Pełny tekst orzeczenia

Uchwała Składu Siedmiu Sędziów Sądu Najwyższego
z dnia 26 czerwca 2003 r.
III PZP 22/02
Przewodniczący Prezes SN Walerian Sanetra, Sędziowie SN: Teresa
Flemming-Kulesza, Józef Iwulski, Kazimierz Jaśkowski, Andrzej Kijowski (sprawoz-
dawca), Roman Kuczyński, Andrzej Wróbel.
Sąd Najwyższy, z udziałem prokuratora Prokuratury Krajowej Piotra Wiśniew-
skiego, po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym w dniu 26 czerwca 2003 r. sprawy z
powództwa Teresy G. przeciwko Ministrowi Skarbu Państwa i Bankowi Polska Kasa
Opieki Spółka Akcyjna w Warszawie o ustalenie, na skutek zagadnienia prawnego
przekazanego do rozstrzygnięcia powiększonemu składowi Sądu Najwyższego przez
skład trzech sędziów Sądu Najwyższego postanowieniem z dnia 2 października 2002
r. [...]
„1) czy umowa między Skarbem Państwa - Ministrem Skarbu Państwa a
Spółką Bank Polska Kasa Opieki S.A. - Grupa Pekao S.A. zawarta w celu przepro-
wadzenia nieodpłatnego udostępnienia pracownikom akcji należących do Skarbu
Państwa mogła zmienić (poszerzyć) definicję osób uprawnionych do nieodpłatnego
nabycia akcji lub zmienić ustawowe zasady ustalania okresów zatrudnienia uwzględ-
nianych przy nieodpłatnym zbywaniu akcji,
a w przypadku odpowiedzi przeczącej:
2) czy w razie wydania pracownikowi zaświadczenia o zaliczonych okresach
zatrudnienia w celu ustalenia uprawnień do nieodpłatnego nabycia akcji oraz sporzą-
dzenia i ogłoszenia listy pracowników uprawnionych do nieodpłatnego nabycia akcji,
powstaje odpowiedzialność za niewywiązanie się z nieodpłatnego zbycia akcji w za-
kresie wynikającym z tych czynności ?”
p o d j ą ł uchwałę:
1. Umowa między Skarbem Państwa - Ministrem Skarbu Państwa a
Spółką Bank Polska Kasa Opieki S.A. - Grupa Pekao S.A. zawarta w celu prze-
2
prowadzenia nieodpłatnego udostępnienia pracownikom akcji należących do
Skarbu Państwa nie mogła rozszerzyć kręgu osób uprawnionych do nieodpłat-
nego nabycia akcji.
2. Wydanie nieuprawnionemu pracownikowi zaświadczenia o zaliczo-
nych okresach zatrudnienia i umieszczenie go na ogłoszonej liście pracowni-
ków uprawnionych do nieodpłatnego nabycia akcji może uzasadniać roszcze-
nie pracownika o naprawienie szkody, którą poniósł przez to, że liczył na za-
warcie umowy nabycia akcji.
U z a s a d n i e n i e
Przedmiotowe zagadnienie prawne wyłoniło się na tle następującego stanu
faktycznego. Powódka Teresa G. w pozwie skierowanym przeciwko Bankowi Polska
Kasa Opieki S.A. - Grupie Pekao S.A. w Warszawie żądała ustalenia, że jest zaliczo-
na do grupy pracowników posiadających powyżej 20 lat zatrudnienia, a tym samym
uprawnionych do nieodpłatnego nabycia akcji pozwanego Banku. W późniejszym
piśmie procesowym jako stronę pozwaną wskazała Skarb Państwa - Ministra Skarbu
Państwa i podała, że dochodzi wydania 1504 akcji serii A Banku Pekao S.A.
Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Warszawie wyrokiem
z dnia 28 czerwca 2000 r., oddalił powództwo, ustalając, że powódka była zatrudnio-
na w NBP - Oddziale w N. od dnia 1 września 1953 r. W okresie od 1978 r. do 1987
r. Oddział ten został zintegrowany z Oddziałem PKO w N., po czym nastąpiło roz-
dzielenie tych placówek, w wyniku którego powódka pozostała w Oddziale NBP w N.
Z dniem 1 lutego 1989 r. powyższy Oddział został przekazany do P. Banku Kredyto-
wego w S., z którego powódka w dniu 30 kwietnia 1990 r. przeszła na emeryturę. W
dniu 4 listopada 1991 r. P. Bank Kredytowy został przekształcony w spółkę akcyjną,
a w 1996 r. utworzył z Bankiem Pekao S.A. grupę bankową pod nazwą Grupa Pekao
S.A. W dniu 30 kwietnia 1997 r. Minister Skarbu Państwa i Bank Polska Kasa Opieki
S.A. - Grupa Pekao S.A. zawarli umowę zlecającą Bankowi wykonanie czynności
technicznych związanych z nieodpłatnym udostępnieniem akcji Banku należących do
Skarbu Państwa. Powódka złożyła oświadczenie o zamiarze nieodpłatnego nabycia
wspomnianych akcji oraz zaświadczenie z P. Banku Kredytowego w S., stwierdzają-
ce jej zatrudnienie w okresie od dnia 1 września 1953 r. do dnia 30 kwietnia 1990 r.
3
W dniu 21 lipca 1997 r. pozwany Bank opublikował listę osób uprawnionych do nie-
odpłatnego nabycia akcji, na której znalazła się również powódka.
W dniu 19 sierpnia 1997 r., z mocą wsteczną od dnia 8 lipca 1997 r., weszła w
życie ustawa z dnia 26 czerwca 1997 r. o zmianie ustawy o komercjalizacji i prywaty-
zacji przedsiębiorstw państwowych (Dz.U. Nr 98, poz. 603), która przedłużyła z
trzech do sześciu miesięcy termin składania oświadczeń o zamiarze nabycia akcji,
przy czym dotychczasowe listy zostały przez Ministra Skarbu Państwa drogą ogło-
szenia zamieszczonego w środkach masowego przekazu uznane za zdezaktualizo-
wane i nie wywołujące skutków prawnych. W związku z tym wniosek powódki pod-
dano ponownej analizie, w wyniku której nastąpiła odmowa przyznania jej uprawnień
do nieodpłatnego nabycia akcji, a złożona następnie reklamacja nie została
uwzględniona.
Zdaniem Sądu Okręgowego roszczenie powódki o odszkodowanie należy
uznać za niezasadne. Zgodnie z art. 2 pkt 5 lit. c ustawy z dnia 30 sierpnia 1996 r. o
komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych (Dz.U. Nr 118, poz. 561
ze zm.) osoba, która przeszła na emeryturę, ma uprawnienie do nabycia akcji, jeżeli
co najmniej 10 lat przepracowała w komercjalizowanym przedsiębiorstwie. W kon-
kretnym przypadku chodziło o P. Bank Kredytowy w S., w którym powódka praco-
wała od dnia 1 lutego 1989 r. do dnia 30 kwietnia 1990 r. Poprzednia praca powódki
w NBP nie ma znaczenia z punktu widzenia prawa do nieodpłatnego nabycia akcji,
ponieważ NBP nie podlegał komercjalizacji. Powódka nie spełniła również warunków
przewidzianych w § 3 umowy zawartej między Ministrem Skarbu Państwa i Bankiem,
gdyż nie była pracownikiem banku państwowego - P. Banku Kredytowego w S. w
momencie jego przekształcenia w spółkę akcyjną, co nastąpiło z dniem 4 listopada
1991r. Powódka nie mogła zatem ponieść szkody w związku z odmową przyznania
jej akcji.
Sąd Apelacyjny w Warszawie wyrokiem z dnia 15 marca 2001 r. oddalił apela-
cję powódki, która prawo do nieodpłatnego nabycia akcji wywodziła z „Instrukcji dla
służb pracowniczych” wydanej przez pozwany Bank, a także z faktu zamieszczenia
na liście osób uprawnionych do nabycia akcji. Lista ta stanowiła, zdaniem powódki,
publiczne oświadczenie o przysługującym jej prawie. W ocenie Sądu Apelacyjnego
wymienione dokumenty nie mają jednak charakteru normatywnego i wobec tego nie
mogą stanowić prawnej podstawy dochodzonych roszczeń. Podstawę tę stanowią
jedynie przepisy ustawy z dnia 30 sierpnia 1996 r. o komercjalizacji i prywatyzacji
4
przedsiębiorstw państwowych oraz ustawy z dnia 14 czerwca 1996r. o łączeniu i gru-
powaniu niektórych banków w formie spółki akcyjnej (Dz.U. Nr 90, poz. 406 ze zm.).
Niezależnie od tego wspomniana Instrukcja dotyczy w § 3 pkt 14 lit. c osób, które
były zatrudnione co najmniej 10 lat w jednostkach NBP oraz w banku państwowym, z
których powstał następnie P. Bank Kredytowy S.A. i z którymi rozwiązanie stosunku
pracy nastąpiło wskutek przejścia na emeryturę przed dniem rejestracji banku jako
jednoosobowej spółki akcyjnej Skarbu Państwa, więc na tej ewentualnie podstawie
można by zaliczyć pracę powódki w Oddziale NBP w N. od 1987 do 1990 r. Jednak-
że z dniem 30 kwietnia 1990 r. powódka przeszła na emeryturę, wobec czego nie
legitymuje się 10 - letnim stażem pracy w banku państwowym i spółce powstałej z
przekształcenia tego banku. Nie była także pracownikiem P. Banku Kredytowego w
chwili jego rejestracji jako spółki akcyjnej. Zaświadczenie z dnia 10 czerwca 1997 r.
informujące o umieszczeniu powódki na liście osób uprawnionych do nabycia akcji
nie jest decyzją o przyznaniu jej określonej liczby akcji, lecz stwierdzeniem okresu
zatrudnienia, przy czym zaświadczenie to uległo dezaktualizacji na podstawie ustawy
nowelizacyjnej z dnia 26 czerwca 1997 r. Ponieważ powódka nie miała uprawnień do
nieodpłatnego nabycia akcji, tym samym nie mogła na podstawie art. 415 bądź art.
471 KC otrzymać odszkodowania odpowiadającego ich równowartości.
W kasacji od powyższego wyroku powódka zarzuciła naruszenie : 1) art. 38
ustawy z dnia 30 sierpnia 1996 r. o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw
państwowych w związku z § 1 - 10 rozporządzenia Ministra Skarbu Państwa z dnia 3
kwietnia 1997r. w sprawie szczegółowych zasad podziału uprawnionych pracowni-
ków na grupy, ustalania liczby akcji przypadających na każdą z tych grup oraz trybu
nabywania akcji przez uprawnionych pracowników (Dz.U. Nr 33, poz. 200) przez
przyjęcie, że tryb postępowania określony tymi przepisami uprawniał Bank PKO S.A
do ponowienia procedury nieodpłatnego zbywania akcji pracowniczych i weryfikacji
uprawnień powódki ; 2) art. 2 pkt 5 lit c. i pkt 3 ustawy z dnia 30 sierpnia 1996 r. w
związku z art. 551
KC i art. 231
KP wskutek błędnej wykładni tych przepisów i niewła-
ściwego przyjęcia, że okres pracy w NBP oraz okres pracy w NBP i Oddziale Zinte-
growanym NBP i PKO w N. od dnia 1 września 1953 r. do dnia 23 października 1987
r. nie podlegał wliczeniu do okresu pracy uprawniającego do nabycia od Skarbu
Państwa akcji Banku Pekao S.A.; 3) art. 61 KC w związku z przepisami § 2 - 8 po-
wołanego wyżej rozporządzenia Ministra Skarbu Państwa z dnia 3 kwietnia 1997 r.
przez odmowę przyjęcia, że lista pracowników uprawnionych do nieodpłatnego naby-
5
cia akcji pracowniczych z dnia 17 lipca 1997 r. wraz z ogłoszeniem prasowym z dnia
18 lipca 1997 r. oraz wyłożeniem tych list pracownikom do wglądu w dniu 21 lipca
1997 r. jest oświadczeniem woli w rozumieniu art. 61 KC; 4) art. 19 ust. 2 ustawy z
dnia 14 czerwca 1996 r. o łączeniu i grupowaniu banków w formie spółki akcyjnej,
polegające na błędnej wykładni tego przepisu i przyjęciu, że stanowi on samodzielną
podstawę roszczeń powódki, która nie spełnia wymagań do otrzymania na jego pod-
stawie akcji pracowniczych.
Pozwany Bank Pekao S.A. w Warszawie wniósł o oddalenie kasacji, podno-
sząc, że takie czynności, jak sporządzenie listy osób uprawnionych do nieodpłatnego
nabycia akcji, nie mają znaczenia z punktu widzenia uprawnień do nabycia akcji.
Sąd Najwyższy w uzasadnieniu zagadnienia prawnego wskazał w szczegól-
ności, że gdyby rozpoznanie sprawy ograniczyć do ram wyznaczonych zakresem
zastosowania art. 2 ust. 5 ustawy, to usprawiedliwione byłoby stanowisko, iż powód-
ka nie miała prawa do akcji, gdyż „uprawnionymi pracownikami” w rozumieniu tego
przepisu są między innymi osoby będące pracownikami komercjalizowanego przed-
siębiorstwa państwowego w dniu jego wykreślenia z rejestru przedsiębiorstw lub
osoby będące pracownikami przedsiębiorstwa państwowego w dniu zawarcia umowy
rozporządzającej nim przez wniesienie do spółki (lit. a) oraz osoby, które przepraco-
wały co najmniej dziesięć lat w komercjalizowanym przedsiębiorstwie państwowym
lub w przedsiębiorstwie, które zostało sprywatyzowane przez wniesienie do spółki, a
rozwiązanie z nimi stosunku pracy nastąpiło wskutek przejścia na emeryturę lub
rentę albo z przyczyn określonych w art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 28 grudnia 1989 r. o
szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn
dotyczących zakładu pracy (lit. c). Z przepisu art. 36 ust. 4 ustawy z dnia 30 sierpnia
1996 r. wynika zarazem, że przy ustalaniu okresu zatrudnienia, od którego zależy
liczba akcji przysługujących uprawnionemu pracownikowi, uwzględnia się tylko
okresy pracy w komercjalizowanym przedsiębiorstwie państwowym oraz w spółce
powstałej w wyniku jego komercjalizacji. Przepis ten nie zawiera odesłania do innych
regulacji operujących kategorią pojęciową „uprawnieni pracownicy” ani też nie do-
puszcza uwzględnienia okresu pracy w innym zakładzie pracy (u innego pracodaw-
cy) niż komercjalizowane przedsiębiorstwo oraz powstała z niego spółka. Dlatego nie
sposób przyjąć, że komercjalizowanym przedsiębiorstwem państwowym jest zakład
pracy przejęty przez to przedsiębiorstwo na podstawie art. 231
KP. Wniosek ten
znajduje dodatkowe potwierdzenie w treści § 1 ust. 1 rozporządzenia Ministra Skarbu
6
Państwa z dnia 3 kwietnia 1997 r., z której wynika, że łącznym okresem zatrudnienia
pracownika uprawnionego do akcji jest „okres zatrudnienia w komercjalizowanym
przedsiębiorstwie państwowym i w spółce powstałej w wyniku komercjalizacji tego
przedsiębiorstwa państwowego”.
Z drugiej wszakże strony postępowanie poprzedzające nabycie przez upraw-
nionego pracownika akcji zostało poddane ścisłym rygorom w zakresie dotyczącym
formy czynności (pisemna forma oświadczenia o zamiarze nabycia akcji oraz rekla-
macji i jej rozpatrzenia), terminu (składania reklamacji i jej rozpatrzenia oraz terminu
do złożenia oświadczenia o zamiarze nieodpłatnego nabycia akcji), jak również
skutku niezłożenia w terminie oświadczenia o zamiarze nabycia akcji w postaci utraty
prawa do ich nieodpłatnego nabycia (art. 38 ust. 1 zdanie drugie ustawy). W przed-
miotowej sprawie powódka spełniła w wyznaczonym przepisami terminie wszystkie
wymagania i w związku z tym otrzymała zaświadczenie o okresach zatrudnienia zali-
czonych jej przy ustalaniu uprawnień do nieodpłatnego nabycia akcji. Została także
umieszczona (pod pozycją 583) na liście osób uprawnionych do nabycia akcji, zaś
lista ta została podana w oddziałach pozwanego Banku do wiadomości pracowników
wraz z pouczeniem ich o prawie do składania reklamacji. Listę tę sporządził pozwany
Bank na podstawie umowy zawartej z nim przez Ministra Skarbu Państwa, upraw-
niającej do przeprowadzenia nieodpłatnego udostępnienia pracownikom akcji nale-
żących do Skarbu Państwa. W dniu 21 lipca 1997 r. lista osób uprawnionych do nie-
odpłatnego nabycia akcji została podana do wiadomości pracowników pozwanego
Banku, wcześniej zaś - w dniu 18 lipca 1997 r. - zawiadomienia o sporządzeniu listy
osób uprawnionych wraz z podziałem na grupy i odpowiednim pouczeniem ukazały
się w prasie ogólnokrajowej i lokalnej. Należy dodać, że na podstawie umowy za-
wartej w dniu 30 kwietnia 1997 r. między Ministrem Skarbu Państwa a pozwanym
Bankiem w sprawie przeprowadzenia nieodpłatnego udostępnienia uprawnionym
pracownikom akcji spółki należących do Skarbu Państwa, pozwany Bank opracował
"Instrukcję dla służb pracowniczych dotyczącą sposobu załatwiania spraw związa-
nych z nieodpłatnym nabywaniem akcji Banku Pekao S.A. - Grupa Pekao S.A. nale-
żących do Skarbu Państwa przez osoby uprawnione". Według tej Instrukcji, w kręgu
osób uprawnionych do nabycia akcji zostały również uwzględnione osoby, które były
zatrudnione w tych jednostkach organizacyjnych Narodowego Banku Polskiego i w
banku państwowym, z których następnie powstał (między innymi) P. Bank Kredytowy
S.A. w S., czyli Bank, w którego Oddziale w N. była zatrudniona powódka. Warun-
7
kiem powstania uprawnień do akcji było jedynie zatrudnienie wynoszące co najmniej
10 lat oraz rozwiązanie stosunku pracy wskutek przejścia pracownika na emeryturę
lub rentę bądź też rozwiązanie tego stosunku z przyczyn określonych w art. 1 ust. 1
ustawy z dnia 28 grudnia 1989 r. - przed dniem rejestracji danego banku jako jedno-
osobowej spółki Skarbu Państwa.
W związku z tym jawi się kwestia, jakie znaczenie prawne przypisać czynno-
ściom Banku, który w toku realizacji umowy zawartej ze Skarbem Państwa, zobowią-
zuje "uprawnionych pracowników" (w rozumieniu art. 2 ust. 5 ustawy o komercjaliza-
cji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych) do składania oświadczeń o zamiarze
nabycia akcji i wykazywania przez nich odpowiednich okresów zatrudnienia, następ-
nie wydaje im zaświadczenia stwierdzające zaliczenie pewnych okresów zatrudnie-
nia dla ustalenia uprawnień do nieodpłatnego nabycia akcji, wreszcie sporządza i
ogłasza listy pracowników uprawnionych do nabycia akcji. Czynności tych - zdaniem
składu zadającego pytanie - nie można bagatelizować, gdyż - zgodnie z założeniem
ustawodawcy - miały one istotny wpływ na prawa pracowników do akcji. Zwłaszcza
zaś rodzi się problem, czy powstaje odpowiedzialność, i na jakiej podstawie, za nie-
wywiązanie się z nieodpłatnego zbycia akcji w zakresie wynikającym z tych czynno-
ści. Potrzeba zajęcia stanowiska przez skład powiększony jest też argumentowana
„rysującą się niejednolitością poglądów Sądu Najwyższego (por. wyrok z dnia 19
kwietnia 2001 r., I PKN 365/00 oraz wyrok z dnia 7 sierpnia 2002 r., I PKN 561/01 -
dotąd nieopublikowane).”
Prokurator Prokuratury Krajowej występujący na rozprawie wniósł o udzielenie
na pierwsze pytanie odpowiedzi, że umowa rozszerzająca ustawowy krąg podmiotów
uprawnionych do nieodpłatnego nabycia akcji jest nieważna, natomiast na drugie
pytanie - że podjęcie działań wywołujących błędne przekonanie o przysługiwaniu ja-
kiejś osobie uprawnień do nieodpłatnego nabycia akcji może - w przypadku prawnej
niedopuszczalności udostępnienia akcji - uzasadniać roszczenie o naprawienie
szkody, którą poniosła ona przez to, że liczyła na zawarcie umowy nabycia akcji.
Sąd Najwyższy w powiększonym składzie zważył, co następuje:
Przystępując do analizy przedstawionego zagadnienia prawnego trzeba naj-
pierw zauważyć, że problematyka uprawnień pracowników komercjalizowanych
(prywatyzowanych) przedsiębiorstw państwowych do nieodpłatnego nabycia akcji
8
Skarbu Państwa była już przedmiotem licznych wypowiedzi Sądu Najwyższego, któ-
rych zestawienie oraz swoiste i aprobujące podsumowanie zawiera wyrok z dnia 7
sierpnia 2002 r., I PKN 561/01 (dotąd nieopublikowany). W uzasadnieniu tego wyro-
ku zostały podzielone poglądy wyrażone również w motywach wyroku z dnia 19
kwietnia 2001 r., I PKN 362/00, (OSNAPiUS 2003 r. nr 4, poz. 97). Za utrwalony na-
leży zatem uznać pogląd, że bezwzględnie obowiązujący art. 36 ust. 4 ustawy z dnia
30 sierpnia 1996 r. nie dopuszcza możliwości wliczenia do okresu zatrudnienia decy-
dującego o liczbie bezpłatnych akcji pracy wykonywanej w innym zakładzie pracy niż
komercjalizowane przedsiębiorstwo (bank) i powstała z niego spółka akcyjna. Ko-
mercjalizacji podlega przy tym przedsiębiorstwo państwowe jako osoba prawna, a
nie jako przedsiębiorstwo w rozumieniu art. 551
KC. Zatrudnienie w komercjalizowa-
nym przedsiębiorstwie państwowym oznacza wreszcie zatrudnienie u ściśle określo-
nego pracodawcy, a nie w ramach określonego stosunku pracy, który zachowując
swoją ciągłość, może być w świetle art. 231
KP tym samym stosunkiem pracy u róż-
nych pracodawców. W przepisie tym przyjęto wprawdzie konstrukcję trwania stosun-
ku pracy o niezmienionej treści, ale nie ustanowiono zarazem fikcji kontynuowania
zatrudnienia u tego samego pracodawcy.
Uprawnienie do nieodpłatnego nabycia akcji nie może być zresztą wywodzone
z art. 231
KP, gdyż nie stanowi ono elementu treści stosunku pracy, nawet jeśli pozo-
staje z nim w ścisłym związku. Uprawnienie to ma odrębną podstawę prawną w
ustawie o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych, względnie w
przepisach szczególnych, które do ustawy tej odsyłają. Przykładem takiego odesła-
nia jest art. 19 ust. 2 ustawy z dnia 14 czerwca 1996 r. o łączeniu i grupowaniu nie-
których banków w formie spółki akcyjnej, przyznający prawo do nieodpłatnego naby-
cia akcji banku dominującego przez pracowników banku należącego do grupy ban-
kowej, zatrudnionych w tymże banku w dniu konsolidacji sprawozdań finansowych
albo zatrudnionych w bankach należących do grupy w dniu ich przekształcenia z
banku państwowego w spółkę akcyjną.
Natomiast w motywach wyroku z dnia 7 sierpnia 2002 r., I PKN 561/01, konty-
nuujących i rozwijających poglądy prezentowane we wcześniejszym orzecznictwie,
stwierdzono konsekwentnie, że umowa z dnia 30 kwietnia 1997 r. zawarta pomiędzy
Ministrem Skarbu Państwa i Spółką Bank Polski Kasa Opieki S.A.- Grupa Pekao S.A.
nie mogła, z powołaniem się na zasadę swobody umów (art. 3531
KC) albo na „wła-
ścicielskie” uprawnienia Ministra Skarbu Państwa, spowodować obejścia bezwzględ-
9
nie obowiązujących przepisów ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji przedsię-
biorstw państwowych przez rozszerzenie zakresu uprawnienia do nieodpłatnego na-
bycia akcji. Uprawnienia (kompetencje) Ministra Skarbu Państwa związane z prywa-
tyzacją majątku narodowego są przedmiotem precyzyjnej regulacji czy to w ustawie o
komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych oraz jej przepisach wy-
konawczych, czy to w ustawie z dnia 8 sierpnia 1996 r. o zasadach wykonywania
uprawnień przysługujących Skarbowi Państwa (Dz.U. Nr 106, poz. 493 ze zm.). Nie
jest to zatem sfera dominium, a więc praw podmiotowych Ministra Skarbu Państwa
do akcji, którymi mógłby on swobodnie dysponować, lecz sfera imperium, czyli jego
ustawowych kompetencji (praw i obowiązków) jako organu władzy publicznej. Można
jedynie dodać, że to samo dotyczy tym bardziej „Instrukcji dla służb pracowniczych”,
wydanej przez pozwany Bank „w wykonaniu” wspomnianej umowy, która to Instruk-
cja nie jest aktem normatywnym prawa pracy w rozumieniu art. 9 KP, a poza tym nie
stosuje się do niej również art. 18 KP, gdyż nie chodzi w tym przypadku o uprawnie-
nia pracowników (byłych pracowników) objęte treścią ich stosunku pracy, lecz o mo-
delowe uprawnienia cywilnoprawne, pozostające ze stosunkiem pracy jedynie w ge-
netyczno - funkcjonalnym związku.
Z dotychczasowej judykatury, której poglądy należy podzielić, wynika jedno-
znacznie, że umowa między Skarbem Państwa - Ministrem Skarbu Państwa a
Spółką Bank Polski Kasa Opieki S.A. - Grupa Pekao S.A. zawarta w celu przeprowa-
dzenia nieodpłatnego udostępnienia pracownikom akcji należących do Skarbu Pań-
stwa nie mogła poszerzyć ustawowego kręgu osób uprawnionych do nieodpłatnego
nabycia akcji ani zmienić (choćby na korzyść zainteresowanych) ustawowych zasad
ustalania okresów zatrudnienia uwzględnianych przy nieodpłatnym nabywaniu akcji.
W tym zakresie swojej treści wspomniana umowa jest więc nieważna (art. 58 KC),
wobec czego przecząca odpowiedź na pierwszą część zagadnienia prawnego jest
poniekąd oczywista.
Dodatkowe argumenty na rzecz powyższego stanowiska można znaleźć w
wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 28 maja 2002 r., P 10/01 (OTK 2002 r. nr
3a, poz. 35), w którym Trybunał, na tle analogicznej sytuacji związanej z prywatyza-
cją Telekomunikacji Polskiej S.A., orzekł, że przepis art. 82 ust. 2 ustawy z dnia 23
listopada 1990 r. o łączności ( Dz.U. z 1995 r. Nr 117, poz. 564 ze zm.), w brzmieniu
obowiązującym od dnia 29 grudnia 1998 r. do dnia 31 grudnia 2000 r., nie jest nie-
zgodny z art. 32 Konstytucji RP. W uzasadnieniu tego wyroku, którego motywy po-
10
dziela również niniejszy skład Sądu Najwyższego, podniesiono w szczególności, że
wprowadzenie preferencji pracowniczych w ustawie z dnia 13 lipca 1990 r. o prywa-
tyzacji przedsiębiorstw państwowych (Dz.U. Nr 51, poz. 298 ze zm.) oraz późniejsze
nadanie mocą ustawy z dnia 30 sierpnia 1996 r. o komercjalizacji i prywatyzacji
przedsiębiorstw państwowych określonym grupom osób prawa do nieodpłatnego na-
bycia akcji spółek powstałych w wyniku komercjalizacji przedsiębiorstw, pozostawało
w ścisłym związku z podstawowym celem tych ustaw, tj. przekształceniem własności
państwowej przedsiębiorstw we własność prywatną. Preferencyjne zasady nabywa-
nia akcji przez pracowników zostały wprowadzone nie jako forma rekompensaty lub
dodatkowego wynagrodzenia za wkład pracy, czy też za wytworzenie majątku pry-
watyzowanych przedsiębiorstw, ani tym bardziej jako forma powszechnego uwłasz-
czenia obywateli, ale jako zachęta dla załóg służąca przyśpieszeniu prywatyzacji.
Prawo do nieodpłatnego nabycia akcji prywatyzowanego przedsiębiorstwa państwo-
wego było też pomyślane jako środek urzeczywistnienia idei akcjonariatu pracowni-
czego. Akcje przyznawane pracownikom nieodpłatnie miały na celu powiązanie ich
dochodów z finansowymi wynikami spółki oraz włączenie w procesy decyzyjne w
sprywatyzowanych spółkach. Przedstawione cele ustawodawcze uzasadniają przy-
znanie tego prawa wyłącznie ściśle oznaczonej grupie osób, spełniającej określone
przesłanki. Wspólną cechą istotną z punktu widzenia analizowanego prawa jest po-
zostawanie w stosunku pracy z prywatyzowanym podmiotem w ustalonej przez
ustawodawcę chwili rozpoczęcia prywatyzacji, ewentualnie świadczenie w danym
momencie pracy na rzecz tego podmiotu w ramach innego stosunku prawnego. Na-
tomiast warunkiem uzyskania prawa do nieodpłatnego nabycia akcji przez byłych
pracowników prywatyzowanego przedsiębiorstwa jest - zdaniem Trybunału Konstytu-
cyjnego - zatrudnienie w danym przedsiębiorstwie przez okres co najmniej dziesięciu
lat, przy czym dla celów ustalenia tego prawa bierze się pod uwagę wyłącznie staż
pracy w tym podmiocie prawnym, który został przekształcony w prywatyzowaną
spółkę kapitałową. Fakt, że dana osoba pozostawała pracownikiem podmiotu, które-
go następcą prawnym było przedsiębiorstwo państwowe objęte procedurą prywaty-
zacyjną, nie ma znaczenia z punktu widzenia prawa do nieodpłatnego nabycia akcji.
Ustawodawca posługuje się w tym wypadku formalnym kryterium pozostawania w
stosunku pracy z danym podmiotem przez określony czas. Prawo do nieodpłatnego
nabycia akcji przyznano zresztą tylko pewnej grupie byłych pracowników, którzy w
danej jednostce przepracowali co najmniej dziesięć lat i spełnili inne przesłanki okre-
11
ślone w ustawie. Takie rozszerzenie grupy uprawnionych podmiotów ma charakter
wyjątku od pierwotnie przyjętego kryterium pozostawania w stosunku pracy z prze-
kształcanym przedsiębiorstwem w momencie jego komercjalizacji. Analizowane
prawo wykazuje przy tym specyficzny charakter, gdyż nie jest prawem z tytułu świad-
czenia pracy, ani też nie ma bezpośredniego związku z wielkością majątku wypraco-
wanego dla prywatyzowanego przedsiębiorstwa przez uprawnione osoby. Wspólną
cechą wyróżniającą omawianą kategorię uprawnionych osób jest fakt, że ustanie łą-
czącego je stosunku pracy nie wynikało z wyboru innego pracodawcy. Innymi słowy,
uprawnienie do nieodpłatnego nabycia akcji obejmuje w tym przypadku osoby, które
związały swoją zawodową aktywność z danym pracodawcą. Bezzasadne jest zatem
generalne twierdzenie, że pracownicy przedsiębiorstw i innych jednostek organiza-
cyjnych, których majątek został przejęty przez dane przedsiębiorstwo, przyczyniali
się do powstania majątku przedsiębiorstwa na równi z osobami zatrudnionymi w
przedsiębiorstwie przejmującym majątek. Trybunał podniósł ponadto, że nie jest
praktycznie możliwe stworzenie sprawiedliwego systemu rozdziału akcji, który
uwzględniałby wartość majątku wypracowanego przez poszczególnych uprawnio-
nych w łączonych ze sobą przedsiębiorstwach i jednostkach. Poza zakresem kom-
petencji Trybunału Konstytucyjnego pozostaje natomiast kwestia, czy przedmiotową
sprawę unormował ustawodawca w sposób najbardziej słuszny i celowy.
Otwarta pozostaje więc tylko kwestia stanowiąca przedmiot drugiej części
analizowanego zagadnienia prawnego. Uzasadnienie postanowienia składu rozpo-
znającego przedmiotową kasację jest w tym zakresie oszczędne i sprowadza się w
istocie do sugestii, że tzw. czynności techniczne, jakie pozwany Bank w wykonaniu
umowy zawartej z Ministrem Skarbu Państwa wykonywał wobec swoich pracowników
(byłych pracowników) i które w odniesieniu do powódki doprowadziły do umieszcze-
nia jej na pierwotnej liście osób uprawnionych do nieodpłatnego nabycia akcji, „nie
mogą być bagatelizowane” i powinny rodzić jakąś bliżej nieokreśloną odpowiedzial-
ność za niewywiązanie się z „nieodpłatnego zbycia” tych akcji .
W motywach wyroku z dnia 7 sierpnia 2002 r. Sąd Najwyższy słusznie przyjął,
że ustawa o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych nakłada na
Skarb Państwa obowiązek zawarcia z uprawnioną osobą w ustawowo określonym
terminie umowy nieodpłatnego zbycia akcji. Obowiązek ten stanowi zdarzenie cywil-
noprawne wykreowane przez ustawę, które rodzi stosunek zobowiązaniowy pomię-
dzy Skarbem Państwa i uprawnionym pracownikiem (byłym pracownikiem). Niewy-
12
konanie tego zobowiązania stwarza dla uprawnionego roszczenie o zawarcie
umowy, a w przypadku wygaśnięcia tego prawa wskutek upływu zawitego terminu -
roszczenie odszkodowawcze na podstawie art. 471 i następne KC. Oznacza to, że
Skarb Państwa odpowiada również za osoby, z których pomocą wykonuje swoje zo-
bowiązanie lub którym wykonanie zobowiązania powierza w całości bądź w części
(art. 474 KC), choćby dotyczącej tylko czynności nazwanych „technicznymi”, a oce-
nionych - w powołanym wyroku - jako czynności faktyczne (nie zaś czynności
prawne), mające jednak istotny wpływ na pracownicze prawo do akcji.
Koncepcja stosunku zobowiązaniowego powstającego ex lege pomiędzy pra-
cownikiem (byłym pracownikiem) i Skarbem Państwa zobowiązanym do zawarcia
umowy o nieodpłatne zbycie akcji nie znajduje wszakże zastosowania wobec osób
spoza ustawowego kręgu uprawnionych podmiotów. Jeżeli jednak - jak w okoliczno-
ściach przedmiotowej sprawy - osoba taka została mimo to (w wykonaniu nieważnej
umowy pomiędzy Ministrem Skarbu Państwa i pozwanym Bankiem) publicznie we-
zwana (zaproszona) do złożenia oświadczenia o zamiarze nieodpłatnego nabycia
akcji oraz do przedłożenia zaświadczenia o długości stażu pracy wpływającego na
liczbę rzekomo należnych jej akcji, po czym włączono ją w procedurę „czynności
technicznych” poprzedzających zawarcie umowy o świadczenie prawnie niemożliwe i
początkowo umieszczono na liście osób uprawnionych, a następnie skreślono z niej
pod pretekstem dezaktualizacji listy w następstwie ustawowego wydłużenia terminu
do składania wspomnianych oświadczeń o zamiarze nabycia akcji - to zachowanie
Ministra Skarbu Państwa i pozwanego Banku działającego w jego imieniu można i
należy kwalifikować w kategoriach culpa in contrahendo. Jest to konstrukcja uregu-
lowana do niedawna jedynie przepisami szczególnymi, spośród których zbliżona do
stanu faktycznego niniejszej sprawy pozostaje hipoteza art. 387 § 2 KC, odnosząca
się do przypadku, gdy strona w momencie zawarcia umowy wiedziała o niemożliwo-
ści świadczenia (co powoduje skądinąd nieważność umowy - art. 387 § 1 KC), lecz
nie wyprowadziła drugiej strony z błędu.
W literaturze prawa cywilnego uważa się jednak, że wspomniane regulacje
szczególne nie pozwalają na sformułowanie jakichś uogólniających wniosków. Kon-
strukcja culpa in contrahendo jest więc w zasadzie tworem doktrynalnym, przyjmo-
wanym na zasadach słuszności w celu oceny lojalności postępowania w stadiach
poprzedzających zawarcie umowy, jeżeli nie doszła ona do skutku. Przeważający
pogląd głosi bowiem, że do momentu zawarcia umowy nie można konstruować od-
13
powiedzialności jej potencjalnych stron na tzw. ogólnych zasadach reżimu kontrak-
towego. Osoby prowadzące negocjacje nie są jednak pozbawione ochrony, gdyż
prawo do odszkodowania przysługuje za samo nielojalne prowadzenie negocjacji.
Kontraktujący narusza w tym przypadku co najmniej zasady współżycia społecznego,
które wymagają określonej lojalności. Spowodowanie szkody przez zawinione naru-
szenie powszechnie obowiązujących reguł postępowania negocjacyjnego, stanowi
zatem samoistne źródło zobowiązania do jej naprawienia na podstawie art. 415 KC.
Pogląd o deliktowym charakterze odpowiedzialności za culpa in contrahendo podzie-
lił też Sąd Najwyższy w uchwale składu siedmiu sędziów Izby Cywilnej z dnia 28
września 1990 r., III CZP 33/90 (OSNCP 1991 r. z. 1, poz. 3). W przeciwieństwie do
szkody powstałej wskutek niewykonania lub nienależytego wykonania zawartej już
umowy (tzw. interes pozytywny), granicą obowiązku odszkodowawczego przy culpa
in contrahendo jest tzw. ujemny interes umowny, a więc pokrycie szkody wyrządzo-
nej przez to, że zamierzona umowa nie doszła do skutku lub okazała się nieważna.
Zainicjowanie przez Ministra Skarbu Państwa lub działający w jego imieniu
pozwany Bank, czynności wywołujących u pracownika (byłego pracownika) błędne
przekonanie o przysługiwaniu mu uprawnień do nieodpłatnego nabycia akcji, których
udostępnienie jest skądinąd prawnie niedopuszczalne, stanowi zatem zachowanie co
najmniej sprzeczne z zasadami współżycia społecznego i z tej przyczyny może na
podstawie art. 415 KC uzasadniać roszczenie o naprawienie szkody, którą zaintere-
sowany poniósł przez to, iż liczył na zawarcie umowy nieodpłatnego nabycia akcji.
Nie znaczy to jednak, że takie roszczenie występuje w niniejszej sprawie, gdyż w
toku dotychczasowego postępowania nie były badane inne jeszcze przesłanki jego
powstania.
Z powyższych względów Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji uchwały.
========================================