Pełny tekst orzeczenia

POSTANOWIENIE Z DNIA 21 PAŹDZIERNIKA 2003 R.
SNO 59/03
Od orzeczenia sądu dyscyplinarnego w przedmiocie przeniesienia
sędziego na inne miejsce służbowe bez jego zgody, ze względu na powagę
stanowiska, wydanego na podstawie art. 75 § 2 pkt 3 ustawy – Prawo o
ustroju sądów powszechnych, przysługuje odwołanie.
Przewodniczący: sędzia SN Piotr Hofmański.
Sędziowie SN: Henryk Pietrzkowski, Marek Pietruszyński
(sprawozdawca).
Sąd Najwyższy – Sąd Dyscyplinarny z udziałem Zastępcy Rzecznika
Dyscyplinarnego oraz protokolanta po rozpoznaniu zażalenia sędziego Sądu
Rejonowego na zarządzenie Przewodniczącego Sądu Dyscyplinarnego – Sądu
Apelacyjnego z dnia 30 lipca 2003 r., sygn. akt (...) o odmowie przyjęcia
odwołania od uchwały Sądu Dyscyplinarnego – Sądu Apelacyjnego z dnia 13
czerwca 2003 r. podjętej na podstawie art. 75 § 2 pkt 3 ustawy z dnia 27 lipca
2001 r. – Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz. U. Nr 98, poz. 1070 ze
zm.) po wysłuchaniu Zastępcy Rzecznika Dyscyplinarnego na podstawie art.
437 § 1 i 2 k.p.k. w zw. z art. 128 ustawy – Prawo o ustroju sądów
powszechnych i art. 45, art. 78, art. 176 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej
Polskiej postanowił:
u c h y l i ć zaskarżone z a r z ą d z e n i e i sprawę zwrócić
Przewodniczącemu Sądu Dyscyplinarnego – Sądu Apelacyjnego w celu
podjęcia czynności w związku z wniesionym odwołaniem.
2
U z a s a d n i e n i e
Uchwałą Sądu Dyscyplinarnego – Sądu Apelacyjnego z dnia 13 czerwca
2003 r., sygn. akt (...) sędzia Sądu Rejonowego została na podstawie art. 75 § 2
pkt 3 ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych przeniesiona na inne
miejsce służbowe. W dniu 25 lipca 2003 r. odwołanie od tej uchwały wniosła
sędzia.
Zarządzeniem z dnia 30 lipca 2003 r. Przewodniczący Sądu
Dyscyplinarnego – Sądu Apelacyjnego na podstawie art. 429 § 1 k.p.k. odmówił
przyjęcia odwołania, jako niedopuszczalnego z mocy ustawy.
Na to zarządzenie zażalenie wniosła sędzia Sądu Rejonowego wskazując
jako podstawę prawną środka odwoławczego art. 8 ust. 1 i 2, art. 78 i art. 176
ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.
W środku odwoławczym podniosła, że przepisy Konstytucji RP
określające, iż postępowanie sądowe jest co najmniej dwuinstancyjne i każda ze
stron ma prawo do zaskarżania orzeczeń i decyzji wydanych w pierwszej
instancji, należało zastosować bezpośrednio w przedmiotowej sprawie. W
konkluzji wniosła o zmianę zaskarżonego zarządzenia przez przyjęcie
odwołania.
Sąd Najwyższy – Sąd Dyscyplinarny zważył, co następuje:
Artykuł 75 § 2 ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. – Prawo o ustroju sądów
powszechnych (Dz. U. Nr 98, poz. 1070 ze zm.) określa przyczyny skutkujące
przeniesienie sędziego na inne miejsce służbowe bez jego zgody.
Przyczyny takiego przeniesienia o charakterze organizacyjnym, jak i
przedmiotowym, wskazano w § 2 pkt 1 i 2 tego artykułu. Jedna z nich dotyczy
przeniesienia sędziego na inne miejsce służbowe w wyniku zniesienia
stanowiska wywołanego reorganizacją sądownictwa, lub zniesienia danego
sądu, wydziału zamiejscowego albo przeniesienia siedziby sądu.
3
Druga odnosi się do sytuacji uwikłania sędziów orzekających w danym
sądzie w kolizję, o której mowa w art. 6 ustawy – Prawo o ustroju sądów
powszechnych. W tych przypadkach przeniesienie dokonywane jest mocą
decyzji (mającej postać swoistego aktu władczego) Ministra Sprawiedliwości,
przy czym zainteresowanym sędziom przysługuje odwołanie o Sądu
Najwyższego.
Kolejna przyczyna o charakterze podmiotowym dotyczy przeniesienia
sędziego na inne miejsce służbowe w wyniku kary dyscyplinarnej. W takiej
sytuacji obwinionemu sędziemu zagwarantowano prawo odwołania się od
wyroku sądu dyscyplinarnego wydanego w pierwszej instancji (art. 121 § 1
ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych).
Ostatnia z przyczyn o charakterze podmiotowo-przedmiotowym dotyczy
sytuacji przeniesienia sędziego na inne miejsce służbowe bez jego zgody, gdy
wymaga tego wzgląd na powagę stanowiska.
Historycznie rzecz ujmując wskazać należy, że na gruncie art. 102 § 2 pkt c
Prawa o ustroju sądów powszechnych z 1928 r. (według tekstu pierwotnego, ze
zmianą wynikającą z rozporządzenia Prezydenta RP z dnia 23 sierpnia 1932 r.
w sprawie upoważnienia władzy mianującej do przenoszenia sędziów i
prokuratorów na inne miejsce służbowe i w stan spoczynku, Dz. U. Nr 110, poz.
906) sędzia mógł być przeniesiony na inne miejsce służbowe, bez jego zgody
„dla dobra wymiaru sprawiedliwości lub powagi stanowiska sędziowskiego”,
przez sąd wyższy, na wniosek prezesa sądu właściwego. Orzeczenie tego sądu
nie było zaskarżalne. Ustawa – Prawo o ustroju sądów powszechnych z 1928 r.,
według tekstu jednolitego z 1950 r., przewidywała przeniesienie sędziego na
inne miejsce służbowe z uwagi na „dobro wymiaru sprawiedliwości lub powagę
stanowiska sędziowskiego”, o czym decydowało kolegium sądu wojewódzkiego
(por. T. Ereciński, J. Gudowski, J. Iwulski, Komentarz do Prawa o ustroju
sądów powszechnych i ustawy o Krajowej Radzie Sądownictwa, Warszawa
2002, s. 207 i n.).
4
Na podstawie ustawy z dnia 20 grudnia 1989 r. o zmianie ustaw – Prawo
o ustroju sądów powszechnych, o Sądzie Najwyższym, o Naczelnym Sądzie
Administracyjnym, o Trybunale Konstytucyjnym, o ustroju sądów wojskowych
i prawo o notariacie (Dz. U. Nr 73, poz. 436) o przeniesieniu sędziego, „gdy
wymagał tego wzgląd na powagę stanowiska sędziego”, decydowała uchwałą
Krajowa Rada Sądownictwa, na wniosek kolegium właściwego sądu. Od tej
uchwały sędzia mógł wnieść odwołanie do sądu administracyjnego – art. 61 § 2
a ustawy z dnia 28 sierpnia 1997 r. o zmianie ustawy – Prawo o ustroju sądów
powszechnych oraz niektórych innych ustaw, Dz. U. Nr 124, poz. 782.
W aktualnym stanie prawnym przeniesienie sędziego, w takiej sytuacji,
następuje na mocy orzeczenia sądu dyscyplinarnego wydanego na wniosek
kolegium właściwego sądu. Wniesienie środka odwoławczego od tego
orzeczenia jest z mocy art. 75 § 4 ustawy – Prawo o ustroju sądów
powszechnych niedopuszczalne (por. postanowienie SN z dnia 23 maja 2003 r.,
sygn. SNO 24/03, OSND I/2003 r., poz. 1).
Czy jednak art. 75 § 4 ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych,
w zakresie w jakim nie przewiduje odwołania od orzeczenia sądu
dyscyplinarnego wydanego w sprawie przeniesienia sędziego na inne miejsce
służbowe bez jego zgody ze względu na powagę stanowiska, jest zgodny z
postanowieniami Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.
Otóż, zdaniem Sądu Najwyższego, odpowiedź na to pytanie można
uzyskać na podstawie analizy przepisu art. 75 § 4 ustawy – Prawo o ustroju
sądów powszechnych dokonanej w płaszczyźnie norm konstytucyjnych
gwarantujących: prawo do sądu (art. 45 ust. 1), prawo do zaskarżenia orzeczeń
(sądowych) zapadłych w pierwszej instancji (art. 78) i dwuinstancyjność
postępowania sądowego (art. 176 ust. 1).
W pierwszej kolejności ogniskową rozważań Sądu Najwyższego stanowił
przepis art. 45 Konstytucji RP. Ustalenia bowiem wymagało, czy rozwiązanie
przyjęte w art. 75 § 2 pkt 3 ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych
5
realizuje konstytucyjną gwarancję prawa do sądu. Zgodnie z art. 45 ust. 1
Konstytucji RP każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia
sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i
niezawisły sąd.
Konstytucyjne prawo do sądu obejmuje w szczególności: 1) prawo dostępu
do sądu właściwego, 2) prawo do postępowania sądowego o określonych
konstytucyjnie właściwościach (sprawiedliwe, jawne i bez nieuzasadnionej
zwłoki), 3) prawo do wyroku sądowego, tj. wiążącego sądowego rozstrzygnięcia
sprawy (por. A. Wróbel, Zarys koncepcji państwa prawnego w praktyce
Rzecznika Praw Obywatelskich, Warszawa 1991, s. 42 i n.).
Zakres przedmiotowy prawa do sądu wyznacza pojęcie „sprawy”, przy
czym podzielić należy pogląd, że pojęcie to ma szerszy zakres znaczeniowy niż
ustawowe pojęcie sprawy cywilnej, sprawy z zakresu prawa pracy, sprawy
administracyjnej czy sprawy dyscyplinarnej. Konstytucja nie określa bowiem
dziedzin prawa, z którymi łączy się prawo do sądu. Tym samym zapewnia
wyższy poziom ochrony interesów prawnych (por. A. Wróbel – Prawo do sądu,
[w:] Konstytucja RP w praktyce, Warszawa, 1999, s. 213 - 214). Jak z tego
wynika pojęcie „sprawy sądowej”, o którym mowa w art. 45 ust. 1 Konstytucji
RP, jest autonomicznym pojęciem konstytucyjnym i jego interpretacja powinna
odbywać się nie na podstawie pojęć ustawowych (np. art. 2 ustawy – Prawo o
ustroju sądów powszechnych), ale w zgodzie z regułami wykładni norm
konstytucyjnych (por. A. Wróbel – glosa do wyroku Trybunału
Konstytucyjnego z dnia 8 grudnia 1998 r., sygn. akt K. 41/97, Przegląd
Sejmowy 2000, nr 1, s. 211). Zakres przedmiotowy prawa do sądu rozważany
był także w orzeczeniach Trybunału Konstytucyjnego. Trybunał Konstytucyjny
wskazał, że pojęcie sprawy obejmuje rozstrzyganie o zasadności zarzutów
karnych, a także rozstrzyganie sporów ze stosunków prawnych łączących
podmiot prywatny z innym podmiotem. Podniósł również, że konstytucyjne
prawo do sądu obejmuje „wszelkie sytuacje – bez względu na szczegółowe
6
regulacje proceduralne, w których pojawia się konieczność rozstrzygania o
prawach danego podmiotu (w relacji do innych równorzędnych podmiotów lub
w relacji do władzy publicznej), a jednocześnie natura tych stosunków
prawnych wyklucza arbitralność rozstrzygania o sytuacji prawnej podmiotu
przez drugą stronę tego stosunku (z tych powodów wykluczone są w zasadzie z
drogi sądowej spory na tle podległości służbowej)”, (wyrok z dnia 10 maja 2000
r., sygn. K. 21/99, OTK ZU Nr 4/2000, s. 555). Odwołując się do takiej
wykładni wskazanej normy konstytucyjnej Trybunał Konstytucyjny, w sprawie
z wniosku sędziego wojskowego przeniesionego, bez jego zgody, na inne
miejsce służbowe z powodu zmian w organizacji sądownictwa uznał, że decyzje
o przeniesieniu sędziego wojskowego nie należą do spraw z zakresu podległości
służbowej wewnątrz aparatu państwowego, ale dotykają jego zakresu prawa i
obowiązków określających treść stosunku służbowego, co skutkuje objęcie ich
zakresem konstytucyjnych gwarancji prawa do sądu (wyrok z dnia 25 lutego
2002 r., sygn. SK 29/01, OTK-A 2002/1/5). W świetle powyższego oczywistym
wydaje się być stwierdzenie, że również orzeczenie podjęte w trybie art. 75 § 2
pkt 3 ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych, choć podstawę jego
wydania stanowią działania przez sędziego niezawinione, a nawet od niego
niezależne, dotyka praw i obowiązków sędziego określających treść stosunku
służbowego (por. T. Ereciński, J. Gudowski, J. Iwulski, op. cit., s. 211).
W kontekście tych rozważań nie można również pominąć uregulowania
przyjętego w art. 6 ust. 1 Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka
i Podstawowych Wolności (EKPC). Gwarancja prawa do sądu w świetle
wskazanego postanowienia EKPC odnosi się do „praw i obowiązków o
charakterze cywilnym” oraz „sprawy karnej”, przy czym interpretacja tych pojęć
powinna odbywać się na gruncie EKPC, a nie prawa wewnętrznego. Kierując
się takim założeniem Europejski Trybunał Praw Człowieka doprowadził do
objęcia zakresem gwarancji prawa do sądu sprawy dyscyplinarne, w których
podejmowane są rozstrzygnięcia wpływające istotnie na prawa i obowiązki o
7
charakterze cywilnoprawnym (por. wyrok ETPC z dnia 23 czerwca 1981 r. w
sprawie La Compte, Von Leuven i De Meyere v. Belgii, A.43; wyrok ETPC z
dnia 26 września 1995 r. w sprawie Diennet v. Fancji, A. 325-A).
Analizując zakres prawa do sądu trzeba również rozważyć zakres pojęcia
„sądu” zawartego w art. 45 Konstytucji RP. Możliwa jest wąska wykładnia tego
pojęcia, odsyłająca do treści art. 175 Konstytucji RP (por. uzasadnienie
powołanego wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 8 grudnia 1998 r.), bądź
szeroko uznająca, że w pewnych przypadkach jako sądy należy traktować i te
organy, nie mieszczące się w formule konstytucyjnej art. 175, o ile spełniają
warunki wskazane w art. 45 ust. 1 Konstytucji RP (por. M. Safjan – Prawo do
sądu, [w:] Konstytucja RP w praktyce, Warszawa, 1999, s. 239). Sąd Najwyższy
opowiada się za szeroką interpretacją pojęcia „sądu”, jako organu państwowego
i niepaństwowego rozstrzygającego sprawy obywateli, o ile zachowują
niezależność, bezstronność i niezawisłość. Tym kryteriom odpowiada z
pewnością sąd dyscyplinarny powołany ustawą – Prawo o ustroju sądów
powszechnych. Przyjmuje się, że również na gruncie art. 6 ust. 1 EKPC organ
rozpoznający prawa i obowiązki o charakterze cywilnym i sprawy karne musi
być niezawisły, bezstronny, ustanowiony ustawą. Zostało więc ustalone, że
sprawa przeniesienia sędziego na inne miejsce służbowe bez jego zgody, ze
względu na powagę stanowiska, jest sprawą w rozumieniu art. 45 ust. 1
Konstytucji RP, jak i to, że rozstrzygana jest przez sąd, spełniający konieczne
warunki określone we wskazanej normie konstytucyjnej. W tej sytuacji Sąd
Najwyższy uznał, że w przedmiotowej sprawie spełnione zostały konstytucyjne
gwarancje prawa do sądu. Stwierdzenie to uzasadnia następne pytania, czy
konstytucyjne prawo do sądu łączy się z dwuinstancyjnością rozpoznania
sprawy przez sąd.
Trybunał Konstytucyjny w wyroku z dnia 8 grudnia 1998 r. odróżnił
„ogólne prawo do sądu”, wynikające z art. 45 Konstytucji, jako instrument
gwarancji wolności i praw obywatelskich, od zasady dwuinstancyjności. W
8
ocenie Trybunału art. 45 Konstytucji RP, gwarantujący prawo do sądu, nie łączy
tego zapewnienia z dwuinstancyjnością rozpoznania sprawy przez sąd, o ile
sprawa od początku do końca nie podlega kognicji sądownictwa. Skoro tak, to
uzasadnione jest – zdaniem Sądu Najwyższego – stwierdzenie, że do sprawy o
przeniesienie sędziego na inne miejsce służbowe bez jego zgody, ze względu na
powagę stanowiska, „rozpoznawanej od początku do końca” przez sąd
dyscyplinarny, a nie poddanej jego końcowej kontroli ma zastosowanie
postanowienie art. 176 ust. 1 Konstytucji RP (porównaj także wyrok Trybunału
Konstytucyjnego z dnia 11 czerwca 2002 r., SK 5/02, OTK 2002 r., nr 4a, poz.
41). Zasada dwuinstancyjności postępowania sądowego wyrażona w art. 176
ust. 1 Konstytucji RP wiąże się z wolnością o charakterze gwarancyjnym
określoną w art. 78 Konstytucji RP, wyrażającą prawo każdej ze stron do
zaskarżenia orzeczeń zapadłych w pierwszej instancji. Wykładnia tego przepisu
prezentowana przez Trybunał Konstytucyjny wskazuje, że chodzi tu o
zagwarantowanie jednostce, której statusu prawnego sprawa dotyczy (tj.
stronie), prawa do zaskarżania orzeczeń i decyzji do organu wyższej instancji w
celu sprawdzenia prawidłowości orzeczenia (wyrok z dnia 15 maja 2000 r.,
sygn. SK 29/99, OTK ZU Nr 4/2000, s. 568). Zasada ta odnosi się do
postępowania sądowego i administracyjnego, przy czym dopuszczalność
czynienia wyjątków od zasady instancyjności (art. 78 zdanie drugie Konstytucji
RP) wyłączona jest w przypadku postępowania sądowego (por. uzasadnienie
powołanego wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 24 lutego 2002 r).
Przeprowadzona analiza sprawy o przeniesienie sędziego na inne miejsce
służbowe bez jego zgody, z uwagi na powagę stanowiska, w kontekście
uregulowań konstytucyjnych dotyczących: prawa do sądu, prawa do zaskarżenia
orzeczeń wydanych w pierwszej instancji i dwuinstancyjności postępowania
sądowego, dała Sądowi Najwyższemu podstawę do stwierdzenia, że przepis art.
75 § 4 ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych, w zakresie
nieprzewidującym możliwości wniesienia przez stronę odwołania od orzeczenia
9
sądu dyscyplinarnego, wydanego w pierwszej instancji, jest sprzeczny z
przepisami: art. 45, art. 78 i art. 176 ust. 1 Konstytucji RP. Wobec
niewątpliwości tego stwierdzenia nie zachodziła, zdaniem Sądu Najwyższego,
konieczność występowania z pytaniem do Trybunału Konstytucyjnego. Zdaniem
Sądu Najwyższego, wskazanej sprzeczności nie można usunąć w drodze
wykładni przepisów ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych.
Stwierdzając, nieusuwalną przez wykładnię, sprzeczność między przepisem
ustawy a przepisami Konstytucji, Sąd Najwyższy postanowił odmówić
zastosowania niekonstytucyjnego, we wskazanym zakresie, przepisu art. 75 § 4
ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych (por. W. Wróbel – glosa do
wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 4 października 2000 r., P 8/2000,
Przegląd Sejmowy 2001/6/96). Powstałą w ten sposób lukę w prawie, można,
zdaniem Sądu Najwyższego, usunąć sięgając bezpośrednio do postanowień
Konstytucji i przyjmując je za podstawę prawną rozstrzygnięcia
w przedmiotowej sprawie. Co do możliwości bezpośredniego stosowania
przepisów Konstytucji przez sądy Sąd Najwyższy wypowiedział się w wyroku z
dnia 7 kwietnia 1999 r., sygn. akt I PKN 648/98, wskazując, że art. 45
Konstytucji RP ustanawiający prawo do sądu jest przepisem, który jest
stosowany bezpośrednio przez sądy (art. 8 Konstytucji RP). Podnieść również
należało, że w doktrynie wskazuje się na możliwość samoistnego stosowania
normy konstytucyjnej jako podstawy rozstrzygnięcia z zastrzeżeniem, że dana
norma nadaje się do bezpośredniego stosowania, tj. sformułowana z minimalną
dozą jednoznaczności i precyzji (por. L. Garlicki, Bezpośrednie stosowanie
Konstytucji, [w:] Konstytucja RP w praktyce, Warszawa 1999, s. 14). Normy
konstytucyjne określone w art. 45 ust. 1, w art. 78 i art. 176 ust. 1 Konstytucji
RP sformułowane są precyzyjnie i technicznie nadają się do zastosowania jako
podstawa orzeczenia sądowego w przedmiotowej sprawie. W tej sytuacji,
zdaniem Sądu Najwyższego, uprawniony jest pogląd, że od orzeczenia sądu
dyscyplinarnego w przedmiocie przeniesienia sędziego na inne miejsce
10
służbowe bez jego zgody, ze względu na powagę stanowiska, wydanego na
podstawie art. 75 § 2 pkt 3 ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych,
przysługuje odwołanie (art. 8 ust. 2, art. 45 ust. 1, art. 78, art. 176 ust. 1
Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej). Tym samym uznać należało zasadność
wniesionego zażalenia. Powyższy pogląd nie jest sprzeczny z poglądem
zaprezentowanym w powołanym postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia 23
maja 2003 r., sygn. akt SNO 24/03. Pogląd o niedopuszczalności wniesienia
odwołania od orzeczenia wydanego w trybie art. 75 § 2 pkt 3 ustawy – Prawo o
ustroju sądów powszechnych był bowiem trafny na gruncie powołanego
przepisu tej ustawy, ale oderwany od uwarunkowań konstytucyjnych. Dopiero
uwzględnienie tych uwarunkowań umożliwiło Sądowi Najwyższemu zajęcie
innego stanowiska w tym przedmiocie.
Kierując się przedstawionymi argumentami Sąd Najwyższy orzekł jak na
wstępie.