustawy jest, by okres 20 lat kalendarzowych, wybranych z całego okresu pod-
legania ubezpieczeniu, przypadał przed rokiem zgłoszenia wniosku, zaś według art.
111 ust. 1 pkt 3 ustawy, by były to lata przypadające przed rokiem zgłoszenia wnio-
sku o ponownie ustalenie emerytury lub renty, a wskaźnik wysokości podstawy wy-
miaru był wyższy od uprzednio obliczonego, nic nie stoi na przeszkodzie, by dla tej
operacji (przeliczenia świadczenia) brać pod uwagę - w ramach 20 lat kalendarzo-
wych - rok czy lata, a w stosunku do których ubezpieczony nie był w stanie udowod-
nić wysokości podstawy wymiaru składek ubezpieczeniowych, byleby był to okres
podlegania ubezpieczeniu i byleby wskaźnik wysokości podstawy wymiaru za cały 20
letni okres łącznie, był wyższy od poprzednio obliczonego. W tym miejscu warto
zwrócić uwagę, że z mocy art. 16 ustawy jedynie przy ustalaniu kolejnych 10 lat ka-
lendarzowych określonych w ust. 1 i 2 art. 15, przyjmuje się lata następujące bezpo-
średnio po sobie, choćby w niektórych z tych lat - przez okres najwyżej roku - ubez-
pieczony nie pozostawał w ubezpieczeniu. Oznacza to w kontekście rozpoznawanej
sprawy, że 20 letni okres wybrany z całego okresu podlegania ubezpieczeniu musi
być wykazany, zaś niemożność udowodnienia dotyczy tylko podstawy wymiaru
składek ubezpieczeniowych, a więc wysokości uzyskiwanego wynagrodzenia. Po-
zostaje sprawą otwartą, czy w przypadku nieudowodnienia przez ubiegającego się o
ponowne ustalenie podstawy wymiaru świadczenia wysokości podstawy wymiaru
składek ubezpieczeniowych w danym roku (wysokości wynagrodzenia) należy, sto-
sownie do sugestii Sądu Apelacyjnego przyjmować, iż podstawa ta wynosi 0 (zero).
Przesądzenie tego w sposób jednoznaczny, niezależnie od stanu faktycznego
sprawy nie jest możliwe. W przypadku bowiem gdy niewątpliwie udowodniony okres
ubezpieczenia w danym roku, a więc zatrudnienia na podstawie umowy o pracę, miał
miejsce w dawnym uspołecznionym zakładzie pracy, zaś wymiar zatrudnienia był
pełny (cały etat), nie wydaje się wykluczone przyjęcie jako podstawy wymiaru skła-
dek kwoty najniższego wynagrodzenia dla pracowników uspołecznionych zakładów
pracy w danym roku czy w latach. Dokonując takich ustaleń można rozważać posił-
kowanie się - przykładowo - załącznikiem nr 2 do (już nieobowiązującego) rozporzą-
dzenia Rady Ministrów z dnia 22 listopada 1990 r. w sprawie przygotowania do re-
waloryzacji emerytur i rent (Dz.U. Nr 83, poz. 484), zawierającym kwoty najniższego
wynagrodzenia dla pracowników uspołecznionych zakładów pracy w poszczególnych
8
okresach. Wskaźnik 0 (zero) mógłby być ewentualnie rozważany, gdyby poza
niewątpliwym ubezpieczeniem (zatrudnieniem na podstawie umowy o pracę), skar-
żący nie był w stanie wykazać, że był zatrudniony w pełnym wymiarze czasu pracy.
Formułując to stanowisko należało mieć na względzie powszechnie znane trudności
w dokumentowaniu nie tylko wysokości wynagrodzenia, ale nawet samego zatrud-
nienia w odległych od daty wniosku latach, związane z brakiem dokumentów (te
podlegały bowiem niszczeniu po upływie określonego czasu) czy wręcz likwidacją
zakładów pracy. Wszystko to nie upoważnia do jednoznacznego i stanowczego
przesądzenia - z pominięciem okoliczności konkretnej sprawy - iż podstawa wymiaru
składek w przypadku nieudowodnienia wysokości wynagrodzenia zawsze będzie
zerowa, jest to bowiem uzależnione od wyników ustaleń faktycznych poczynionych w
sprawie.
Mając to wszystko na uwadze orzeczono jak w sentencji.
========================================